Από την Εύη Νικολοπούλου
Παρακολουθώ με ενδιαφέρον την τηλεοπτική φρενίτιδα του κορωνοιού, που εδώ και πολλές μέρες έχει στον πυρήνα της θεματολογίας των ειδήσεων τον “ανεύθυνο πολίτη”. Εκείνον που το μιντιακό αφήγημα μας λέει ότι δεν μπορεί να τιθασεύσει τις ορμές του (σάμπως πέρασε διαφωτισμό;) και να ακολουθήσει τους κανόνες για τον περιορισμό της διασποράς του κορονοϊού, και δια ταύτα χρειάζεται αστυνομική επιτήρηση, τιμωρία,πρόστιμα και γιατί όχι; διαπόμπευση. Εντυπωσιάστηκα όχι τόσο από το πόσο γρήγορα μεγάλη μερίδα χρηστών των κοινωνικών δικτύων έσπευσαν να αποδεχθούν σχεδόν αναντίρρητα τα μέτρα καθολικής απαγόρευσης και αστυνόμευσης, αλλά από την ένθερμη, σε αρκετές περιπτώσεις, υιοθέτηση αυτής τη ρητορικής. Του “καλά μας έκαναν,αφού τέτοιοι είμαστε”. Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε υπερβολές, χαρακτηρίζοντας όσους τόλμησαν να πάνε μια βόλτα στη θάλασσα και να κυκλοφορήσουν έξω για να πάρουν αέρα,ακόμα και αν είχαν τηρήσει τις προβλεπόμενες αποστάσεις ασφάλειας, ως ζώα, υπάνθρωπους κτλ.
Αυτή η στάση βεβαίως δεν είναι ούτε πρωτοφανής ούτε ακατανόητη. Η επιστήμη μας λέει ότι μία από τις λειτουργίες του κοινωνικού εγκεφάλου είναι το “us versus them”. Η τάση να βλέπει κανείς κάποιους ως “δικούς” απέναντι στους “άλλους”. Δικοί μπορεί να είναι οι ομοεθνείς μας, οι άνθρωποι της ίδιας θρησκείας, οι οπαδοί της ίδιας ομάδας κτλ. Το ενδιαφέρον είναι ότι όταν κατηγοριοποιήσουμε κάποιον στους ”άλλους”, στους αντιπάλους ή εχθρούς, όπως έχουν δείξει οι έρευνες, τα σημεία του εγκεφάλου που αφορούν την ενσυναίσθηση απενεργοποιούνται, ενώ αντίθετα παρατηρείται δραστηριότητα στα σημεία που δηλώνουν την αηδία και την απέχθεια. Κάπως έτσι γίνεται ο άλλος από δικός, από συμπατριώτης, ο ανεγκέφαλος.
Μια άλλη λειτουργία που διευκολύνει την κατηγοριοποίηση των ανθρώπων στους άλλους, είναι η απανθρωποίηση. Πέρα από την εποχή των Ναζί όπου οι Εβραίοι απεικονίζονται σαν αρουραίοι στο φιλμ τους “Ο Αιώνιος Εβραίος”, στην εποχή μας αρκετές δεκαετίες μετά, οι μετανάστες έχουν χαρακτηριστεί και από επίσημα χείλη, ως υπάνθρωποι, σκουλήκια, παράνομοι, σκουπίδια κτλ. Όλες αυτές οι λέξεις έχουν σκοπό να κάνουν πιο εύκολη την αποστασιοποίηση μας από το αντικείμενο της χλεύης, και να ρίξουν την ευθύνη για όσα δεινά του συμβαίνουν, στο ίδιο το θύμα. Οι έρευνες που έγιναν μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να δώσουν μια εξήγηση στα φρικτά εγκλήματα και στη γενοκτονία που πραγματοποιήθηκε (όχι από 1-2 ανθρώπους, αλλά από και με τη συναίνεση ενός ολόκληρου λαού) συμπέραναν ότι η απανθρωποίηση του άλλου, η απογύμνωση του από την ανθρώπινη ιδιότητα, είναι μια λειτουργία που μας επιτρέπει να κάνουμε και να αποδεχτούμε πράγματα, που διαφορετικά η συνείδηση μας δεν θα μας επέτρεπε. Η διαδικασία της αποστασιοποίησης μας από τους άλλους, ώστε να ανεχτούμε ή να συμβάλουμε σε απάνθρωπες συμπεριφορές, όπως κακοποίηση, η παιδική εργασία, ρατσιστικές και σεξιστικές διακρίσεις και εγκλήματα κ.α, σύμφωνα με τον Α.Μπαντούρα ονομάζεται ηθική αποσύνδεση.
Η ηθική αποσύνδεση μπορεί να έχει διάφορες μορφές : Η διάχυση και η συσκότιση της ευθύνης είναι 2 από αυτές. Όταν δηλαδή δεν φταίει κανένας, ή όταν φταίμε όλοι μαζί. Μπορεί επίσης να έχει τη μορφή του ευφημισμού, που είναι μια πολύ δημοφιλής τεχνική των κυβερνήσεων. Για παράδειγμα, μπορεί να χαρακτηρίζουν τις δολοφονίες αθώων σε πολέμους ως “παράπλευρες απώλειες” με την ίδια άνεση που ονομάζουν τα απάνθρωπα μέτρα οικονομικής αφαίμαξης ”αναγκαίες θυσίες”. Οι φυλακές, που επί του παρόντος δεν είναι τίποτα περισσότερο από δομές εγκλεισμού και εξευτελισμού της ανθρώπινης προσωπικότητας, ονομάζονται “σωφρονιστικά καταστήματα”.
Οι διαδικασίες της κυβερνητικής συλλογικής επίρριψης ευθυνών και της διάχυσης της ευθύνης με σκοπό την συμμόρφωση, που γίνεται έντονα αντιληπτή λόγω της πανδημίας του κορονοιού, μας δίνουν μια πρόγευση για μελλοντικές καταστάσεις “εκτάκτου ανάγκης”, για το πως κατασκευάζεται επικοινωνιακά η συναίνεση, πως χτίζονται οι εποχικές συμμαχίες κράτους-πολίτη σε δυσάρεστες αποφάσεις και σε αντιδημοφιλή μέτρα.
Τι σημαίνει τελικά αυτό; Ότι δεν έχουμε καμιά προσωπική ευθύνη; Όχι, δεν λέμε κάτι τέτοιο. Υπάρχει ευθύνη, όμως δεν είναι ατομική αλλά πρωτίστως κοινωνική. Κάθε ένας και κάθε μία όντας κοινωνικό ον, επηρεάζει το κοινωνικό σύνολο με όλους τους τρόπους της ύπαρξης του. Οι πράξεις και οι παραλείψεις μας τροφοδοτούν και ανατροφοδοτούνται από τα κοινωνικά μας δίκτυα. Ας μην χάνουμε όμως το δάσος: Ο στόχος σήμερα είναι η αλλαγή των στάσεων και η συμμόρφωση με πιο υγιή πρότυπα, και η πολιτεία οφείλει να διοχετεύσει αυτά τα μοντέλα μέσω της εκπαίδευσης και των θεσμών, εκπαιδεύοντας παράλληλα τους πολίτες στην κουλτούρα του σεβασμού και της συμπεριληπτικότητας. Με το να κάνει τα σχολεία εστίες κοινωνικής αλληλεγγύης και όχι φορείς διάδοσης στείρας γνώσης και στοχοποίησης των διαφορετικών ταυτοτήτων. Με το να κάνει τα τηλεοπτικά μέσα φορείς πολιτισμού και όχι μικροπολιτικούς καφενέδες.
Ο στόχος της κοινωνικής αλλαγής και υπευθυνότητας δεν επιτυγχάνεται με τον πρόσκαιρο καταιγισμό μηνυμάτων τύπου ”μένουμε σπίτι”. Που μοιάζει τουλάχιστον περιττός, όταν η εναλλακτική του, το “βγαίνουμε από το σπίτι” δεν είναι ουσιαστικά επιλογή. Αποτελεί μια περιθωριακή επιλογή στην καλύτερη περίπτωση, αφού ως παράνομη οδηγεί σε υψηλά πρόστιμα. Είναι αντιφατικό η πολιτεία να προσποιείται ότι νουθετεί, την ίδια ώρα που έχει νομοθετήσει την απαγόρευση της συγκεκριμένης συμπεριφοράς, από την οποία τάχα μου με τις συμβουλές της μας αποτρέπει. Αν κάτι τέτοιο σας ακούγεται φυσιολογικό, προτείνω να βγάλουμε διαφημιστικά σποτ με την αστυνομία να παρακαλάει τους ληστές να μην κλέβουν, εξηγώντας τους ότι αυτό δεν είναι καλό για το κοινωνικό σύνολο.
Και εκεί που η υποκρισία περισσεύει, είναι όταν ειδικά όταν μια συγκεκριμένη κατηγορία πολιτών είναι αόρατη για την πολιτεία και αλεξίσφαιρη στους κανόνες απαγορεύσεων, και ως τέτοια δεν μπαίνει ποτέ στο στόχαστρο διαπόμπευσης των μ.μ.ε : οι κοινωνούντες χριστιανοί. Αυτοί που, την ώρα που απαγορεύεται σε ζευγάρια,φίλους και συντρόφους να συναντηθούν έστω και από μακριά, συνωστίζονται σε χώρους λατρείας, φιλούν τις ίδιες εικόνες,και κοινωνούν από τα ίδια κουταλάκια. Αυτοί οι οποίοι αποτελούν το τυφλό σημείο της κυβερνητικής αφήγησης “Ανεύθυνοι πολίτες”. Εκτός κι αν είδατε εσείς στις ειδήσεις τίποτα αμείλικτους αστυνομικούς με μπλοκάκια έξω από εκκλησίες,να κόβουν πρόστιμα σε αναρχικούς γέροντες.
Η στάση ζωής που στερείται σεβασμό για τον εαυτό και τον άλλον, που χαρακτηρίζεται από αντικοινωνικό τρόπο ζωής, δεν γεννιέται από ατομική ιδιοτροπία ή γενετικό προικώο, αλλά μαθαίνεται μέσα από μια πορεία τραυμάτων και απογοητεύσεων από την οικογένεια και την κοινωνία, και μέσα από τα συγκεκριμένα και στοχευμένα πρότυπα που επιλέγει να προβάλει η εκάστοτε εξουσία. Μια εικοσαετία με βομβαρδισμό για την ζωή των σελέμπριτις και όλων των εθνικοτήτων και προελεύσεων σαπουνόπερες, για να γεμίζει το τηλεοπτικό πρόγραμμα πρόχειρα και οι τσέπες των καναλαρχών άκοπα και γρήγορα, δεν ξεπλένεται ξαφνικά με σποτάκια κοινωνικής ευθύνης.
Η επιμονή στην επίρριψη ευθυνών χωρίς δομικές αλλαγές προκαλεί ενοχές και συμμόρφωση, αλλά επιφανειακή και πρόσκαιρη. Και αυτό δεν είναι κάτι που οδηγεί στην ωριμότητα και την κοινωνική εξέλιξη, αλλά στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι ο κρατικός πατερναλισμός είναι μονόδρομος.
Και ότι η σχέση πολίτη-πολιτείας πρέπει να διαμορφώνεται μέσα από καταναγκαστικά μέτρα συμμόρφωσης, στέρησης ελευθερίας και τιμωρίας.
Και έτσι, φτάσαμε στο σήμερα που οι εγκληματικές αυτές παραλείψεις και η ολιγωρία της πολιτείας στο να επιτελέσει τα βασικά της καθήκοντα,να προστατεύσει όλα της μέλη της, κρύφτηκαν επιμελώς πίσω από ένα τεντωμένο δείκτη, πού μας σημαδεύει διαρκώς από τις οθόνες: άλλοτε τραγουδιστά, άλλοτε φορώντας την ιατρική ρόμπα, άλλοτε με στολή Πολιτικής Προστασίας, και κάποτε με μπόλικο γκλάμουρ, γκλίτερ και φιλότιμο.