Από το Soy Pública
Τον τελευταίο καιρό μιλάμε συχνά για τις τεχνικές χειραγώγησης που χρησιμοποιούν η κυβέρνηση και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναφορικά με την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας παιδείας και όλων των κοινωφελών οργανισμών.
Σε αυτούς τους πρώτους μήνες της νομοθεσίας, το μεγαλύτερο μέρος αυτής της χειραγώγησης επικεντρώθηκε στο να μας επιφέρει κατάσταση σοκ, κατόπιν της οποίας, εκφοβισμένοι και παραλυμένοι, δεν θα αντιδρούμε στην απώλεια δικαιωμάτων που μας επιβάλλεται τόσο βάναυσα. Τα μέτρα, οι αναγγελίες και οι δηλώσεις της αυτονομημένης κυβέρνησης διαμοιράζονται μέρα με τη μέρα, σταδιακά, σαν δηλητηριώδεις σταγόνες διαρκούς άγχους. Ασταμάτητα τα ΜΜΕ, που σε μερικές περιπτώσεις είναι προτιμότερο να τα αποκαλούμε «προπαγανδιστές», συνεχίζουν το ακούραστο κήρυγμά τους, που μοιάζει με αποκαρδιωτική ηχώ κακών ειδήσεων από τους υψηλά ιστάμενους (το υπουργικό συμβούλιο και τους οίκους αξιολόγησης).
Η Ναόμι Κλάιν εξηγεί στο βιβλίο της «Το Δόγμα του Σοκ» πώς ο νεοφιλελευθερισμός, ανίκανος να πείσει τον κόσμο μέσω επιχειρημάτων, δεδομένου ότι αυτά τα νεοφιλελεύθερα μέτρα είναι ουσιαστικά απάνθρωπα, μπορεί μόνο να επιβάλλεται μέσω πραξικοπημάτων, κήρυξη πολέμου, τεράστιες φυσικές καταστροφές ή άλλα τραυματικά φαινόμενα, εγκαταλείποντας την κοινή γνώμη στον έλεος της αγωνίας και του φόβου.
Και με τι άλλο εκτός από φόβο προσπαθούν να μας εμβολιάσουν σε αυτή την χώρα; Φόβος ότι, για παράδειγμα, θα χάσουμε τις δουλειές μας, ή ότι δεν θα είμαστε ποτέ ξανά σε θέση να βρούμε δουλειά ή ότι πολύ απλά το μόνο που θα βρίσκουμε θα είναι εκμετάλλευση. Φόβος ότι θα χάσουμε την πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ή δεν θα μπορούμε να παρέχουμε επαρκή παιδεία στα παιδιά. Φόβος ότι θα καταλήξουμε θύματα κατάσχεσης, ότι θα κοιμόμαστε στον δρόμο. Φόβος, τελικά, ότι θα συλληφθούμε άδικα επειδή διαμαρτυρόμαστε ειρηνικά σε μια διαδήλωση.
Σε αυτό το άρθρο, θα παρατηρήσουμε πώς το Δόγμα του Σοκ εφαρμόζεται πάνω μας με την ονομασία «μεμαθημένη ανημπόρια». Αλλά και πώς μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτή την κατάσταση απόγνωσης αν μάθουμε να αποδίδουμε σωστά τις αιτίες της δυσθυμίας μας.
Μεμαθημένη ανημπόρια , ένα όπλο μαζικής καταστροφής
Είναι, πράγματι, αλήθεια ότι η εξουσία μας φέρεται σαν να είμαστε σκυλιά ή τουλάχιστον σαν να είμαστε τα σκυλιά στο πείραμα του Σέλιγκμαν.
Στα τέλη της δεκαετίας του εξήντα, ο ψυχολόγος Μάρτιν Σέλιγκμαν διενήργησε το εξής πείραμα. Μέσα σε ένα κλουβί εργαστηρίου, ένας σκύλος υποβαλλόταν σε μια σειρά αναπόφευκτων ηλεκτροσόκ. Εν τω μεταξύ, σε διαφορετικό κλουβί, ένας άλλος σκύλος είχε τη δυνατότητα να διακόπτει αυτά τα ηλεκτροσόκ πατώντας έναν μοχλό. Αργότερα, και τα δύο σκυλιά τοποθετήθηκαν σε μια ηλεκτροφόρα επιφάνεια από την οποία μπορούσαν να ξεφύγουν απλά πηδώντας ένα εμπόδιο. Ο σκύλος που μπορούσε να ελέγχει τα ηλεκτροσόκ πήδηξε το εμπόδιο, ενώ ο άλλος σκύλος, αντί να αναζητήσει πώς θα διαφύγει επιτυχώς από αυτή την αντίξοη κατάσταση, παρέμεινε και υπέστη παθητικά τα σοκ. Το σκυλί αυτό «εκπαιδεύτηκε» στην ανημπόρια του. Γιατί το να σπαταλάς ενέργεια προσπαθώντας να αποδράσεις από το αρνητικό ερέθισμα όταν ξέρεις (στην πραγματικότητα πιστεύεις, όχι ξέρεις) ότι δεν μπορείς να το κάνεις;
Η μεμαθημένη ανημπόρια οδηγεί στην κατάθλιψη. Δεν κάνεις τίποτα επειδή πιστεύεις ότι θα είναι ανώφελο.
Στο παρακάτω βίντεο, βλέπουμε μια καθηγήτρια η οποία προκαλεί το αίσθημα της μεμαθημένης ανημπόριας σε μια ομάδα μαθητών μέσα από μια απλή δραστηριότητα.
Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε, δεδομένης της σημερινής δύναμης της προπαγάνδας των ΜΜΕ, ότι είναι εφικτό να προκαλέσουμε καταθλιπτική κατάσταση σε μεγάλα τμήματα ενός πληθυσμού.
Χάρη στο βίντεο που ακολουθεί είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε γιατί τα θύματα της Ναζιστικής Γερμανίας αποδέχονταν τον θάνατό τους χωρίς την παραμικρή αντίσταση, ακριβώς κατά τον ίδιο τρόπο που οι κακοποιημένες γυναίκες, συχνά, αποδέχονται την μοίρα τους με παραίτηση:
Είναι τρομερό, έτσι; Όχι όμως τόσο τρομερό όσο το να συνειδητοποιείς ότι, το μπόλιασμα του μυαλού μας με την μεμαθημένη ανημπόρια, είναι ακριβώς αυτό που μας έχουν κάνει. Ακριβώς αυτή τη στιγμή. Προσπαθούν να μας πείσουν να αποδεχτούμε παθητικά την απώλεια των δικαιωμάτων μας και την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών χωρίς αντίσταση ή διαμαρτυρία. Το σλόγκαν είναι: ό,τι κι να κάνεις είναι ανώφελο.
Μας υποβάλλουν, όπως τα σκυλιά στο πείραμα του Σέλιγκμαν, σε σοκ τα οποία είναι πιο γνωστά με τους ευφημισμούς «προσαρμογή» ή «περικοπές». Τα σοκ αυτά είναι φαινομενικά αναπόφευκτα, ανεξάρτητα με το πόσες φορές θα απεργήσεις, θα λάβεις μέρος σε ενημερωτικές δράσεις ή θα διαδηλώσεις. Επιπλέον, πολλοί διαδηλωτές έπεσαν θύματα άδικων συλλήψεων και «προληπτικών» ποινών φυλάκισης, γεγονότα που ούτε κατ’ ελάχιστον δεν συμβαδίζουν με τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα.
Η Ελλάδα, που υποφέρει εδώ και πολύ περισσότερο καιρό από αυτή την απογύμνωση από τα θεμελιώδη δικαιώματα, είδε την κατάθλιψη να εξαπλώνεται στον κόσμο σαν πυρκαγιά. Το ποσοστό των αυτοκτονιών εκτοξεύτηκε.
Ο φιλόσοφος Αμαντόρ Φερνάντεζ-Σάβατερ, στο άρθρο του με τίτλο «Και τι έγινε που δεν κάναμε τίποτα;» περιγράφει την απελπισία που έχει καταλάβει τους Έλληνες.
Πάνω από δέκα γενικές απεργίες στην Ελλάδα κι όμως δεν επιτεύχθηκε τίποτα; Η Αλεξάνδρα Οντέτ Κυπριωτάκη συμμετείχε σε κινήματα από το 2008, για να μετακομίσει τελικά στο Λονδίνο έχοντας στο μυαλό της αυτό το ερώτημα. «Στην χώρα μου δεν μπορείς να βρεις δουλειά ούτε ως σερβιτόρα», μου είπε. Βρεθήκαμε σε μια συνάντηση στη Βαρκελώνη, διοργανωτής της οποίας ήταν ο διανοητής-ακτιβιστής Franco Berardi (Bifo). Η παρουσίασή της στη συνάντηση είχε αναμνηστική χροιά και ταυτόχρονα αποτελούσε πρόκληση.
Καταρρίπτοντας τη βασική λογική της σύγκρουσης και της διαμαρτυρίας, αμφότερες ανίκανες να εμποδίσουν την κοινωνική αποσύνθεση, καταστολή και καταστροφή, η Αλεξάνδρα πρότεινε μια νέα αρχή από διαφορετική οπτική γωνία. «Μην μάχεστε, μην αντιπαρατίθεστε, μόνο λιποτακτήστε. Μην απαιτείτε, ούτε να εκλιπαρείτε, μόνο περιγράψτε, εδώ και τώρα, τον κόσμο στον οποίο θέλουμε να ζήσουμε. Ούτε να ενεργείτε, ούτε να κινητοποιήστε, μόνο αφεθείτε στην ανεμελιά. Να μετατρέψουμε την αδυναμία μας σε δύναμη.»
«Ο καπιταλισμός απαιτεί από εμάς να έχουμε μια σταθερή διάθεση απέναντι στην επιθυμία, την επαφή, την παραγωγή. Όπου ο χρόνος είναι συνεχώς απασχολημένος και πάντα υπό πίεση για να φέρει αποτελέσματα. Στην εποχή μας το να είσαι ευτυχισμένος, αισιόδοξος και θετικός είναι υποχρεωτικό. Πρέπει συνεχώς να προβάλουμε την εικόνα ότι ξέρουμε τι μας γίνεται, ότι όλα πάνε καλά, όλα είναι υπό έλεγχο και είμαστε δυνατοί. Άλλωστε, αυτό δεν είναι που συχνά απαιτεί και ο πολιτικός ακτιβισμός; Αγώνα, αποτελέσματα, μια έτοιμη απάντηση για όλα, σταθερά υψηλό ηθικό, απόρριψη του διστακτικού, του επισφαλούς και μελαγχολικού…
Δεν θα μπορούσαμε να συγκεντρώσουμε έναν στρατό από τους αδύναμους, τους αδέξιους, τους αδαείς; Το σύνθημα θα μπορούσε να είναι «Ναι, έχουμε κατάθλιψη, ε και;» Το πρόγραμμα: «Δεν γνωρίζω». Απεργία, να μην κάνουμε τίποτα, ούτε καν να κινητοποιούμαστε. Ημέρα απραξίας… Τετάρτη, μετά Πέμπτη και ούτω καθεξής.»
Η μορφή του ανήμπορου τιμωρού
Αυθαίρετα ηλεκτροσόκ, που μας γίνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα και τα οποία δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Σοκ ή η λεηλασία που αποκαλούν «περικοπές» ή «έλεγχος ελλειμμάτων». Ψυχολογική κακοποίηση, που φτάνει σε σημείο που θα αποκαλούσαμε, μόλις πριν λίγους μήνες, δυστοπία: «Το ΔΝΤ απαιτεί να κοπούν οι συντάξεις λόγω του «Κινδύνου Να Ζουν οι Άνθρωποι Περισσότερο Από Το Προσδόκιμο Ζωής».
Οι οίκοι αξιολόγησης, οι διεθνείς οργανισμοί (ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα, ΟΟΣΑ, Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου) στην υπηρεσία των οικονομικών ελίτ, της Κομισιόν και της ΕΚΤ… όλοι τους μας υποβάλλουν σε μια σειρά απαιτήσεων και προσαρμογών, σταδιακά αλλά αδυσώπητα. Φυσικά, είμαστε βέβαιοι ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Από την άλλη, περιπτώσεις όπως της Ισλανδίας αποσιωπούνται από τα ΜΜΕ.
Ποιος είναι ο ρόλος των ηγετών μας σε αυτή την κατάσταση; Απλά, να είναι αποτελεσματικοί εκτελεστές αυτής της υφαρπαγής που διατάζεται «από πάνω». «Πρέπει να κάνουμε αυτό που πρέπει να κάνουμε», «η Ευρωπαϊκή Ένωση το απαιτεί», «Πρέπει να αυξήσουμε την εμπιστοσύνη των αγορών», κτλ.
Δεν έχει κανένα νόημα να χαρακτηρίζουμε τους πολιτικούς που διεκπεραιώνουν αυτά τα καθήκοντα ώς «κακούς» ή «σαδιστές», παρόλο που συχνά μπαίνουμε στον πειρασμό δεδομένων κάποιων δηλώσεών τους. Στο βιβλίο της «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ», η Hannah Arendt εκφράζει την φιλοσοφία της κοινοτοπίας του κακού. Ένας μέσος δημόσιος υπάλληλος των Ναζί, όπως ο Αδόλφος Άιχμαν, ήταν απόλυτα ικανός να διαπράττει μαζικές δολοφονίες, όχι από σκληρότητα, αλλά απλά επειδή λειτουργούσε σύμφωνα με τους κανόνες του συστήματος στο οποίο ανήκε, χωρίς να σκέφτεται τις πράξεις του. Αυτό που έκανε ο Άιχμαν ήταν η άρτια διεκπεραίωση εντολών που είχαν δοθεί από τους ανώτερους, ακριβώς όπως κάνουν οι κυβερνόντες πολιτικοί με τις εντολές εκείνων που εκπροσωπούν τα συμφέροντα των οικονομικών κέντρων. Και είναι ανίκανοι να αμφισβητήσουν τους κανόνες που ακολουθούν όντας τυφλωμένοι από τις αρχές της κυρίαρχης ιδεολογίας, του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος επιπλέον νομιμοποιεί το γεγονός ότι οι ίδιοι οι ηγέτες ή οι φίλοι και οι οικογένειές τους επωφελούνται από αυτό, με τρόπο που θεωρείται ανήθικος, εξαιτίας της απώλειας των κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών και της ιδιωτικοποίησης του δημόσιου τομέα.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, οι κυβερνήσεις αυτοπαρουσιάζονται στην κοινή γνώμη ως απλά θύματα της μεμαθημένης ανημπόριας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για αυτό είναι φράσεις όπως: «Θα ήθελα να κάνω κάτι άλλο, όμως δεν μπορώ να κάνω τίποτα. Οι εντολές έρχονται από πάνω. Αν είχα πράξει διαφορετικά, οι συνέπειες θα ήταν πολύ χειρότερες.»
Αυτοί οι ίδιοι και απαράλλακτοι κυβερνόντες έχουν γίνει δημόσια πρότυπα της μεμαθημένης ανημπόριας. Και, όπως πολύ καλά ξέρουμε, ο καλύτερος τρόπος καθοδήγησης είναι διά του παραδείγματος. Έτσι ακριβώς συνέβη και με τον προηγούμενο Ισπανό πρόεδρο, Χοσέ Λουίς Ροδρίγκεθ Θαπατέρο όταν τον κάλεσε ο Μπάρακ Ομπάμα. Σήμερα όμως, με τον σημερινό μας πρόεδρο, Μαριάνο Ραχόι, το φαινόμενο εντάθηκε σε τέτοιο βαθμό, που ο ίδιος έχει μετατραπεί σε ζωντανό παράδειγμα ανημπόριας και αδυναμίας, με τα σκονάκια του στις δημόσιες εμφανίσεις, τις απουσίες του, τους χειρισμούς και τις ενέργειές του, όπως το να τρέχει να ξεφύγει από τις κάμερες και τους δημοσιογράφους που θέλουν να τον ρωτήσουν για τις περικοπές στην παιδεία και στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.
Συνεπώς, αυτό που μας δείχνουν οι πολιτικοί «παίζοντας το ανήμποροι» είναι ότι η χώρα μας δεν είναι πλέον κυρίαρχη αλλά υπόκειται στις εντολές εκείνων που διοικούν στην πραγματικότητα, των περίφημων «αγορών». Επομένως, γιατί να μην είμαστε λογικοί και ειλικρινείς και, απλώς, να παραιτηθούμε και να αφήσουμε την Ισπανία να γίνει προτεκτοράτο των οικονομικών κέντρων όπως η Ιταλία και η Ελλάδα;
Ίσως δεν έχουμε ακόμα εκπληρώσει πλήρως τον ρόλο μας στο δόγμα του σοκ. Δεν έχουμε ακόμα υποταχθεί πλήρως στην μεμαθημένη ανημπόρια. Πώς όμως μπορούμε να την αποτρέψουμε πριν μας καταβάλλει ολοκληρωτικά;
Καλύτερη ζωή με αποδόσεις
Για την προστασία από την μεμαθημένη ανημπόρια ο Seligman εφαρμόζει τη θεωρία απόδοσης αιτιών του Fritz Heider. Στο βιβλίο του «Μεμαθημένη αισιοδοξία: Πώς να αλλάξετε τον νου και την ζωή σας» (Learned Optimism: How to Change Your Mind and Your Life) μελετά τρεις διαστάσεις ή χαρακτηριστικά του τύπου απόδοσης που ονομάζεται επίσης και αιτιακή απόδοση:
- Προσωποποίηση: όπου οι εσωτερικές ή εξωτερικές αιτίες αποδίδονται σε καλά ή κακά γεγονότα. Αισθάνομαι ένοχος όταν κάνω κάτι κακό «επειδή έτσι είμαι» ή είμαι σε θέση να εξωτερικεύσω το πρόβλημα και κατηγορώ τον εαυτό μου για τις αλλαγές που έκανε. Η διάσταση αυτή συνδέεται με την αυτοεκτίμηση. Η απόδοση των κακών γεγονότων σε εξωτερικές αιτίες αυξάνει την ανοσία στην μεμαθημένη ανημπόρια.
- Μονιμότητα: η διάρκεια, η σταθερότητα ή η αστάθεια στον χρόνο που αποδίδουμε τις αιτίες που υποβόσκουν σε καλά ή κακά γεγονότα. Ακραία παραδείγματα εκφράζονται μέσω της συζήτησης για το δίπολο πάντα – ποτέ. Η σκέψη ότι οι αιτίες πίσω από τα γεγονότα είναι σταθερές, μόνιμες ή ακόμα και οριστικές, μας κάνει πιο ευάλωτους στην μεμαθημένη ανημπόρια.
- Διεισδυτικότητα: πόσοι τομείς της ζωής μας επηρεάζονται από την καλή ή την κακή μας τύχη, είτε οι αιτίες αυτές μας επηρεάζουν οικομενικά είτε συγκεκριμένα. Εκφράζεται μέσα από τη συζήτηση για τα δύο άκρα «όλα ή τίποτα».
Από την άλλη, ο José Ramón Yela Bernabé και ο José Luis Marcos Malmierca, στην εργασία τους σχετικά με την μεμαθημένη ανημπόρια και την ανοσοποίηση των ανθρώπων, αναφέρονται επίσης και στη σημασία της ελεγξιμότητας των γεγονότων.
- Αποπροσωποποίηση: το πρόβλημα ενυπάρχει στην κατάσταση, όχι μέσα μας
Μια άλλη στρατηγική που χρησιμοποιείται από την εξουσία προκειμένου πυροδοτούν την μεμαθημένη ανημπόρια είναι το να μας ενθαρρύνουν να κατηγορούμε τους εαυτούς μας για αυτό που συμβαίνει. Μας είπαν ότι ζούσαμε «πέρα από τις δυνάμεις μας», όταν στην πραγματικότητα, οι «δυνάμεις αυτές» ίσα που επέτρεπαν σε εκείνους που βρίσκονταν στον πάτο, να απέχουν πολύ από τις προδιαγραφές της αξιοπρεπούς διαβίωσης, όπως αποδεικνύουν οι χαμηλοί μισθοί και η έλλειψη βασικών πόρων σαν την στέγαση.
Ο γεωγράφος David Harvey παρουσιάζει την συστημική του εξήγηση για αυτό που συμβαίνει. Σύμφωνα με εκείνον, ζούμε μέσω της διαδικασίας της συσσώρευσης μέσω της απαλλοτρίωσης. Με την μείωση των μισθών από την δεκαετία του 70, η αύξηση των κερδών απορροφάται από την καπιταλιστική τάξη χάρη στην ιδιωτικοποίηση κοινωφελών αγαθών, τη χρηματοδότηση της οικονομίας, τη διοίκηση και τη χειραγώγηση της κρίσης και την άνιση ανακατανομή των πόρων. Στο παρακάτω βίντεο κάνει μια ανασκόπηση της σημερινής κρίσης:
Συγγραφείς, όπως ο Vicenç Navarro, εστίασαν στο γεγονός ότι η έλλειψη πόρων της πλατιάς μάζας είναι αυτή που προκάλεσε την αύξηση των επιπέδων χρέους και όχι το αντίθετο. Αν είχαμε μια δημόσια πολιτική που θα υπερασπιζόταν την πρόσβαση όλων σε αξιοπρεπή στέγαση, οι άνθρωποι δεν θα είχαν φτάσει σε τέτοια επίπεδα χρέους, και το στεγαστικό ζήτημα και η πιστωτική φούσκα που οδήγησαν στην κρίση δεν θα είχαν ποτέ προκύψει.
Έτσι, δεν πρέπει να πέφτουμε στην παγίδα να πιστεύουμε ότι εμείς είμαστε υπεύθυνοι για την «κρίση» (την συσσώρευση μέσω απαλλοτρίωσης). Οφείλουμε να πάμε πέρα από την υπερπληροφόρηση των ΜΜΕ και να αναλύσουμε τις βασικές αιτίες του σημερινού κοινωνικού, οικονομικού και πολιτιστικού μοντέλου ώστε να μπορέσουμε να αμβλύνουμε τις επιβλαβείς συνέπειες ή ακόμα και να προτείνουμε νέα και διαφορετικά εναλλακτικά μοντέλα.
- Η κρίση είναι επίσης η κρίση του κυρίαρχου οικονομικού παραδείγματος
Σε ότι αφορά την σταθερότητα της πηγής του προβλήματός μας θα πρέπει να αναρωτηθούμε: μπορεί αυτή η συσσώρευση μέσω της απαλλοτρίωσης να συνεχιστεί για πάντα; Βρισκόμαστε άραγε στο τέλος της ιστορίας; Μάλλον μακριά από αυτό. Πολλοί έχουν επισημάνει ότι ζούμε μια παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού εξαιτίας των οικολογικών ορίων, τα οποία εμποδίζουν το μοντέλο της αέναης συσσώρευσης και ανάπτυξης. Ο αείμνηστος Ισπανός οικολόγος Ramón Fernández Durán είχε υποδείξει, όπως πολλοί άλλοι, ότι η προβλέψιμη εξάντληση των ορυκτών καυσίμων θα οδηγούσε στην κατάρρευση του πολιτισμού μας.
Το ντοκιμαντέρ «Η ιστορία του Προϊόντων» περιγράφει με εξαιρετικό τρόπο τα ανθρώπινα και οικολογικά όρια του σημερινού τρόπου παραγωγής:
Έτσι, αντί να ανησυχούμε για το τι συμβαίνει δεν θα έπρεπε να αναζητούμε ήδη εναλλακτικές;
- Ευκαιρίες για χειραφέτηση
Αναφορικά με την διεισδυτικότητα: άραγε επηρεάζεται ολόκληρη η ύπαρξή μας από αυτή την λεηλασία των κοινών αγαθών;
Ενώ η κρίση-απάτη επηρεάζει αναμφίβολα σημαντικό κομμάτι της ζωής μας λόγω της ανεργίας, της διαρκούς χειροτέρευσης των δημοσίων υπηρεσιών και την απώλεια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αξίζει να θυμόμαστε και ότι υπάρχει ζωή, πολύ ζωή μάλιστα, πέρα από την κρίση.
Τώρα είναι η στιγμή να εξερευνήσουμε νέους τρόπους συσχετισμού με τους εαυτούς μας, τους άλλους και το περιβάλλον. Είναι η στιγμή να αναζητήσουμε νέους τρόπους ζωής.
Αυτό το οικονομικό μοντέλο, ακόμα και στην ακμή του, ήταν αιτία της δυσαρέσκειας. Κάτω από την επιφάνεια του καταναλωτισμού, που μεταλλάχτηκε σε μια απάτη τύπου «πυραμίδα» (σ.σ. γνωστή και ως «αεροπλανάκι») εξαιτίας της άφθονης εύκολης πίστωσης, παραμόνευε μια μοντέρνα εκδοχή του βασιλιά Μίδα. Ό,τι άγγιζε αυτό το μοντέλο μετατρεπόταν σε προϊόντα, μέχρι και οι ίδιες μας οι ζωές, ακόμα και οι πιο απόκρυφες γωνίες του μυαλού μας.
Είναι η πρώτη φορά που η αποξένωση φτάνει σε τέτοιο ακραίο βαθμό. Ενώ την εποχή του Φορντισμού και της μαζικής παραγωγής ο εργάτης ήταν αποξενωμένος κατά τη διάρκεια του ωραρίου του, σήμερα, το κεφάλαιο αποκομίζει κέρδη από ολόκληρη τη ζωή μας.
Τα κοινά αγαθά, αυτά που μοιραζόμαστε όλοι μας, «απαλλοτριώνονται» από μερικούς, το 1% του πληθυσμού, για να συνεχίσουν να συσσωρεύουν κεφάλαιο. Η διαφήμιση οικειοποιείται την κοινή μας κουλτούρα για να εισβάλει στο μυαλό μας με τον καταναλωτικό προγραμματισμό. Επικοινωνούμε με τους άλλους με κριτήρια που διαμορφώνονται από την αποδοτικότητα, ενώ εμείς οι ίδιοι γινόμαστε εμπόρευμα προς πώληση στην αγορά εργασίας ή όταν προσπαθούμε να αποκομίσουμε κέρδη από το σύνολο της ζωής μας.
Επομένως, το μέρος της ζωής μας που επηρεάζεται από την κρίση είναι πολύ μικρό σε σχέση με αυτά που μπορεί να μας προσφέρει αυτή η κρίση του συστήματος:
Ο καλύτερος τρόπος να αυξήσουμε την ευτυχία είναι μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων. Προωθούμε τις συνεργατικές σχέσεις αντί για τις σχέσεις που έχουν σαν βάση τον ανταγωνισμό. Ό,τι είναι δεδομένο δεν πρέπει να χαθεί.
Να μην επιτρέψουμε να απαλλοτριωθεί η γνωστική δημιουργία (οι σκέψεις μας, οι τέχνες μας και η γνώση μας) από την κοινή λογική, με τρόπους που ονομάζονται πνευματική ιδιοκτησία. Μια παράνομη οικειοποίηση, που εξυπηρετεί τα συμφέροντα μεγάλων επιχειρήσεων, με κύριο αντικείμενο την παραγωγή και την διανομή πολιτιστικών και τεχνολογικών προϊόντων.
Προωθούμε την οικονομία που βασίζεται στα κοινά αγαθά, όπου αντί για αποδοτικότητα, η αξία παραμένει σε ένα συνεργατικό μοντέλο επιχείρησης, που επικεντρώνεται στη βελτίωση της κοινωνίας και του περιβάλλοντος.
Βάζουμε τέλος στην υπεροχή της δημοσιονομικής οικονομίας έναντι της παραγωγικής οικονομίας. Υπερνικούμε την απάτη που συνιστά το ιδιωτικό χρηματικό ζήτημα ως χρέος, απάτη η οποία σκλαβώνει ανθρώπους και λαούς με τους μηχανισμούς της.
Επιστρατεύουμε πρωτοβουλίες όπως το βασικό εισόδημα, έτσι ώστε οι άνθρωποι να μπορούν να εργάζονται ελεύθερα και όχι για να επιβιώσουν. Οι φυσικοί πόροι είναι κοινό αγαθό.
Και για να συμπληρώσουμε αυτό το βασικό εισόδημα, γιατί να μην προτείνουμε, όπως ο Ρούσβελτ στην εποχή του, ένα ανώτατο όριο μισθού που θα φορολογείται σε ποσοστό 100% μόλις ξεπεραστεί; Ο Ρουσσό έγραφε στο Κοινωνικό Συμβόλαιο «… σχετικά με τους πλούσιους, κανένας πολίτης δεν θα πρέπει ποτέ να είναι τόσο πλούσιος ώστε να μπορεί να αγοράσει έναν άλλον, και κανείς τόσο φτωχός που να αναγκάζεται να πουλήσει τον εαυτό του.»
Αξιολογούμε οικολογικές προτάσεις, όπως η απομεγέθυνση: καταναλώνουμε λιγότερο, κατασκευάζουμε λιγότερο, σχεδιάζουμε πλήρως ανακυκλώσιμα αντικείμενα και καταναλώνουμε λιγότερη ενέργεια. Αναπτύσσουμε τις τοπικές οικονομίες.
Κατασκευάζουμε αυτόνομα δίκτυα διανομής ανεξάρτητα από τους διανομείς ευρείας κλίμακας που, πρακτικά, ελέγχουν όλη την εμπορική δραστηριότητα, από την παραγωγή ως το κατάστημα λιανικής.
Ανακατασκευάζουμε τη δημόσια σφαίρα με πραγματικά δημοκρατικό τρόπο, με την συμμετοχή όλων και ισότιμα.
Το μέλλον είναι, εν μέρει, στα χέρια μας
Τέλος, τι ικανότητα έχουμε να ελέγξουμε την κατάστασή μας; Στο προηγούμενο άρθρο, ο Yela Bernabé και ο José Luis Marcos Malmierca υποστήριξαν ότι, για αποκτήσουμε ανοσία στην μεμαθημένη ανημπόρια, το καλύτερο είναι να μην έχουμε αντιμετωπίσει ούτε αποκλειστικά την επιτυχία ούτε αποκλειστικά την αποτυχία. Να γνωρίζουμε ότι υπάρχουν πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε και άλλα που δεν μπορούμε. Όπως παρατήρησε ο Επίκουρος: «Πρέπει να θυμόμαστε ότι το μέλλουν ούτε μας ανήκει ολοκληρωτικά, ούτε δεν μας ανήκει ολοκληρωτικά έτσι ώστε ούτε να υπολογίζουμε ότι θα έρθει σίγουρα, ούτε να απελπιζόμαστε επειδή μάλλον δεν θα έρθει.»
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα αντίστασης στη συσσώρευση μέσω της απαλλοτρίωσης που θριάμβευσαν παγκοσμίως, όπως το νερό στην Βολιβία ή η εξέγερση στην Τσιάπας (Chiapas). Το να ξεχάσουμε αυτή την ιστορία αποδεικνύεται κυρίως από τους από πάνω, οι οποίοι χαίρονται να μας θυμίζουν μόνο τις ήττες που υπέστησαν όσοι αγωνίστηκαν για χειραφέτηση.
Εδώ στην Ισπανία, παρά τα αδέξια πρώτα βήματα ενός παιδιού που μαθαίνει να περπατάει, το κίνημα 15Μ είχε αρκετά σημαντική επιτυχία καθώς και διεθνή προβολή. Αύξησε την επίγνωση σχετικά με την αιτία των προβλημάτων μας σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ένωσε πολύ διαφορετικά κοινωνικά κινήματα και αντιπροσωπεύει ένα άριστο σημείο εκκίνησης για την ανάπτυξη δικτύων συνεργασίας και αλληλεγγύης.
Φυσικά, θα κάνουμε και λάθη, όμως χάρη στα λάθη γινόμαστε σοφότεροι.
Δράση για να δημιουργήσουμε δυνατότητες
Με δυο λόγια, απέναντι στον φόβο που μας περιβάλλει, θα πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι αυτό που συμβαίνει δεν συμβαίνει εξαιτίας μας, ότι η κρίση είναι κρίση του σημερινού οικονομικού μοντέλου – το οποίο δεν είναι σταθερό, είναι οτιδήποτε εκτός από σταθερό – και ότι αυτή η αλλαγή μπορεί να είναι η ευκαιρία για έναν νέο, πιο ανθρώπινο κόσμο, χωρίς την τυραννία του χρήματος και άλλων αγαθών.
Και κυρίως να μην ξεχάσουμε ποτέ το δίδαγμα του Alain Badiou: «Πρέπει να δράσουμε». Οι ενέργειές μας δεν χρειάζεται να εμπίπτουν στο εφικτό. Αντίθετα, η δράση από μόνη της μπορεί να ανοίξει ένα νέο χώρο δυνατοτήτων. «Ένα υποκείμενο είναι ένα σημείο μετατροπής του ανέφικτου σε εφικτό. Η θεμελιώδης λειτουργία του υποκειμένου είναι να βρίσκεται στο σημείο όπου κάτι αδύνατο γίνεται πιθανότητα».
*Εικονογράφηση: Lorenzo Mattoti