Ο ρόλος των Κέντρων Πρόληψης των Εξαρτήσεων
Λάιος Ν., Παπακώστα-Γάκη Ε., Χατζηνταή Α., Παπανώτα Μ., Παπαδάτου Ε., Παπαλάμπρου Β., Θεοδώρου Θ.*
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ – 2015), η Ευρώπη εμφανίζει τα μεγαλύτερα ποσοστά κατανάλωσης αλκοόλ και καπνού, δύο από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου πρόωρων θανάτων. Η μείωση χρήσης καπνού και αλκοόλ, που έχει σημειωθεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, δεν κρίνεται αρκετή από τον ΠΟΥ στο πλαίσιο των στόχων που θέτει, για μείωση των λεγομένων «χρόνιων ασθενειών» παγκοσμίως σε ποσοστό 30% έως το 2025. Τέλος, υπογραμμίζει τα οφέλη που μπορεί να έχει για την υγεία η έμφαση στη μείωση των παραγόντων κινδύνου αναφορικά με την υψηλή κατανάλωση αλκοόλ και καπνού, και τις επιβλαβείς διατροφικές συνήθειες. (1)
Η τελευταία έκθεση του ΕΚΤΕΠΝ, για μια ακόμη χρονιά αναφέρει ότι «η πρόληψη των ουσιοεξαρτήσεων στην Ελλάδα υλοποιείται κυρίως από το πανελλαδικό δίκτυο των 75 Κέντρων Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας» (2). Τα Κέντρα Πρόληψης (ΚΠ), συμβάλουν, μέσω βιωματικών δράσεων μακράς και βραχείας διάρκειας, στην ψυχική ενδυνάμωση και ευημερία των ανθρώπων, στη βελτίωση των σχέσεών τους, στη δημιουργία ομάδων και δικτύων ως πυρήνων κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. Σε αυτή τη συνθήκη «κοινωνικής στήριξης» (social support) οι συναισθηματικές εντάσεις μειώνονται ή αποφορτίζονται, το άγχος αντιμετωπίζεται αποτελεσματικότερα και οι ψυχοσωματικές επιπτώσεις του μειώνονται (3).
Τα ΚΠ εδώ και χρόνια, πραγματοποιώντας προγράμματα προαγωγής της υγείας στην Ελλάδα, συντελούν ούτως ή άλλως στην επίτευξη των στόχων που θέτει ο ΠΟΥ, από τη σκοπιά της ιδιαίτερης προσέγγισής τους στην κοινότητα που έχει μια ακόμη ενδιαφέρουσα πτυχή: την εστίαση στην αλλαγή αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών ώστε να ενεργοποιούνται τα μέλη της κοινότητας και, συνεργαζόμενα, να αντιμετωπίζουν τα ίδια τα ζητήματα της καθημερινότητάς τους. Έργο ιδιαίτερα υψηλών απαιτήσεων, που σχεδιάζεται, υλοποιείται και αξιολογείται μέσα σε ένα αντίξοο γενικό πλαίσιο και ένα αντίξοο ειδικό θεσμικό καθεστώς λειτουργίας των δομών.
Υπό προϋποθέσεις, που αφορούν τη θεσμική ολοκλήρωσή τους, τα ΚΠ θα μπορούσαν να συνεισφέρουν πιο συγκροτημένα και αποτελεσματικά στο πλαίσιο μιας καλά οργανωμένης, στοχευμένης δικτύωσης νοσοκομείων, κέντρων υγείας, δομών Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ), δομών ψυχικής υγείας, δομών αντιμετώπισης της εξάρτησης κ.ο.κ. και διασύνδεσής τους με τη σχολική κοινότητα (εκπαιδευτικοί, μαθητές, γονείς) (4).
Η δικτύωση αυτή δεν μεταφράζεται σε κάποιο είδος ένταξης των ΚΠ στο σύστημα ΠΦΥ, αλλά σε μια σαφώς προσδιορισμένη (με πρωτόκολλα κ.λπ.) συνεργασία και διασύνδεση με αυτό. Οι έννοιες της συνεργασίας και της διασύνδεσης (οφείλουν να) παραπέμπουν σε μια κατανόηση σύγχρονων φαινομένων και προσεγγίσεων σύμφωνα με την οποία τα συστήματα υγείας είναι πιο αποτελεσματικά εφ’ όσον διατηρείται η αυτοτέλεια κάθε φορέα, κάθε προσέγγισης, εμπειρίας και κουλτούρας. Μέσω μιας τέτοιας συνθετότητας και πολυφωνίας, στον αντίποδα δυσκίνητων και απρόσωπων συγκεντρωτικών σχημάτων, οι δυνατότητες καλύτερης προσφοράς στην κοινότητα και τον άνθρωπο πολλαπλασιάζονται.
Δυνατότητες συμβολής των Κέντρων Πρόληψης στην ΠΦΥ
Τα επίπεδα τέτοιας συνεισφοράς των ΚΠ στην ΠΦΥ, με οδηγό όσα οι εργαζόμενοί/ές τους εδώ και 20 χρόνια υλοποιούν στην κοινότητα, μπορεί να συνοψιστούν στα ακόλουθα:
α). Συμβολή στην αρχική πληροφόρηση των αρμοδίων για μια νέα δομή ΠΦΥ, σχετικά με τοπικές ιδιαιτερότητες, ανάγκες και αιτήματα, όπως αποτυπώνονται μέσα από το ξεδίπλωμα των παρεμβάσεων των ΚΠ στην κοινότητα.
β). Συμμετοχή στην ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση των μελών τοπικών κοινοτήτων, όπου υπάρχει σκέψη ίδρυσης μονάδων ΠΦΥ – καθώς οι δομές αυτές, προκειμένου να ριζώσουν στην κοινότητα, οφείλουν να στηθούν κατόπιν προεργασίας στην κοινότητα και με την κοινότητα.
γ). Συμμετοχή στη βιωματική εκπαίδευση του προσωπικού των μονάδων ΠΦΥ γύρω από την αιτιολογία των εξαρτήσεων και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων καθώς και γύρω από τη χρήση βιωματικών μεθόδων πρόληψης και προαγωγής της υγείας στο δικό τους αντικείμενο.
δ). Συμβολή ιδιαιτέρως στην εκπαίδευση του προσωπικού των μονάδων ΠΦΥ γύρω από τη φιλοσοφία, τη μεθοδολογία, τις πρακτικές, τις αξίες και αρχές της πρωτογενούς και καθολικής πρόληψης, στην οποία επικεντρώνουν τα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας.
ε). Συμβολή στη στήριξη του προσωπικού των μονάδων ΠΦΥ γύρω από ζητήματα λειτουργίας, συντονισμού και εποπτείας σύνθετων διεπιστημονικών ομάδων – μοντέλο με το οποίο τα Κέντρα Πρόληψης λειτουργούν επί 20ετία και διαθέτουν μια σημαντική τεχνογνωσία.
στ). Συνέργειες με μονάδες ΠΦΥ για κοινές παρεμβάσεις πρόληψης των εξαρτήσεων και προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας στην κοινότητα, όπου κρίνεται ότι υπάρχει ιδιαίτερη ανάγκη για μια σύνθεση ζητημάτων επιπέδου σωματικής υγείας και ψυχοκοινωνικής υγείας, και στη βάση πρωτοκόλλων συνεργασίας με καθορισμένους τους σχετικούς ρόλους και αρμοδιότητες κάθε συνεργαζομένου μέρους.
ζ). Διάχυση της 20ετούς τεχνογνωσίας των Κέντρων Πρόληψης γύρω από το ζήτημα της δικτύωσης -υψηλότερο επίπεδο της οποίας είναι η διασύνδεση (επικοινωνία, συνεργασία, συντονισμός, διασύνδεση)- καθότι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της φιλοσοφίας και των παρεμβάσεων των Κέντρων Πρόληψης.
η). Συμμετοχή σε δίκτυα διερεύνησης αιτημάτων στην κοινότητα και σε δίκτυα παραπομπών, πολλαπλών κατευθύνσεων και επιπέδου τοπικού, περιφερειακού, εθνικού, καθώς και παροχή εκπαίδευσης του προσωπικού των μονάδων ΠΦΥ γύρω από τα ζητήματα αυτά, για την καλύτερη και αποτελεσματικότερη κάλυψη των υπαρκτών αναγκών. (5)
Με τον τρόπο αυτό, τα ΚΠ μπορούν να συνεισφέρουν στη δημιουργία προϋποθέσεων για υπηρεσίες ΠΦΥ πλουραλιστικές, με συνέχεια, ευελιξία και αποτελεσματικότητα στη διασύνδεσή τους με άλλες μη ιατρικές υπηρεσίες. Καθώς και να συμβάλουν στον μετασχηματιστικό χαρακτήρα των υπηρεσιών ΠΦΥ ώστε να μην καταστούν μονοδιάστατα παραπεμπτικές, διαχειριστικές και γραφειοκρατικές: εν τέλει να μην είναι αποξενωμένες από την κοινότητα και τις ανάγκες της, αλλά να συντείνουν στην ενεργοποίηση των ανθρώπων γύρω από τα ζητήματα υγείας που αφορούν τις κοινότητές τους, άρα και καθέναν/καθεμιά ξεχωριστά.
Γιατί τα Κέντρα Πρόληψης δεν είναι οργανικό τμήμα της ΠΦΥ
Ας σημειωθεί ότι, αφ’ ενός, οι διεπιστημονικές ομάδες των ΚΠ εδώ και πολλά χρόνια παρέχουν εκπαίδευση σε υγειονομικό προσωπικό νοσοκομείων και κέντρων υγείας, σε ζητήματα που αφορούν μη ιατρικές όψεις της εξάρτησης, ενώ αναπτύσσουν και κοινές παρεμβάσεις πρόληψης στη σχολική και ευρύτερη κοινότητα, κυρίως για ζητήματα που αφορούν το κάπνισμα και το αλκοόλ,, και με διακριτούς ρόλους στο πλαίσιο των συνεργασιών.
Αφ’ ετέρου, τα ΚΠ δεν συνιστούν οργανικό τμήμα του συστήματος ΠΦΥ στην Ελλάδα. Οι Rogers και Veale προειδοποιούν ότι ο όρος Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας επενδύεται με διαφορετικές σημασίες από διαφορετικούς ανθρώπους (6), άρα χρειάζεται να είμαστε συγκεκριμένοι. Σύμφωνα με το λεξικό υγείας Mosby’s ο όρος σημαίνει την «πρώτη επαφή σε ένα δεδομένο επεισόδιο ασθένειας, που οδηγεί σε μια απόφαση αναφορικά με την πορεία δράσης προκειμένου να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα υγείας» (7). Παρότι η φιλοσοφία των πιο προωθημένων (ολιστικών) προτάσεων ΠΦΥ μοιάζει πολύ με αυτή της πρωτογενούς-καθολικής Πρόληψης των εξαρτήσεων και της προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας, στόχος της τελευταίας δεν είναι καθόλου η διάγνωση κάποιας «ασθένειας» και η παραπομπή, αλλά η παρέμβαση στον λεγόμενο «υγιή πληθυσμό» πριν εμφανιστεί κάποιο «πρώιμο σύμπτωμα» επιπέδου ψυχοκοινωνικής υγείας και η ενδυνάμωση των εγγύς στα παιδιά και στους νέους ενηλίκων, ώστε να προλαμβάνουν οι ίδιοι/ες την εκδήλωση του τέτοιου τυχόντος «συμπτώματος».
Η υποδοχή αιτημάτων βοήθειας στα ΚΠ (που δεν έχει σχέση με διάγνωση ασθένειας) είναι δουλειά συμπληρωματική, περιφερειακού χαρακτήρα, όπου υφίστανται κενά υπηρεσιών σε τοπικό επίπεδο και δεν οδηγεί σε συρρίκνωση των υπηρεσιών πρωτογενούς και καθολικής πρόληψης. Χρησιμοποιούμε δε τους ιατρικούς όρους «υγιής πληθυσμός» και «σύμπτωμα» εδώ μονάχα κατ’ αναγωγή, αφού τα 20 χρόνια προσφοράς μας στην υπόθεση της υποστήριξης της κοινότητας και της ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας ανθρώπων σηματοδοτεί η θεμελιώδης θέση, ότι η εξάρτηση είναι ένα σύνθετο και κατά βάση κοινωνικό φαινόμενο, όχι «ασθένεια» με όρους ιατρικούς ή «πρόβλημα». Είναι, άλλωστε, η θέση μας αυτή που, σε μεγάλο βαθμό, λειτούργησε σαν πυξίδα παρά τις πιέσεις και παλινδρομήσεις, και οδήγησε λ.χ. σε ανταπόκριση σε αυξημένο αριθμό αιτημάτων της κοινότητας για πρωτογενή/καθολική πρόληψη, στην κρίσιμη 5ετία 2010-2014, παρά την υποστελέχωση των Κέντρων Πρόληψης (8 – 12). Εξάλλου, το έργο των λειτουργών πρόληψης, όπως έχει αναπτυχθεί στην Ελλάδα μέσα από την ιδιαίτερη ιστορική εμπειρία των Κέντρων Πρόληψης, δεν «υπάγεται» αποκλειστικά ή κυρίως στο πεδίο της υγείας, αλλά εμπίπτει ισότιμα και στο πεδίο της παιδαγωγικής/εκπαίδευσης, ενώ εφάπτεται αποφασιστικά και με άλλα πεδία, όπως αναφέρουμε στο βιβλίο του Σωματείου μας «Κοινότητα, πρόληψη των εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης». (13)
Συμπεράσματα
Η διασύνδεση των ΚΠ και κάθε δομής αντιμετώπισης της εξάρτησης με τις δομές Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας είναι έργο κρίσιμο, δύσκολο και αναγκαίο, προκειμένου να οικοδομηθεί ένα συνεχές προσφοράς και να καλλιεργηθεί μια νέα κουλτούρα του ευ ζην στην κοινωνία, μέσα από συγκρουσιακές μετατοπίσεις που αφορούν, άλλωστε, και τους «ειδικούς» κάθε πεδίου, τις αντιλήψεις, τις αναπαραστάσεις, τις σχέσεις τους κ.λπ.
Η διασύνδεση αυτή, ωστόσο, μπορεί και οφείλει να συγκροτείται ως όντως τέτοια. Δηλαδή όχι ως «υπαγωγή», συγχώνευση ή «κάθετη ανάθεση», αλλά ως δικτύωση, συνεργασία, αλληλοβοήθεια διακριτών υπηρεσιών και συστημάτων, με όρους ισοτιμίας, στα πεδία που οι στόχοι τους συγκλίνουν. (14) Η έννοια ενός συνεχούς δεν υποκαθιστά την έννοια της αυτοτέλειας, αλλά την προάγει σε πολυφωνία και δημοκρατία, παρέχοντας τους απαραίτητους σαφείς όρους και όρια.
Όσον αφορά την πρόληψη, ειδικότερα, η διασύνδεση με την ΠΦΥ είναι έργο που μονάχα μέσω ενός ενιαίου και αυτόνομου φορέα των ΚΠ μπορεί να καταστεί εφικτό και να απλώνεται συγκροτημένα, με συνέχεια και αποτελεσματικότητα μέχρι τη σχολική κοινότητα (μαθητές-εκπαιδευτικοί-γονείς), όπου τα ΚΠ έχουν μια πλούσια εμπειρία και κουλτούρα 20 ετών.
Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη σκέψη για να κατανοηθεί το γεγονός ότι με το υπαρκτό θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των Κέντρων Πρόληψης (67 αστικές εταιρείες) η ισχύς μιας συνεργασίας με το σύστημα ΠΦΥ δεν δύναται να αγγίξει τα επιθυμητά και αναγκαία υψηλά επίπεδα, που μπορεί να επιτευχθούν με έναν ενιαίο και αυτόνομο φορέα. Έναν φορέα ασχολούμενο αποκλειστικά με την πρόληψη των εξαρτήσεων, την εκπαίδευση του προσωπικού των ΚΠ, την εσωτερική κατανομή ποικίλων πόρων, την επεξεργασία σχεδίων δράσης και την κεντρική, ενιαία εκπροσώπηση σε εγχειρήματα συνεργασίας κάθε είδους και επιπέδου – τοπικά, περιφερειακά, εθνικά και διεθνώς.
Αν εναποτεθεί τέτοιων διαστάσεων εγχείρημα σε 67 αστικές εταιρείες, μέσα από τους γραφειοκρατικούς δαιδάλους του προσαρμοσμένου σε αυτές θεσμικού πλαισίου των ΚΠ, τότε είναι προορισμένο να αποτύχει όσο και αν οι πιο φιλότιμοι/ες εργαζόμενοι/ες δώσουν, για μια ακόμη φορά, τον καλύτερο εαυτό τους στην κοινή υπόθεση του ανθρώπου και της κοινότητας.
* Εργαζόμενοι/ες σε Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας.
Παραπομπές
(1) World Health Organization (2015). Targets and beyond-reaching new frontiers in evidence. WHO European Health Report.
(2) ΕΚΤΕΠΝ (2017): Ετήσια Έκθεση 2016. Διαθέσιμο στο https://www.ektepn.gr/Documents/PDF/EE2016.pdf
(3) Ozbay, F., Johnson, D.C., Dimoulas, E., Morgan, C.A. III, Charney, D. & Southwick, S. (2007). Social Support and Resilience to Stress. From Neurobiology to Clinical Practice. Psychiatry (Edgmont), 2007 May, 4(5), σελ. 35-40.
(4) Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας (2016). Κοινότητα, πρόληψη των εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης. Διαθέσιμο στον ηλεκτρονικό σύνδεσμο
(5) Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας (2017). Σχόλιο στη δημόσια διαβούλευση του Σ/Ν «Μεταρρύθμιση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας». Διαθέσιμο στον ηλεκτρονικό σύνδεσμο
(6) Rogers, W. & Veale, B. (2000). Primary Health Care and General Practice: A scoping report. Adelaide: NIS.
(7) Harris, P., Nagy, S. & Vardaxis, N. (eds) (2005). Mosby’s Dictionary of Medicine, Nursing and Health Professions. Elsevier Australia: NSW.
(8) ΕΚΤΕΠΝ (2010): Ετήσια Έκθεση 2010. Διαθέσιμο στο https://www.ektepn.gr/Documents/PDF/ETHSIA%20EKTHESI_2010.pdf.
(9) ΕΚΤΕΠΝ (2011): Ετήσια Έκθεση 2011. Διαθέσιμο στο https://www.ektepn.gr/Documents/PDF/ETHSIA_EKUESH_2011.pdf.
(10) ΕΚΤΕΠΝ (2013): Ετήσια Έκθεση 2012. Διαθέσιμο στο https://www.ektepn.gr/Documents/PDF/EE2012.pdf.
(11) ΕΚΤΕΠΝ (2014): Ετήσια Έκθεση 2013. Διαθέσιμο στο https://www.ektepn.gr/Documents/PDF/ee2013.pdf.
(12) ΕΚΤΕΠΝ (2015): Ετήσια Έκθεση 2014. Διαθέσιμο στο https://www.ektepn.gr/Documents/PDF/Cover.pdf
(13) Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας, όπ.π.
(14) Simoens, S. & Scott, A. (2005). Integrated Primary Care Organizations: To What Extent Is Integration Occurring and Why? Health Services Management Research. (2005, τ. 18, σ. 25-40).