Η δημοκρατία λοιπόν δεν είναι πολίτευμα, είναι κατάσταση…
Όποια κι αν είναι η έκβαση αυτής της κρίσης: είτε με ανατροπή της εφαρμοζόμενης πολιτικής ή με θερμοδυναμική κατάρρευση της οικονομίας και κοινωνική έκρηξη· είτε με διατήρηση της τάξης με αυταρχικά μέσα ή με τεράστια πολιτική κρίση, ένα είναι βέβαιο: αργά ή γρήγορα θα εμφανιστεί έντονα στο δημόσιο διάλογο η συζήτηση για ένα νέο Σύνταγμα. Ενδεχομένως, δε, η αναθεώρηση ή ακόμα και η σύνταξη νέου Συντάγματος να είναι μια στάση στη διαδρομή προς την ανατροπή του παρόντος οικονομικού και ιδεολογικού αδιεξόδου. Με αυτό ως δεδομένο, καλό θα είναι να ακονίζουμε τις πένες μας για να βρεθούμε μερικά βήματα μπροστά.
Το Πολίτευμα
Τα πολιτεύματα, κατά τον Πλάτωνα, είναι τρία: η τυραννία όπου κυβερνά ένας, η ολιγαρχία όπου κυβερνούν λίγοι, και η οχλοκρατία. Σύμφωνα και με τον Πολύβιο, τα τρία πολιτεύματα από μόνα τους είναι ασταθή λόγω της διαφθοράς που προκαλεί η συγκέντρωση της εξουσίας. Η “δημοκρατία” -που λόγω επηρεασμού από τους οικονομικά ισχυρούς και τη λήθη υποβαθμίζεται σε οχλοκρατία- γεννά την ανάγκη για τάξη. Έτσι, αναδεικνύει τυράννους ως σωτήρες. Στη συνέχεια η τυραννία παρακμάζει με τον καιρό σε ολιγαρχία. Τέλος, η δυσλειτουργία, οι ανισότητες και το χάος που προκαλούν οι ολιγαρχίες -μακράν το χειρότερο πολίτευμα- ανατρέπονται με εξέγερση και επαναφορά της οχλοκρατίας, για να ξεκινήσει νέος κύκλος, σε ένα συνεχές αστάθειας, βίας και εμφυλίων πολέμων.
Και τι είναι η “Δημοκρατία” που ονειρευόμαστε;
Η δημοκρατία δεν είναι το πολίτευμα όπου γίνονται εκλογές. Οι εκλογές, μάλιστα, είναι ο κατ’ εξοχήν ολιγαρχικός τρόπος επιλογής αρχόντων. Η δημοκρατία δεν είναι το πολίτευμα όπου υπάρχει αντιπροσώπευση, γιατί η αντιπροσώπευση δεν έχουμε πάντα με φορά από την κοινωνία προς την εξουσία αλλά πολύ συχνά αντίστροφα -όπως το σημερινό ελληνικό κοινοβούλιο όπου εκπροσωπούνται οι δανειστές έναντι των πολιτών. Η δημοκρατία δεν είναι μήτε καν τα δημοψηφίσματα, καθώς ο λαός χειραγωγείται με διλήμματα, άγνοια και φόβο, καταλήγοντας συνηθέστερα -ξανά- σε επιλογές της ολιγαρχίας.
Δημοκρατία είναι το καθεστώς που προωθεί τα συμφέροντα των πολλών, όπου ως συμφέρον μπορούμε να ορίσουμε μερικούς αντικειμενικούς στόχους όπως άνοδος του βιοτικού επιπέδου, τάση για μείωση των ανισοτήτων, επιστημονική πρόοδος και πρόσβαση του λαού στη σύγχρονη τεχνολογία (βλ. στόλος της αρχαίας Αθήνας τον οποίο φθονούσε η ολιγαρχία της Σπάρτης).
Η δημοκρατία λοιπόν δεν είναι πολίτευμα, είναι κατάσταση. Το ερώτημα είναι πώς θα την παράγουμε, έχοντας ως βάση τη σημερινή κοινωνία. Πρέπει αναλυτικά να δούμε με ποιες πολιτικές δομές θα εξυπηρετηθούν καλύτερα τα συμφέροντα των πολλών.
Η ουτοπία των συλλογικοτήτων
Από την πρώτη στιγμή που ξέσπασε η κρίση στην Ελλάδα, γεννήθηκαν κινήματα που κινούνταν στις γραμμές της λεγόμενης άμεσης δημοκρατίας, της απαίτησης άμεσης συμμετοχής της κοινωνίας στη διακυβέρνηση, και φυσικά βρήκαν πεδίο έκφρασης προϋπάρχοντα ελευθεριακά κινήματα που αρνούνταν εξ’ ολοκλήρου το δικαίωμα άσκησης πολιτικής εξουσίας. Κατέστη, όμως, γρήγορα σαφές ότι δεν μπορεί κανείς στην παρούσα συγκυρία να συμμεριστεί την ουτοπία ως πολιτική πρόταση, δεν μπορεί κανείς να περιμένει να γίνει η χώρα Μαριναλέδα, Πάρκο Ζουκότι ή παράδεισος των “αγανακτισμένων”. Η αφέλεια αυτή είναι είδος πολυτελείας.
Το όνειρο για μία κοινωνία αποτελούμενη από αλληλοσυνδεδεμένες συλλογικότητες χωρίς την έννοια της πολιτικής εξουσίας δημιουργείται μεν δικαίως όταν η εξουσία έχει καταληφθεί από μία σκληρή και αποτυχημένη ολιγαρχία, όμως αυτό το όνειρο, όπως εκφράζεται συχνά σήμερα, είναι εν πολλοίς το ιδεολογικό απομεινάρι της κυβερνο-ουτοπίας προηγουμένων δεκαετιών που έφεραν αντιδραστικές ιδέες μέσα στην αριστερά παγκοσμίως. Πριν από το όνειρο αυτό, λοιπόν, έρχεται η αναγκαιότητα για διατήρηση της ανθρώπινης ζωής και για επιβίωση του πολιτισμού. Και χωρίς τεχνολογική πρόοδο, ο πολιτισμός μας κινδυνεύει με εξαφάνιση.
Η έμφαση λοιπόν θα πρέπει να δοθεί στην άμεση εξυπηρέτηση των αναγκών της κοινωνίας των ανθρώπων, στην άμεση έναρξη της παραγωγικής διαδικασίας και στην προώθηση της απτής προόδου.
Τα δυτικά συντάγματα
Η ιδιοφυία των δυτικών συνταγμάτων, από το 18ο αιώνα κιόλας, είναι η κατανόηση ότι δεν μπορείς να εξαλείψεις την τάση προς την τυραννία, δεν μπορείς να αποφύγεις το σχηματισμό ολιγαρχιών διαφόρων ειδών, αλλά ούτε και την πιθανότητα του ξεσηκωμού του όχλου. Το καλύτερο που μπορεί να επιτευχθεί είναι να ενσωματωθούν τα τρία αυτά πολιτεύματα σε μία μορφή διακυβέρνησης, καναλιζάροντας τη συσσωρευμένη τάση, τις ειδικές χρησιμότητες του καθενός αλλά και τη μεταξύ τους διαμάχη μέσα σε θεσμούς, όπου θα μπορέσουν να διαπληκτιστούν ειρηνικά αποφεύγοντας τον εμφύλιο και την πολιτική αστάθεια. Ταυτόχρονα, δίνεται η δυνατότητα να ελέγχεται το ένα από το άλλο με τη διάκριση και τον διαμοιρασμό των εξουσιών, η συγκέντρωση των οποίων είναι η βασική αιτία της διαφθοράς τους.
Σε γενικές γραμμές το μοντέλο που ακολουθείται είναι η νομοθετική εξουσία να παραδίδεται σε εκπροσώπους των πολλών, η δικαστική εξουσία σε μία ισόβια ολιγαρχία δικαστών, και η εκτελεστική εξουσία στον πρόεδρο της δημοκρατίας ή πρωθυπουργό, μία μοναρχική ή τυρρανική φιγούρα, και τους επιλεγμένους από τον ίδιο υπουργούς του.
Η σημερινή αστοχία
Το πρόβλημα σήμερα είναι ότι όλες οι εξουσίες στα δυτικά κράτη έχουν λίγο ως πολύ ολιγαρχικοποιηθεί, καθώς η επιλογή των προσώπων εξαρτάται από την οικονομική ισχύ της προεκλογικής εκστρατείας, καθώς και το δικαίωμα παρουσίας στο “δημόσιο χώρο” ο οποίος στα μεγέθη των σύγχρονων κρατών είναι νοητός (ΜΜΕ) και εν πολλοίς ιδιωτικοποιημένος, περιορισμένος και ελεγχόμενος από ακριβώς τις ίδιες οικονομικές ολιγαρχίες.
Βεβαίως, το είδος της εκάστοτε ολιγαρχίας εξαρτάται από τις ιδεολογικές αγκυλώσεις και τα φαντασιακά της κάθε κοινωνίας, αναλόγως του τόπου και της εποχής. Οι θεοκρατίες στηρίζονταν σε μία κοινωνία ισχυρά θρησκευόμενη, οι στρατοκρατίες σε κοινωνίες με πολεμική ετοιμότητα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο θεός της εποχής μας είναι το χρήμα και άρα ότι το de facto πολίτευμα είναι η πλουτοκρατία.
Η θέση που υποστηρίζω και προτείνω είναι ότι η απο-ολιγαρχικοποίηση του πολιτεύματος εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο η οικονομικά ισχυρή τάξη και τα συμφέροντά της είναι ορατά, διαφανή και άρα αντιμετωπίσιμα κατά μέτωπο.
Με βάση όλα τα παραπάνω, η πρόταση για ένα νέο Σύνταγμα ή μία αναθεώρηση θεωρώ πως θα πρέπει να κινείται στους εξής 5 άξονες:
1. Διασφάλιση ότι η νομοθετική εξουσία ελέγχεται από το λαό και δεν αυθαιρετεί. Το σημαντικότερο είναι να λειτουργήσουν κόμματα νέου τύπου, με τοπικές οργανώσεις σε κάθε εκλογική περιφέρεια και κάθε γειτονιά, πιθανόν πολλές μονοεδρικές, όπου ο υποψήφιος θα μπορεί να αμφισβητηθεί ανοιχτά από οποιονδήποτε, και να τεθεί σε τοπική εκλογική διαδικασία η ανάδειξη του ονόματος που θα περάσει στο ψηφοδέλτιο του κόμματος, ανεξάρτητα από την άποψη της ηγεσίας ή της ηγετικής ομάδας του κόμματος. Πρέπει οι ηγεσίες των κομμάτων να εξαρτώνται από τους βουλευτές και όχι οι βουλευτές από τις ηγεσίες. Ανάγκη επίσης είναι να θεσμοθετηθεί συνταγματικό δικαστήριο, τα μέλη του οποίου θα προτείνονται από τους δικαστές και θα κυρώνονται από το κοινοβούλιο.
2. Θεσμοθέτηση της αντιπροσώπευσης της οικονομικής ολιγαρχίας στη μορφή διακυβέρνησης ώστε τα συγκρουόμενα συμφέροντα να αναγκάζονται να είναι ορατά και διαφανή. Γερουσία ή άνω βουλή με δικαίωμα αρνησικυρίας ως σώμα και σύνθεση που να παράγεται με εκλογές, θα μπορούσε να είναι μία πρόταση εδώ, άλλωστε μία βουλή σαν τη σημερινή πιστεύω ότι είναι μία πολύ καλή εκπροσώπηση της ολιγαρχίας.
3. Πλήρης και πραγματικός διαχωρισμός της εκτελεστικής εξουσίας από τη νομοθετική, με προεδρικό σύστημα και εκλογή του Προέδρου απ’ ευθείας από το λαό, με απεριόριστο επιτρεπόμενο αριθμό θητειών. Ο Πρόεδρος, ενώ θα απαγορεύεται να είναι λειτουργός της νομοθετικής εξουσίας (όχι βουλευτής, ούτε γερουσιαστής), θα καλείται να ηγηθεί πνευματικά του νομοθετικού σώματος και να παίρνει νομοθετικές πρωτοβουλίες, θα κατέχει όμως και νομοθετικές εξουσίες εκτάκτου ανάγκης, στην περίπτωση χρήσης των οποίων θα δίδεται το δικαίωμα στο κοινοβούλιο να προκαλέσει δημοψήφισμα για την έκπτωσή του από το αξίωμα. Ο απεριόριστος αριθμός θητειών είναι μία διασφάλιση ότι ένας πραγματικά δημοκρατικός ηγέτης θα έχει την εξουσία που χρειάζεται χωρίς να φοβάται την οικονομική ολιγαρχία και χωρίς την ανάγκη να διασφαλιστεί μέχρι το τέλος της επιτρεπόμενης θητείας του.
4. Εθνικοποίηση του δημοσίου διαλόγου και συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα να ακουστείς. Συνταγματικές προβλέψεις για το πεδίο των ΜΜΕ που θα εξασφαλίζει την σταθερή και ανεξάρτητη λειτουργία τους, και θα αποτρέπει τον εναγκαλισμό τους με τις άλλες εξουσίες. Υποχρέωση των ΜΜΕ να υπόκεινται σε έλεγχο από το λαό, ακόμα και με τη χρήση συλλογής υπογραφών.
5. Διεύρυνση της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ώστε να περιλαμβάνουν οικονομικά δικαιώματα (υγεία, μόρφωση, εργασία, ελάχιστο εισόδημα, διασφάλιση για στέγη/διατροφή/ρουχισμό, ψυχαγωγία, κοινωνική ασφάλιση) και διασφάλιση φιλολαϊκής οικονομικής πολιτικής, με διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος που ορίζεται από τον Πρόεδρο και κυρώνεται από το κοινοβούλιο και ενεργοποίηση ρητρών όταν η ανεργία ανεβαίνει πάνω από ένα συγκεκριμένο ποσοστό. Αντίθετα με ό,τι πιστεύουν οι δυνάμεις τις αντίδρασης από τη μία, και η μηδενιστική αποδόμηση από την άλλη, ο άνθρωπος έχει δικαιώματα και τα δικαιώματα αυτά δεν είναι απλές συμβάσεις. Προκύπτουν από αυτό που κάποιοι θα ονόμαζαν νόμο της φύσης, άλλοι νόμο του Θεού, άλλοι οντολογία του κοινωνικού είναι. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν πραγματική υπόσταση και δεν είναι συμφωνίες. Μέσα σε αυτά πρέπει επιτέλους να αναγνωρίσουμε το δικαίωμα στη δημιουργία και την νόηση. Η καλλιέργεια, άλλωστε, καλύτερων ανθρώπων και καλύτερων πολιτών για οποιαδήποτε Πολιτεία προϋποθέτει ο άνθρωπος-πολίτης να έχει τα περιθώρια και τον χρόνο να σκέφτεται πέρα από το πώς θα βγει ο μήνας.