Οι φυλετικές διαστάσεις του διαδικτυακού φεμινιστικού ακτιβισμού – Του Νικήτα Φέσσα
Πρόσφατα κυκλοφόρησε στο Διαδίκτυο ένα βίντεο που καταγράφει τη σεξουαλική παρενόχληση που υφίσταται μια γυναίκα που κυκλοφορεί για 10 ώρες στους δρόμους της Νέας Υόρκης. Το πείραμα έγινε στα πλαίσια μιας ευρύτερης καμπάνιας της οργάνωσης Hollaback που αφορά την σεξουαλική βία κατά των γυναικών στο δρόμο. Μια κρυφή κάμερα, τοποθετημένη προφανώς σε κάποιον συνεργάτη της γυναίκας, ο οποίος περπατάει μπροστά της, καταγράφει αυτή την περιήγηση σε δρόμους του κεντρικού Μανχάταν. Η γυναίκα είναι ντυμένη με παντελόνι και t-shirt. Στο τέλος του βίντεο αναφέρεται ότι τα περιστατικά ‘catcalling’ ήταν περισσότερα από εκατό, ενώ ‘τα βλέμματα και τα κλεισίματα του ματιού ήταν αμέτρητα’.
Το αρχικό σοκ και η αποστροφή για την ανδρική σεξουαλική συμπεριφορά έδωσαν γρήγορα τη θέση τους σε έναν άλλο λόγο (discours) στο Διαδίκτυο, αυτόν περί φυλής. Οι ‘catcallers’ του video έχουν συγκεκριμένο χρώμα (όχι λευκό). Αυτή η –όχι ιδεολογικά αθώα—διαδικασία φυλετικοποίησης του σεξουαλικού Άλλου έχει πολλές παραμέτρους. Σε πρώτη φάση, μια τέτοιου είδους αναπαράσταση αναπαράγει τον μύθο του σεξουαλικά υπερενεργού/ακόρεστου Μαύρου Άνδρα, ενώ η εικόνα του λευκού ευάλωτου κοριτσιού, μόνου σε έναν απειλητικό ‘μαύρο κόσμο’ ενεργοποιεί ταυτόχρονα εν πολλοίς ασυνείδητους, συχνά παράλογους (τουτέστιν αδύνατον να εξηγηθούν με τη λογική) φόβους, που σχετίζονται με την Ετερότητα . Και λέμε αναπαράσταση, διότι δεν βλέπουμε και τις 10 ώρες του υλικού, αλλά μέσω ενός ιδιαιτέρως ‘απαλού’, σχεδόν αδιόρατου μοντάζ το οποίο επιλέγει συγεκριμένες σκηνές, δημιουργείται στον/στη θεατή η εντύπωση ότι η Νέα Υορκη κατοικείται αποκλειστικά από νεαρούς μαύρους άνδρες (χαμηλής οικονομικής τάξης, αλλά και μορφωτικού επιπέδου).
Η απάντηση της οργάνωσης πίσω από το βίντεο στις κατηγορίες περί –ηθελημένου ή μη—ρατσισμού ήταν ότι υπήρχαν και αρκετά περιστατικά με λευκούς άνδρες, τα οποία κόπηκαν στο μοντάζ για τεχνικούς λόγους (ένας τυχαίος θόρυβος μπορεί να κατέστρεφε το γύρισμα). Αναγκαστικά ωστόσο, και ιδωμένο σε διαλεκτική σχέση με τις διάφορες παραλλαγές του σε άλλες χώρες, το βίντεο αναπαράγει αρνητικά στερεότυπα για τους μη λευκούς, ετεροσεξουαλικούς, Αμερικανούς άνδρες. Αντίστοιχα, άλλες, εθνικά/πολιτισμικά συγκεκριμένες βερζιόν αναπαράγουν (ενδεχομένως εξίσου παραπλανητικά) θετικά, αυτή τη φορά, στερεότυπα—ένας ιδιότυπος ρατσισμός από την ανάποδη. Ένα άρθρο που αναπαρήγαγε αντίστοιχο βίντεο με γυναίκα να περπατάει στη Νέα Ζηλανδία είχε ως υπότιτλο ‘μάντεψε: κανείς δεν της έκανε ‘catcall’.
Τις ημέρες που ακολούθησαν, το συγκεκριμένο πείραμα αντιγράφηκε με τροποποιήσεις, έγινε αντικείμενο παρωδίας, αλλά και έμπνευσης για παρόμοια εγχειρήματα. Στο πιο πρόσφατο από αυτά, γυναικείο μοντέλο προσποιείται τη μεθυσμένη και καταγράφει τις (σεξουαλικά αρπακτικές) αντιδράσεις των ανδρών που συναντά. Ωστόσο, αν και το συγεκριμένο βίντεο χαρακτηριζόταν από τους δημιουργούς του ως ‘κοινωνικό πείραμα’, σύντομα αναγνωρίστηκε ως στημένο/απάτη, με τους άνδρες που συμμετείχαν να απαντούν ότι νόμιζαν ότι συμμετείχαν σε σκετς.
Όλα τα παραπάνω εγείρουν συγκεκριμένα ερωτήματα. Κάποια από τα πιο ενδιαφέροντα είναι (μετα-)θεωρητικά. Αφορούν το (αόρατο) βλέμμα των ανδρών με τα ‘θολωμένα’ πρόσωπα στο αρχικό βίντεο. Ταυτίζεται αυτό το φαλλικό βλέμμα με εκείνο της κάμερας; Και αν όχι, σε ποιον ανήκει αυτό το δεύτερο Βλέμμα; Αν προϋποτίθεται ταύτιση των δύο, μπορούμε να μιλάμε για ετεροκανονικά ‘κείμενα’; Διότι σίγουρα το σώμα της πρωταγωνίστριας του βίντεο, σε διάστημα δέκα ωρών, θα πρέπει να έγινε και αντικείμενο λεσβιακών βλεμμάτων. Τί συνεπάγεται ο αποκλεισμός αυτών; (Μια διέξοδο σε αυτά τα ερωτήματα παρέχουν οι λεσβιακές παραλλαγές τέτοιων βίντεο).
Επιπλέον, τα συγκεκριμένα εγχειρήματα εγείρουν και σημαντικά μεθοδολογικά ζητήματα: ποιος κάνει την επιλογή του δείγματος/οπτικοακουστικού υλικού και με ποια κριτήρια; Ποιος αποφασίζει τι θα μείνει έξω από το τελικό προϊόν (και με ποια κριτήρια); Εξίσου σημαντικό είναι το ζήτημα της υποδοχής αυτών των ‘κειμένων’. Για ποιον προορίζεται αυτό το βίντεο; Ποιο είναι το κοινό στο οποίο απευθύνεται; Μπορούμε να ερευνήσουμε περεταίρω την τάξη, τη φυλή, το φύλο, τη σεξουαλικότητα, το μορφωτικό επίπεδο αυτού του κοινού, αυτών που σχολιάζουν το βίντεο στο facebook, και σε άλλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης; Πόσο αντιπροσωπευτικό είναι το δείγμα από άποψη τάξης, φυλής, κλπ. ;
Τελευταίο, αλλά όχι έσχατο: οποιοσδήποτε κοινωνικός επιστήμονας θα επέμενε ότι θα πρέπει οπωσδήποτε να θιγεί το ζήτημα των ηθικών παραμέτρων τέτοιου είδους ‘κοινωνικών πειραμάτων’ (έτσι χαρακτηρίζονται από τους δημιουργούς τους). Εάν είναι—έστω και μερικώς—σκηνοθετημένα, απαιτείται η γραπτή συγκατάθεση των συμμετεχόντων (οι άνδρες που συμμετείχαν στο βίντεο με τη ‘μεθυσμένη’ κοπέλα ισχυρίζονται ότι δεν γνώριζαν περί τίνος πρόκειται, και τώρα διασύρονται στο Διαδίκτυο ως εν δυνάμει βιαστές). Είναι σημαντικό λοιπόν να διευρευνηθεί σε ένα δεύτερο, μετα-κριτικό επίπεδο, το κατά πόσον είναι θεμιτό, στα πλαίσια του πολιτικού ακτιβισμού οποιασδήποτε μορφής, στα πλαίσια ενός φεμινιστικού project (το οποίο ωστόσο μπορεί να έχει και άλλα ιδεολογικά πρόσημα, λιγότερο ή περισσότερο προοδευτικά), να μανιπουλάρονται, έστω και ελάχιστα, στοιχεία που προκύπτουν μετά από, λιγότερο ή περισσότερο επιστημονική—ή επιστημοφανή–έρευνα, προκειμένου να στηρίζουν και να συμφωνούν με τον Σκοπό του εκάστοτε κινήματος ή έστω λόμπι συμφερόντων, οσοδήποτε ιερός κι αν είναι. Διαφορετικά, τέτοια projects καθίστανται ευάλωττα σε κατηγορίες για προπαγάνδα από το πατριαρχικό κατεστημένο, το οποίο θα προσπαθήσει να αποπροσανατολίσει τη συζήτηση, καθώς έχει προφανές όφελος.
Φυσικά, αυτό που καταγράφει το αρχικό βίντεο μπορεί να ιδωθεί ως σύμπτωμα της ίδιας μισογυνικής κουλτούρας που παράγει φαινόμενα όπως το πρόσφατο ‘Gamergate’, ή το τελευταίο σουξέ του EMINEM, στους στίχους του οποίου ο ράπερ περιγράφει πώς θα ήθελε να γρονθοκοπήσει την τραγουδίστρια Lana Del Rey. Αν τηρηθούν κάποιοι στοιχειώδεις μεθοδολογικοί κανόνες, και εάν το πολιτικό διακύβευμα είναι ξεκάθαρο, εγχειρήματα όπως τα προαναφερθέντα βίντεο μπορούν– και λόγω του ριζοσπαστικού τρόπου με τον οποίο διαδίδονται και διανέμονται, αποφεύγοντας διαφόρων ειδών λογοκρισίες– μάλλον για πρώτη φορά να παρέχουν μέγιστη ορατότητα στα γυναικεία (αλλά όχι μόνο) σώματα που υφίστανται κάθε είδους βία (η πρωταγωνίστρια του αρχικού βίντεο, μετά τη δημοσιοποίησή του, δήλωσε ότι άρχισε να δέχεται απειλές από άνδρες ότι θα την βιάσουν) , ρατσιστική, σεξιστική, ομοφοβική, αστυνομική/κρατική, ακόμη και ταξική.
*photo credits to Ruth Orkin ‘American girl in Italy’, 1951