Ο Μανώλης Καλομοίρης γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 14 Δεκεμβρίου 1883. Σπούδασε μουσική στην γενέτειρά του, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και τη Βιέννη. Από το 1906 έως το 1910 έζησε στο Χάρκοβο της Ουκρανίας, όπου δίδαξε πιάνο στο Λύκειο Ομπολένσκι και γνώρισε από κοντά τη ρωσική εθνική σχολή. Θεωρείται ο δημιουργός της Εθνικής Σχολής, καθώς επιδίωξε να συνθέσει τη λόγια μουσική με την ελληνική ταυτότητα. Το ύφος του διαμορφώθηκε από το δημοτικό τραγούδι και την ελληνική παράδοση, σε συνδυασμό με τις τεχνικές σύνθεσης της Δύσης.
Το 1908 πραγματοποιεί την πρώτη του εμφάνιση στην Αθήνα ως συνθέτης, σε μια ιστορική συναυλία στο Ωδείο Αθηνών στις 11 Ιουνίου. Το γραμμένο στη δημοτική γλώσσα πρόγραμμα της συναυλίας δημιουργεί αίσθηση και αναγνωρίζεται ως το μανιφέστο της Εθνικής Σχολής. Επηρεασμένος από το κίνημα της ρωσικής μουσικής σχολής είναι υπέρμαχος μιας εθνικής μουσικής «βασισμένης από τη μια μεριά στη μουσική των αγνών μας τραγουδιών, μα και στολισμένης από την άλλη με όλα τα τεχνικά μέσα που μας χάρισε η αδιάκοπη εργασία των προοδευμένων στη μουσική λαών και πρώτα πρώτα των Γερμανών, Γάλλων, Ρώσων και Νορβηγών». Ο Καλομοίρης συνδέθηκε με το κίνημα του δημοτικισμού, καθώς και με μεγάλες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής του, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Άγγελος Σικελιανός και ο Νίκος Καζαντζάκης.
Η μουσική του Καλομοίρη ενσωματώνει πολλά στοιχεία του Βάγκνερ όπως η ατέρμονη μελωδία και τα εξαγγελτικά μοτίβα, αλλά και τη χρήση κλιμάκων του δημοτικού τραγουδιού, προσαρμοσμένων πάντοτε στο συγκερασμένο ευρωπαϊκό σύστημα. Η μουσική του δημιουργία, αν και πνευματικό τέκνο του βαγκνερικού μουσικού δράματος και της ρωσικής εθνικής «σχολής των Πέντε», είναι δημιουργία βαθύτατα προσωπική, θεμελιωμένη κυρίως επάνω στο δημοτικό τραγούδι. Το έργο του χαρακτηρίζεται από έντονη πληθωρικότητα και ενορχηστρωτικό όγκο. Υπήρξε πολυγραφότατος και συνέθεσε 222 έργα, ορχηστρική μουσική, όπερες, έργα για φωνή και ορχήστρα, κύκλους τραγουδιών και μουσική δωματίου.
Ο πρωτοπόρος Έλληνας μουσουργός υπήρξε εχθρικός προς την ιταλική όπερα και τους Ιόνιους συνθέτες, αλλά και στα σύγχρονα ρεύματα του εξπρεσιονισμού και της ατονικής μουσικής.
Ο Καλομοίρης κατανοούσε τον εαυτό του ως εκπρόσωπο του εθνικισμού στη μουσική. Ο εθνικισμός είναι μια πολιτική ιδεολογία, που ως ανώτατη πολιτική αρχή θεωρεί το έθνος. Το έθνος κατανοείται ως μια κοινότητα ανθρώπων, τα μέλη της οποίας τα συνδέει κοινή γλώσσα και κοινές ιστορικές και πολιτισμικές παραδόσεις. Ως ιδεολογία, ο εθνικισμός είναι κάτι σχετικά πρόσφατο, που ανατρέχει στην αρχή της πολιτικής αυτοδιάθεσης των λαών, το βασικό πολιτικό δόγμα του Διαφωτισμού. Πρεσβεύοντας τη σύμπτωση έθνους και κράτους, ο εθνικισμός ήταν αρχικά ένα προοδευτικό κίνημα, που στόχευε στην απελευθέρωση των λαών από αλλοεθνείς διοικήσεις. Μετά τη συγκρότηση των εθνικών κρατών ωστόσο, ο εθνικισμός έλαβε χαρακτήρα συντηρητικό, μιας και στο όνομα του έθνους μπορούσε να νομιμοποιηθεί κάθε είδους ταξική καταπίεση αλλά και πολεμικές συρράξεις και αλυτρωτικές διεκδικήσεις.
Μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή, το κυρίαρχο εθνικιστικό δόγμα στην Ελλάδα ήταν η «Μεγάλη Ιδέα». Η «Μεγάλη Ιδέα» είχε δύο κατευθύνσεις: μία πολιτική και μία πολιτισμική. Ο πολιτισμικός μεγαλοϊδεατισμός προσδοκούσε την κυριαρχία του ελληνικού πολιτισμού σε όλη την επικράτεια της πρώην Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και από αυτή την άποψη, ο Καλομοίρης ήταν σίγουρα πολιτισμικός μεγαλοϊδεάτης. Έγραφε: «Κατά τη γνώμη μου ο απώτερος σκοπός της ελληνικής μουσικής θα ήτανε να γίνει αυτή ο πυρήνας, το κέντρο της μελλοντικής δημιουργικής μουσικής της Ανατολής και να επιβάλει με τη δική της πρωτοβουλία τη μουσική της αντίληψη και ιδιοσυγκρασία στους γειτονικούς της λαούς: να γίνει αυτή η φωτοδότρα και οδηγήτρα».
Σημαντικά έργα του θεωρούνται οι όπερες «Ο Πρωτομάστορας» (1915), αφιερωμένη στο «Πρωτομάστορα της Μεγάλης Ελλάδος» Ελευθέριο Βενιζέλο και το «Δαχτυλίδι της Μάνας» (1917), η «Συμφωνία της Λεβεντιάς» (1929), με την ενσωμάτωση Βυζαντινών Ύμνων και ο κύκλος τραγουδιών «Μαγιοβότανα» (1912-1913) σε ποίηση Κωστή Παλαμά.
Ο Μανώλης Καλομοίρης, πέρα από το συνθετικό του έργο, σφράγισε με την παρουσία του όλους του τομείς της μουσικής. Έγραψε μουσικοπαιδαγωγικά βιβλία, ίδρυσε το Ελληνικό Ωδείο και στη συνέχεια το Εθνικό Ωδείο, δημιούργησε δικό του μελοδραματικό θίασο ελλείψει κρατικής σκηνής, υπήρξε επιθεωρητής των στρατιωτικών Μουσικών αλλά απολύθηκε το 1936 από τον Δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, επειδή παρακολούθησε την κηδεία του Ελευθέριου Βενιζέλου. Συνεισέφερε, επίσης, στην ίδρυση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, έγραψε κριτικές και άρθρα σε εφημερίδες και αγωνίστηκε με σθένος για τα δικαιώματα των μουσικών.
Το αποκορύφωμα της τέχνης του ήταν η αναγόρευσή του σε ακαδημαϊκό στις 8 Ιουνίου 1946 και έγινε ο πρώτος μουσικός που πέρασε την πόρτα της Ακαδημίας Αθηνών.
Ο Μανώλης Καλομοίρης έφυγε από τη ζωή στις 3 Απριλίου του 1962, χωρίς να προλάβει να ακούσει το λυρικό του έργο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» (1961), η πανελλήνια πρώτη του οποίου δόθηκε στις 12 Αυγούστου 1962 στο Ηρώδειο.
Το νυχτερινό είναι έργο της πρώιμης περιόδου του, γραμμένου μεταξύ 1906 και 1908.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον “Δρόμο”, τo Σάββατο 16.12.2017