Τι σημαίνει χιούμορ;
Χιούμορ ονομάζεται η γνωστική εμπειρία που προκαλεί γέλιο ή ευχαρίστηση. Προσφέρεται σε δόσεις όπως λόγου χάρη στο μύθο με το Νεύτωνα και τη βαρύτητα.
Σύμφωνα με το γνωστό μύθο, το μήλο έπεσε στο κεφάλι του Νεύτωνα και τότε αυτός εμπνεύστηκε το νόμο της βαρύτητας. Τι μεγάλη τιμή για ένα μήλο να γίνει η μούσα ενός αποκρυφιστή, αλχημιστή σερ! Φαντάζεστε τη σκηνή; Ο Νεύτωνας, αμέσως μόλις τον χτύπησε το μήλο, είπε «άαουτς… η βαρυτική έλξη που αναπτύσσεται μεταξύ δύο σωμάτων είναι ανάλογη του γινομένου των μαζών τους και αντιστρόφως ανάλογη του τετράγωνου της μεταξύ τους απόστασης».
Σε αυτή την ιστορία διακρίνεται μια διάθεση για χιούμορ. Το χιούμορ ως πολυδιάστατη και βαρυσήμαντη έκφραση επαναλαμβάνεται αναρίθμητες φορές στη ζωή όλων των ανθρώπων. Λόγω των επαναλήψεων επιβεβαιώνει τον αιώνιο γυρισμό του Nietzsche σύμφωνα με τον οποίο τα πάντα ξαναγίνονται αέναα. Η διαφορετική προσέγγιση του Κούντερα με την αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης δεν αρμόζει στο χιούμορ. Όσες φορές στην αιωνιότητα και να κατεβαίνει το μήλο στο κεφάλι του εκάστοτε Νεύτωνα, ώστε να του κατέβει στο μυαλό η ιδέα της βαρύτητας, πάντα αυτή η σκηνή θα φαίνεται το ίδιο αστεία.
Γιατί όμως η ιστορία με το μήλο είναι αστεία; Ίσως επειδή ο Νεύτωνας χτύπησε από το μήλο.. αλλά λίγο! Και επειδή είναι παράλογο ο πόνος να οδηγήσει ακαριαία στη μαθηματική διατύπωση μιας θεωρίας που κυριάρχησε για περισσότερο από 2 αιώνες, πριν καταρριφθεί από τον Einstein.
Και τα δύο αυτά αστεία ικανοποιούν τις προϋποθέσεις της θεωρίας της καλοήθους παραβίασης (benign violation theory) για το χιούμορ, κατά την οποία κάτι θεωρείται αστείο όταν επισείει μια απειλή -νοηματική, σωματική, ηθική κλπ- που όμως δεν φτάνει σε σημείο να είναι επικίνδυνη.
Στην περίπτωση της ιστοριούλας με το Νεύτωνα, είναι μεν γενικά επικίνδυνο να πέσει κάτι στο κεφάλι ενός ενήλικα αλλά εάν αυτό είναι ελαφρύ, όπως ένα μήλο, δεν υπάρχει αντικειμενικά κίνδυνος, επομένως ίσως φανεί αστείο! Είναι παραβίαση της λογικής να προκύψει μια κοσμοϊστορική θεωρία ακαριαία μετά τον πόνο, ωστόσο δεν υπάρχει κίνδυνος ούτε για το Νεύτωνα, ούτε για εμάς, ούτε για την ιστορική αλήθεια αφού οι περισσότεροι γνωρίζουμε ότι είναι μύθος.
Αντίθετα, δεν είναι μύθος ότι ο -όχι και τόσο γνωστός- Minkowski, καθηγητής του Einstein στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, δεν είχε αρχικά σχηματίσει καλή γνώμη για το μαθητή του. Τον είχε χαρακτηρίσει «τεμπέλικο σκυλί» και είχε παραδεχτεί ότι δεν θα τον θεωρούσε ικανό να διατυπώσει τη θεωρία της σχετικότητας.
Βέβαια, όχι μόνο είχε άδικο, αλλά αυτοδιαψεύστηκε! Η ειρωνεία της τύχης είναι ότι τελικά ο ίδιος ο Minkowski έλυσε τα χέρια του Einstein για τη διατύπωση της θεωρίας της γενικής σχετικότητας. Ο Minkowski συνέδεσε τις τρεις διαστάσεις του χώρου με το χρόνο, περιγράφοντας ένα συνεχές, το χωροχρόνο Minkowski, που είναι ο καταλληλότερος μαθηματικός χώρος για την περιγραφή της θεωρίας της σχετικότητας.
Και σε τούτη την ιστορία υφέρπει μια χιουμοριστική διάθεση που μπορεί να αναλυθεί με βάση την παραπάνω θεωρία της καλοήθους παραβίασης. Ο Minkowski υποτίμησε τον Einstein διαπράττοντας έτσι μια παραβίαση. Στην ουσία όμως τον βοήθησε με την περιγραφή του χωροχρονικού συνεχούς. Επομένως η υποτίμηση συγχωρείται και καταλαγιάζει ως καλοήθης. Επιπρόσθετα, η διαχρονική αναγνώριση της προσφοράς του Einstein δεν επηρεάζεται από τη βραχύχρονη αρνητική άποψη ενός καθηγητή του με όνομα άγνωστο στο ευρύ κοινό.
Η θεωρία της σχετικότητας και η θεωρία της καλοήθους παραβίασης αναφέρονται σε εντελώς διαφορετικά αντικείμενα. Ωστόσο κάποια στοιχεία τους μπορούν, με τολμηρότητα, να παραλληλιστούν.
Το αστείο παραβιάζει τον κανόνα ενώ η μάζα παραμορφώνει το χωροχρόνο. Μία πολύ μεγάλη παραβίαση μπορεί να οδηγήσει σε τραγωδία ενώ μια πολύ μεγάλη μάζα μπορεί να αποτελέσει μαύρη τρύπα. Για όσους βιώνουν μια τραγωδία, ο χρόνος κυλάει βασανιστικά και, όπως λένε, σταματάει σε εκείνες τις τραυματικές ώρες.
Στο «εσωτερικό» μιας μαύρης τρύπας ο χρόνος δεν κυλάει, συνθλίβεται, ίσως δεν υπάρχει καν. Όσο πιο μακριά είμαστε από μια παραβίαση, χωροχρονικά ή ψυχολογικά, τόσο πιο ασφαλείς είμαστε ή, όπως πρόλαβε να πει ο συγγραφέας Twain, «το χιούμορ είναι τραγωδία συν χρόνος». Όσο απομακρυνόμαστε από μια μαύρη τρύπα, τόσο πιο ασφαλείς είμαστε εμείς οι ίδιοι αλλά και η φυσική πραγματικότητα που κατανοούμε. Όταν μια παραβίαση είναι ασφαλής, τότε νιώθουμε το χιούμορ, και όταν μια μάζα δεν απειλεί να μας ρουφήξει στην ανυπαρξία, τότε νιώθουμε τη βαρύτητα.
Το χιούμορ έχει ιδιαίτερη βαρύτητα στη ζωή των ανθρώπων. Η παρουσία του σε κάθε πολιτισμό δείχνει ότι σχετίζεται με σημαντικά εξελικτικά πλεονεκτήματα. Οι αστεϊσμοί καθαυτοί δεν αποτελούν πλεονέκτημα αλλά αναδεικνύουν ορισμένες νοητικές ικανότητες. Τα άτομα με χιούμορ είναι συνήθως έξυπνα και διαθέτουν κριτική σκέψη, επομένως επιλέγονται πιο συχνά ως σεξουαλικοί σύντροφοι (mate selection theory of humor).
Η αμοιβαία έλξη που αναπτύσσεται μεταξύ δύο σωμάτων, δηλαδή η «βαρύτητα» που δένει δύο ανθρώπους, ενισχύεται από τα φλοιικά κυκλώματα που στεγάζουν το χιούμορ!
Σύμφωνα με τη θεωρία της ανίχνευσης των λανθασμένων συλλογισμών (detection of mistaken reasoning theory), το χιούμορ αναπτύχθηκε καθώς οι άνθρωποι διέκριναν μεταξύ ορθών και λανθασμένων συλλογισμών. Η διαπίστωση ενός συλλογισμού ως λανθασμένου απέτρεπε συμπεριφορές με αρνητικό αντίκτυπο στην επιβίωση και προκαλούσε μια γνωστική εμπειρία που τελικά μετασχηματίστηκε στην αίσθηση του χιούμορ.
Κάθε άτομο έχει τη δική του αίσθηση του χιούμορ, μοναδική σαν πνευματικό αποτύπωμα. Αν και η σπονδυλική στήλη αυτού του φαινομένου είναι κοινή και το κωμικό αναδύεται στις ίδιες εγκεφαλικές περιοχές, δεν υπάρχει ομοφωνία σχετικά με το αν και πόσο κάτι είναι αστείο. Η διαφορά ενός πετυχημένου αστείου από ένα κακόγουστο έγκειται στα διαφορετικά συστήματα αξιών.
Τα παιδιά κατανοούν ευκολότερα τις σωματικές παραβιάσεις και γελάνε με ένα καρτούν που επιπεδώνεται όταν πέσει, ενώ οι ενήλικοι εκτιμούν τα νοηματικά αστεία που συχνά επιστρατεύουν στην πνευματική παλαίστρα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το καταγγελτικό χιούμορ επειδή καταλύει τις κοινωνικές ζυμώσεις. Για παράδειγμα, όσοι έχουν το franchising των αρχαίων απατών είναι εύθικτοι απέναντι στα αστεία εις βάρος τους. Ωστόσο, η κριτική στις απάτες είναι ωφέλιμη.
Ο Freud αναγνώρισε στο χιούμορ την ωφέλεια της ψυχολογικής αποφόρτισης (relief theory). Με τους αστεϊσμούς απελευθερώνονται καταπιεσμένες πρωτόγονες παρορμήσεις και εκλύεται ενέργεια που έχει συσσωρευτεί από τις γνωστικές ή πνευματικές προκλήσεις. Με άλλα λόγια το χιούμορ είναι ένας τρόπος για να αντέξει ο άνθρωπος το ψυχολογικό βάρος. Ο Vaillant, καθηγητής ψυχιατρικής στο Harvard, έχει κατατάξει το χιούμορ ως έναν από τους ώριμους μηχανισμούς ψυχολογικής άμυνας. Όταν τα προβλήματα αντιμετωπίζονται με αυτόν τον τρόπο μεταφέρονται στο προσκήνιο, αναδεικνύονται σε καυστικό φως και αποδυναμώνονται.
Το κωμικό είναι δομημένο και η λογική λάμπει διά της απουσίας της, καθώς όμως επιστρέφει δριμύτερη. Το χιούμορ ακολουθεί και αυτό τους νόμους της φύσης. Είναι ψυχεδέλεια και καταλύει τις κοινωνικές σχέσεις. Συμβάλλει στην επίλυση των προβλημάτων αφού σαν πρίσμα τα αναλύει στο ορατό φάσμα των ψυχικών μας ματιών. Είναι σεισάχθεια επειδή σείει το ψυχολογικό άχθος των προβλημάτων με σολωνική σοφία. Εν κατακλείδι, βάλτε χιούμορ στη ζωή σας! Αντιληφθείτε εις βάθος όλες τις πτυχές αυτού του φαινομένου γιατί αλλιώς θα σας βγει εις βάρος.
Dr Πάρις Καλογεράκος