Στις 27 Σεπτέμβρη 1941, με πρωτοβουλία του ΚΚΕ, ιδρύθηκε στην Αθήνα το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, το ΕΑΜ στις γραμμές του οποίου συσπειρώθηκε η πλειοψηφία του λαού.
Από την πρώτη κιόλας στιγμή, μετά την ολοκλήρωση της τριπλής κατοχής από τα γερμανικά, ιταλικά και βουλγαρικά στρατεύματα, το ΚΚΕ ύψωσε τη σημαία της αντίστασης.
Εξοπλισμένο με τις αποφάσεις της 6ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής που πραγματοποιήθηκε την 1η Ιούλη 1941 για τη συγκρότηση ενός εθνικού μετώπου για την απελευθέρωση, απευθύνθηκε σε όλα τα κόμματα. Πρωτοστάτησε, επίσης, στη συγκρότηση του Εργατικού Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου στις 16 Ιούλη 1941.
Στις επαφές που έγιναν ανάμεσα στους εκπροσώπους του ΚΚΕ και τους εκπροσώπους των άλλων κομμάτων, το Μάη και τον Ιούνη του 1941, τα παλιά αστικά κόμματα χαρακτήρισαν «τυχοδιωκτισμό» τα σχέδια για οργάνωση αντίστασης εναντίον των κατακτητών και απέρριψαν τις προτάσεις για συνεργασία.
Μόνο μερικά κόμματα και ομάδες συμφώνησαν να πραγματοποιηθεί η ενότητα για την οργάνωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Αυτά ήταν: Το Αγροτικό Κόμμα, το νεοσύστατο κόμμα «Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας» και το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας. Οι εκπρόσωποι αυτών των κομμάτων, μαζί με το ΚΚΕ, προχώρησαν στις 27 Σεπτέμβρη του 1941 στην ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου.
Οι σκοποί του ΕΑΜ όπως διατυπώθηκαν στο ιδρυτικό του ήταν οι εξής:
- Η απελευθέρωση του Έθνους μας από τον σημερινόν ξένον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας μας.
- Ο σχηματισμός προσωρινής κυβερνήσεως, σκοπός της οποίας θα είναι η προκήρυξις εκλογών διά Συντακτικήν Εθνοσυνέλευσιν, με βάσιν την αναλογικήν, ίνα ο λαός αποφανθή κυριαρχικώς επί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του.
- Η κατοχύρωσις του κυριαρχικού τούτου δικαιώματος του ελληνικού λαού, όπως αποφανθεί περί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του, παρά πάσαν αντιδραστικήν απόπειραν, ήτις θα τείνει να επιβάλλει εις τον λαόν λύσεις αντιθέτους προς τας επιθυμίας του και η εκμηδένισης, δι’ όλων των μέσων του ΕΑΜ και των οργάνων που το αποτελούν, πάσης τοιαύτης απόπειρας».
Από τα χρόνια της κατοχής ήταν φανερό ότι το ΕΑΜ θα ήταν ο καταλύτης των πολιτικών εξελίξεων όταν απελευθερωνόταν η Ελλάδα. Το ΚΚΕ ήταν ο εμπνευστής και ο αιμοδότης της Εαμικής αντίστασης. Στο ΕΑΜ συσπειρώθηκαν ενάμισι εκατομμύριο Έλληνες.
Δημιουργήθηκε στη συνέχεια το ένοπλο τμήμα, ο ΕΛΑΣ που είχε στις γραμμές του σχεδόν 150000 ένοπλους αντάρτες. Λίγο αργότερα ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ που τράβηξε στις γραμμές της 650000 νεολαίους.
Ο ΕΛΑΣ έδωσε πάνω από 600 μάχες και προξένησε μεγάλες ζημιές στον εχθρό. 12 γερμανικές μεραρχίες είχαν καθηλωθεί τότε στην Ελλάδα. Οκτώ λιγότερες από όσες αντιμετώπισαν οι Αμερικάνοι και οι Άγγλοι όταν αποβιβάστηκαν στην Νορμανδία. Το αποτέλεσμα αυτής της γενναίας δράσης ήταν η απελευθέρωση μέχρι το 1944 του 90% της κατεχόμενης Ελλάδας. Στις απελευθερωμένες περιοχές έμπαιναν οι βάσεις της Εαμικής εξουσίας.
Μέσα από τον ηρωισμό των μελών και των στελεχών του, δημιούργησε αγωνιστικά πρότυπα στον λαό. Μόνο οι νεκροί της κομματικής οργάνωσης Αθήνας στην διάρκεια της κατοχής ήταν πέντε χιλιάδες. Η ίδρυση και η δράση του ΕΑΜ στάθηκαν από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας.
Για πρώτη φορά στην Ελλάδα ενώθηκαν και πάλεψαν πλάι – πλάι, κάτω από τις σημαίες μιας ενιαίας πατριωτικής απελευθερωτικής οργάνωσης, τόσο τεράστια πλήθη, που μετρούνταν σε εκατοντάδες χιλιάδες και εκατομμύρια αγωνιστές και αγωνίστριες.