Σοφία Σπανού
Τα χωριά της σημερινής ορεινής επαρχίας της Κρήτης Βιάννου και τα γειτονικά οκτώ της επαρχίας Ιεράπετρας αποτελούσαν ως το 1934 μια επαρχία. Έτσι ενώ μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς το Ηράκλειο βρισκόταν υπό Γερμανική κατοχή, το Λασίθι αλλά και τα χωριά της Βιάννου ήταν υπό Ιταλική κατοχή. Αυτό έδωσε χρόνο στο να αναπτυχθούν ομάδες ανταρτών στην περιοχή. Από το 1942 και μετά αρχίζουν να κάνουν κάποιες εμφανίσεις στην περιοχή Γερμανοί, αλλά είναι κυρίως στη Βιάννο.
Το χρονικό
Το Μάιο του 1943 οι Γερμανοί εγκαθιστούν φυλάκιο με τρεις στρατιώτες στην Κάτω Σύμη, το οποίο φαινομενικά ήταν υπεύθυνο για τη συλλογή πατάτας για τις γερμανικές δυνάμεις, αλλά στην ουσία είχε σκοπό την παρακολούθηση της περιοχής. Τον Σεπτέμβριο το βράδυ της 9ης προς τη 10η Σεπτεμβρίου του 1943, οι αντάρτες, με επικεφαλής τον Μανώλη Μπαντουβά, εισβάλουν στο φυλάκιο με σκοπό να συλλάβουν τους Γερμανούς στρατιώτες, ακολουθεί όμως μάχη κατά την οποία οι Γερμανοί σκοτώνονται.
Όταν οι Γερμανοί εντοπίζουν τα πτώματα στέλνουν 165 άντρες στην περιοχή να διερευνήσουν τι έγινε. Οι αντάρτες στήνουν ενέδρα σε κατάλληλες θέσεις στην Κάτω Σύμη και στα υψώματα που βρίσκονται στην ανατολική και δυτική πλευρά της κοιλάδας, μέσα από την οποία περνά ο δρόμος προς την Κάτω Σύμη. Οι Γερμανοί, για προστασία από τους αντάρτες είχαν πιάσει αιχμαλώτους από τα γύρω χωριά τους οποίους είχαν βάλει μπροστά σαν ασπίδα και τους οποίους σκόπευαν να εκτελέσουν σαν αντίποινα για το φόνο των τριών στρατιωτών. Κατά τις 10 το πρωί της 12ης Σεπτεμβρίου αρχίζουν να μπαίνουν στην κοιλάδα με τους ομήρους μπροστά. Οι αντάρτες που αναγνώρισαν τους συντοπίτες τους ομήρους χτύπησαν από ανατολικά, κι έτσι ενώ οι Γερμανοι χτυπήθηκαν, οι όμηροι ελευθερώθηκαν και ενώθηκαν με τους αντάρτες. Ακολούθησε μεγάλη μάχη στην περιοχή μεταξύ Σύμης και Πεύκου η οποία κράτησε μέχρι αργά και στην οποία ηττήθηκαν οι Γερμανοί.
Μετά από αυτό ο γερμανός στρατηγός, Μπρούνο Όσβαλντ Μπρόγιερ, Διοικητής του «Φρουρίου Κρήτη» δίνει την παρακάτω λακωνική και εξαιρετικά σκληρή εντολή προς τις στρατιωτικές δυνάμεις που εστάλησαν στη Βιάννο:
«Καταστρέψατε την επαρχία Βιάννου, εκτελέσατε πάραυτα, χωρίς διαδικασία, τους άρρενες που είναι πάνω από 16 ετών και όλους όσους συλλαμβάνονται στην ύπαιθρο ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας».
Εκτελώντας τη διαταγή του Μπρόγιερ, στις 12 του ίδιου μήνα, δυνάμεις τριών ανεπτυγμένων λόχων με όλους τους αξιωματικούς, της 22ας Μεραρχίας Πεζικού με έδρα τις Αρχάνες, υπό τη Διοίκηση του Φρίντριχ Βίλχελμ Μίλλερ χτύπησαν ανελέητα τη Βιάννο.
Τα γεγονότα που ακολούθησαν θα μείνουν στην Ιστορία σαν μια από τις πλέον κτηνώδεις πράξεις των Ναζί στην Κρήτη.
Οι Γερμανοί πέραν των ανδρών και των εφήβων 16 ετών και άνω, όπως έλεγε η διαταγή, έσφαξαν εγκύους, παιδιά, υπερήλικες, ανάπηρους και τετραπληγικούς. Βασάνισαν και στο τέλος δολοφόνησαν παιδιά, όπως τα αδέρφια Ευαγγελία, Μαρία και Στυλιανός Βερβελάκη, 8, 10 και 12 ετών αντίστοιχα, που αρνήθηκαν να αποκαλύψουν πού είχαν κρυφτεί οι γονείς τους.
Οι εξαιρετικής αγριότητας εκτελέσεις, που πραγματοποιήθηκαν από μονάδες της Βερμάχτ στις 14-16 Σεπτεμβρίου του 1943, στα μαρτυρικά χωριά της Βιάννου είχαν ως αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους καταγεγραμμένα 461 άτομα, ενώ υπολογίζεται ότι ο συνολικός αριθμός των νεκρών ξεπερνά τους 500. Οι Γερμανοί αμέσως μετά τις μαζικές εκτελέσεις του άμαχου πληθυσμού, αφού λεηλάτησαν τα χωριά, τους έβαλαν φωτιά.
Ένα μήνα αργότερα, στις 14 Οκτωβρίου, ειδικά συνεργεία Γερμανών κατεδαφίζουν με δυναμίτη και πυρπολούν τα χωριά Κεφαλοβρύσι, Κρεββατά, Πεύκο, Σύμη, Καλάμι και Συκολόγο, καθώς και τα χωριά της δυτικής Ιεράπετρας Μύρτος, Γδόχια, Μουρνιές και τον οικισμό “Καημένου” της Ρίζας. Η μανία τους για εκδίκηση δεν έχει τέλος.
Ο απολογισμός
Τα όσα δραματικά εξελίχτηκαν κατά το Ολοκαύτωμα των χωριών της Βιάννου περιγράφονται, σε αναλυτική αναφορά, με τίτλο: «Έκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη», που συνέταξαν ο Νίκος Καζαντζάκης και οι πανεπιστημιακοί, Ιωάννης Κακριδής και Ιωάννης Καλιτσουνάκης, οι οποίοι μαζί με το φωτογράφο Κωνσταντίνο Κουτουλάκη εστάλθηκαν από την τότε κυβέρνηση του Πέτρου Βούλγαρη στην Κρήτη προκειμένου να καταγράψουν τα όσα είχε υποστεί το νησί στη διάρκεια της κατοχής. Η καταγραφή ξεκίνησε στις 29 Ιουνίου του 1945 και ολοκληρώθηκε στις 6 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς. Η Επιτροπή επισκέφτηκε 76 πόλεις, χωριά και οικισμούς της Κρήτης και συναντήθηκε με χιλιάδες άντρες και γυναίκες κάθε ηλικίας.
Το παρακάτω απόσπασμα από την εν λόγω Έκθεση δίνει ένα μικρό δείγμα από τις φρικαλεότητες των ναζί στην περιοχή αυτή:
«…Οι Γερμανοί όμως εφήρμοσαν την συνηθισμένη πολιτικήν των. Ελθόντες την 13η Σεπτεμβρίου εις το χωρίον Αγ. Βασίλειος εφέρθησαν μετά μεγάλης ηπιότητος, βεβαιούντες τας γυναίκας ότι δεν θεωρούν τους χωρικούς υπευθύνους δι’όσα οι αντάρται κάμνουν, και ότι δεν έχουν να πάθουν τίποτε, αρκεί να τους φιλοξενήσουν, όπερ και εγένετο. Επίσης προεκήρυξαν ότι όσοι ευρεθούν εις τας οικίας των δεν πρόκειται να υποστούν καμμίαν τιμωρίαν, αν όμως απουσίαζον, θα ετιμωρούντο αι γυναίκες και τα τέκνα των, και αι οικίαι των θα εκαίοντο, ενώ οι ίδιοι θα εδιώκοντο ως αντάρται. Τα πέριξ χωρία ειδοποιηθέντα αμέσως ανεθάρρησαν και απεφάσισαν να περιποιηθούν και αυτά τους Γερμανούς ερχομένους. Πολλοί από τους άνδρας που είχον απομακρυνθή, επείσθησαν υπό των γυναικών των και επανήλθον.
Την επομένην, 14/9, εορτήν της Ανυψώσεως του Τιμίου Σταυρού, επέπρωτο να συντελεσθή μία από τας φοβερωτέρας καταστροφάς που είδεν η Κρήτη καθ’όλην την περίοδον της κατοχής· οι Γερμανοί εισέβαλον εις τα χωρία της Βιάννου, Αμιράς, Βαχός, Κεφαλοβρύσι, Κρεββατάς, Αγ. Βασίλειος, Πεύκος, Κατω Σύμη, Γδόχια, Μύρτος, Μουρνιές, Ρίζα, Μάλλες κτλ. φονεύοντες μεμονωμένως μεν όσους συνήντων καθ’οδόν – άνδρας, γυναίκας και παιδιά- εντός δε των χωρίων συγκεντρούντες τους άνδρας όλους και εκτελούντες αυτούς ομαδικώς.
Καθώς οι Γερμανοί εισήρχοντο εις τον Αμιράν, οι κάτοικοι, κατά σύστασιν του δημάρχου, τους υπεδέχθησαν εις την είσοδον του χωρίου κρατούντες οίνον, ρακήν και εδέσματα. Εκείνοι, έχοντες κυκλώσει εν τω μεταξύ όλην την περιοχήν, συνέλαβον τους άνδρας όλους – περί τους 100 – τους οποίους άνευ διαδικασίας εξετέλεσαν μέχρις ενός, ολίγον κατωτέρω της δημοσίας οδού. Η κατά τμήματα εκέλεσις αυτών διήρκεσεν από της 10ης πρωινής μέχρι της 4ης απογευματινής. Εν τω μεταξύ εφόνευον και όσους γέροντας και αναπήρους εύρισκον εντός των οικιών, μη δυναμένους να κινηθούν. Εξ αυτών αναφέρομεν τον παράλυτον 80ντούτην Δημ. Μαθιουδάκην, φονευθέντα επί της κλίνης του· τον επίσης υπέργηρον Εμμ. Γρισμπολάκην, εκ γενετής παράλυτον. Δια λόγχης εφονεύθη εντός της οικίας του και ο 20ετής Ματθαίος Συγκελλάκης. Εξ άλλου ικανοί εφονεύθησαν εντός των κτημάτων των ήκαι καθ’οδόν. Εκ των ομαδικώς εκτελεσθέντων διεσώθησαν 6, εξ ων 3 απέθανον μετ’ολίγας ημέρας εκ των τραυμάτων των.
Το χωρίον αριθμεί εν συνόλω 117 νεκρούς κατά την ημέραν εκείνην. Μόνον μια οικογένεια, Βερυκοκάκη ονόματι, πενθεί 17 μέλη της, η οικογένεια Ραπτάκη 12 συγγενείς εξ αίματος (αδελφούς, θείους και πρωτοξαδέλφους) και 10 γαμβρούς, ή οικογένεια Ηλιάκη 10 αδελφούς και εξαδέλφους. Εκ της οικογενείας Συγκελλάκη εφονεύθη ο πατήρ Νικόλαος και οι 4 υιοί του, Αριστομένης, Παύλος, Ιωάννης και Ματθαίος. Η Αικ. Μικρογιαννάκη έχασε τον σύζυγόν της Γεώργιον, τον πατέρα της Ν. Χαλκιαδάκην, τον αδελφόν της Γεώργιον, τον πενθερόν της Εμμανουήλ και τον ανδράδελφόν της Ιωάννην. Ο Ματθ. Χρηστάκης ή Σύλλας εξετελέσθη συγχρόνως μετά των δύο υιών του και των 4 γαμβρών του Μ. Βαρδιατζάκη, Ν. Κονδυλάκη, Μ. Σαμπροβαλάκη και Σ. Κουσουλάκη· εξ αυτών εσώθησαν προσποιηθέντες τον νεκρόν οι δύο υιοί και ο πρώτος εκ των γαμβρών, ανάπηρος τώρα. Επίσης εφονεύθησαν 3 άλλοι αδελφοί συγχρόνως, Ματθαίος, Γεώργιος και Μύρων Βασιλακάκης, και ο Γ. Αναστασάκης, μετά του υιού του και των 2 γαμβρών του.
Εκ των εκτελεστών άλλοι μεν απεχώρησαν εις τον Κρεββατάν και άλλοι έμειναν εις τον Αμιράν, εγκατασταθέντες δε εις μίαν αυλήν ολίγον απέχουσα από του τόπου της εκτελέσεως ήρχισαν να τρώγουν και να διασκεδάζουν περιπαίζοντες και τας ολοφυρομένας γυναίκας και μιμούμενοι τας κραυγάς της απελπισίας των «Παναγιά μου, Παναγιά μου!».
Βιάννος, Καλάβρυτα, Κομμένο, Πύργοι, Μεσόβουνο, Χορτιάτης, Κάνδανος… Ατέλειωτη η λίστα και ο απολογισμός της βαρβαρότητας των ναζί σε όλη την Ελλάδα φρικιαστικός: Συνολικά σημειώθηκαν 90 ολοκαυτώματα πόλεων και χωριών σε όλη την Ελλάδα. Περισσότεροι από 56.000 αθώοι πολίτες εκτελέστηκαν, 105.000 κατέληξαν όμηροι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας και ελάχιστοι εξ αυτών επέζησαν. Επίσης, 1.770 χωριά καταστράφηκαν, 400.000 σπίτια πυρπολήθηκαν. Όλα αυτά στο όνομα του φρικιαστικότερου παραλογισμού που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα: του ναζισμού.
Σημ. Φέτος, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 75 χρόνων από το ολοκαύτωμα της Βιάννου, το ‘3ο Πανελλήνιο Συνέδριο για τα Ολοκαυτώματα και τις Γερμανικές Αποζημιώσεις’, θα λάβει χώρα στο Μουσείο Ολοκαυτώματος του Δήμου Βιάννου (Αμιράς Βιάννου, 14-16.9.2018).