Του Θωμά Γιούργα
Στον διάλογο Ευθύφρων, ο Πλάτωνας μέσω του χαρακτήρα Σωκράτη μας προσκαλεί σε ένα ακόμα ταξίδι δημιουργικής απορίας και αμφισβήτησης των ηθικών μας πεποιθήσεων.
Πιο συγκεκριμένα, επιτίθεται σε όσους πιστεύουν με βεβαιότητα ότι γνωρίζουν τι είναι το ευσεβές, το γενναίο, το δίκαιο -ειδικά σε περιπτώσεις περίπλοκων ηθικών ζητημάτων.
Στον Ευθύφρονα, ο χαρακτήρας Σωκράτης, με την διατύπωση ενός ιδιοφυούς διλήμματος προσπαθεί να αποδομήσει το επιχείρημα περί ύπαρξης μιας θεϊκής δύναμης που μπορεί να υφίσταται ταυτόχρονα ως παντοδύναμη και πανάγαθη. Αν υπάρχει θεός δεν είναι δυνατόν να είναι ταυτόχρονα παντοδύναμος και πανάγαθος.
Αυτό είναι ένα έμμεσο πόρισμα της Πλατωνικής θέσης στον Ευθύφρονα, το οποίο δεν βασίζεται σε εμπειρικά δεδομένα. Αντιθέτως επιχειρείται a priori, χωρίς να χρειάζεται δηλαδή η παρατήρηση του κόσμου.
Η σκέψη του Πλάτωνα είναι τόσο δυνατή φιλοσοφικά ώστε ακόμα και σήμερα να ασχολούνται με το δίλημμα του Ευθύφρονα οι πιο σημαντικοί φιλόσοφοι της θρησκείας.
Το σκηνικό του διαλόγου
Ο συνομιλητής του Σωκράτη, Ευθύφρονας, έχει καταγγείλει τον πατέρα του για φόνο εξ αμελείας ενός από τους εργάτες του. Η πράξη του Ευθύφρονα να καταγγείλει τον πατέρα του, θεωρήθηκε ασεβής από τους συγγενείς της οικογένειας, σε αντίθεση με τον Ευθύφρονα που πιστεύει ότι η καταγγελία του πατέρα του ήταν το ηθικό του χρέος.
Η “κακοτυχία” συνεχίζεται για τον Ευθύφρονα όταν συναντά τυχαία τον Σωκράτη έξω από την στοά του άρχοντα βασιλιά που ήταν αρμόδιος για τις παραβάσεις του ποινικού δικαίου. Ο Σωκράτης, όπως είναι αναμενόμενο για τους πρώιμους Πλατωνικούς διαλόγους, θα χτυπήσει διαλεκτικά σαν το χταπόδι τον Ευθύφρονα και θα μας αφήσει παρακαταθήκη, μεταξύ άλλων, και έναν υπέροχο γρίφο.
Τι είναι ευσεβές;
Ο Σωκράτης ζητάει επίμονα από τον Ευθύφρονα να του δώσει τον ορισμό της ευσέβειας. Πέρα από τον ψυχαναγκασμό που τον διακατέχει με την αναζήτηση ορισμών, Ο Σωκράτης θέλει να εξακριβώσει εάν όντως η πράξη του Ευθύφρονα να καταγγείλει τον πατέρα του είναι ευσεβής, άρα και δίκαιη (Θα μιλήσουμε για την ενότητα της Αρετής σε επόμενο θέμα).
Όπως, για παράδειγμα, για να μπορέσουμε να πούμε ότι ένα συγκεκριμένο μέταλλο είναι χρυσός, θα πρέπει πρώτα να γνωρίζουμε τον ορισμό του χρυσού (το χρώμα του, την σκληρότητά του, τον ατομικό του αριθμό, κλπ) έτσι αντιστοίχως, μας λέει ο Πλάτωνας, για να δούμε εάν κάτι είναι ευσεβές, δίκαιο, γενναίο, θα πρέπει να γνωρίζουμε πρώτα τον ορισμό της ευσέβειας, της δικαιοσύνης, της γενναιότητας.
(πριν διαβάσετε παρακάτω προσπαθήστε να δώσετε έναν πρόχειρο ορισμό για την ευσέβεια, την γενναιότητα ή την δικαιοσύνη)
Οι προσπάθειες του καημένου Ευθύφρονα να ορίσει την ευσέβεια…
Ύστερα από τα πρώτα αναγνωριστικά λεπτά του διαλεκτικού ματς και μια αποτυχημένη προσπάθεια ορισμού, ο Ευθύφρονας νιώθει βέβαιος πως έχει βρει την απάντηση. ‘’Ευσεβές είναι αυτό που είναι νόμιμο ή θρησκευτικά αποδεκτό’’ προσπαθεί να μας πει σε 6-7 σελίδες.
Ο Σωκράτης όμως εξοργίζεται, βλέποντας στα μάτια του Ευθύφρονα έναν μακρινό πρόγονο του υπουργού της καρδιάς μας, Γιώργου Βουλγαράκη.
‘’Αν ήταν έτσι φίλε μου θα ταυτιζόταν το νόμιμο με το ηθικό ή ακόμα χειρότερα το θρησκευτικά αποδεκτό με το ηθικό. Αυτό δεν παίζει όμως διότι η έννοια του ηθικού είναι ευρύτερη από την έννοια του (θρησκευτικά) ευσεβούς ή του νόμιμου.’’ Ο κύκλος του ηθικού είναι μεγαλύτερος από τον κύκλο του νομιμου.
(το ‘’δεν παίζει’’ είναι αττική διάλεκτος -για όσους ελιτιστές με κατηγορήσουν για μέτρια μετάφραση)
Το Δίλημμα του Ευθύφρονα
Και φτάνουμε στο μεγάλο κόλπο του Πλάτωνα. Το δίλημμα του Ευθύφρονα:
Μας λέει ο Ευθύφρονας σε μία απέλπιδα προσπάθεια να ορίσει την ευσέβεια:
Ευσέβεια είναι καθετί που αγαπάνε οι θεοί.
Κι εδώ έρχεται το διαλεκτικό νοκ-άουτ του Σωκράτη εναντίον του Ευθύφρονα.
-Οι θεοί αγαπούν το ευσεβές (το ηθικό) επειδή είναι ευσέβεια, ή κάτι είναι ευσέβεια επειδή αγαπιέται από τους θεούς;
Με απλά λόγια δοσμένο. Οι θεοί αγαπάνε μια πράξη ως ευσεβή και ηθική επειδή ήταν ήδη από μόνη της ευσεβής και ηθική πράξη ή μία πράξη γίνεται ευσεβής και ηθική μόνο και μόνο επειδή επέλεξαν να την αγαπήσουν οι θεοί;
(α) Ας πάρουμε την πρώτη επιλογή του διλήμματος, ότι δηλαδή οι θεοί αγαπάνε κάτι ως ηθικό και ευσεβές διότι υπήρχε ήδη ως ηθικό και ευσεβές. Σε αυτή την περίπτωση η ευσέβεια και η ηθική αποτελεί έννοια ανεξάρτητη από τους θεούς. Επομένως δεν ήταν στο χέρι των θεών να αποφασίσουν τι θα είναι ευσεβές και ηθικό. Άρα οι θεοί δεν είναι παντοδύναμοι μιας και δεν μπορούσαν να ορίσουν το ηθικό αλλά αναγκάστηκαν να το αποδεχτούν και να το αγαπήσουν ως προϋπάρχουσα αρχή. Η αγάπη των θεών είναι απλώς ένα γνώρισμα της ηθικής, όχι ουσία.
(β) Ας πάρουμε και την δεύτερη επιλογή του διλήμματος, ότι δηλαδή κάτι είναι ευσεβές και ηθικό μόνο και μόνο επειδή οι θεοί το επέλεξαν και επέλεξαν να το αγαπήσουν. Σε αυτή την περίπτωση η ευσέβεια, η ηθική μετατρέπεται σε ένα καπρίτσιο των θεών, μία έννοια αυθαίρετη η οποία υποβάλλεται στην ιδιοτροπία των θεών και θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Για παράδειγμα, το να βασανίζουμε μωρά για την διασκέδασή μας θα μπορούσε να είναι το ευσεβές και το ηθικό αν οι θεοί είχαν επιλέξει ένα άλλο σετ ηθικής.
Επομένως, και οι δύο επιλογές φαίνεται να είναι καταστροφικές για τον ορισμό που προσφέρει ο Ευθύφρονας αλλά κυρίως για την αντίληψη πως ο θεός μπορεί να είναι ταυτόχρονα παντοδύναμος και πανάγαθος όπως ισχυρίζονται οι περισσότερες μονοθεϊστικές θρησκείες.