Ο Jolyon Mitchell σπούδασε στο Cambridge, Durham, και στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Eργάστηκε ως παραγωγός και δημοσιογράφος του BBC World Service και στο BBC Radio 4 πριν διοριστεί στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου ως διευθυντής του Κέντρου Θεολογίας και Δημοσίων Θεμάτων ( CTPI ) και Ακαδημαϊκός Διευθυντής του Institute for Advanced Studies στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες ( IASH ). Ο καθηγητής Μίτσελ έχει δώσει πολλές διαλέξεις, και έχει προσκληθεί σε όλο τον κόσμο σε πολύ σπουδαία πανεπιστήμια. Βασικό του ερευνητικό ενδιαφέρον είναι η θέση της θρησκείας στα ΜΜΕ. Ο ρόλος της, ο τρόπος προβολής της, η εξερεύνηση της θέσης της στον κόσμο του εντυπωσιασμού, η επιρροή της ιδεολογίας της μέσω αυτών και ο συσχετισμός της βίας με τα ΜΜΕ και την θρησκεία.
Τον συναντήσαμε στο γραφείο του για μια συζήτηση πάνω στην βία, τις θρησκείες και την σχέση τους με τα ΜΜΕ
Είναι φανερό ότι διαχρονικά κάποιες θρησκείες προσπάθησαν και σε ένα βαθμό κατάφεραν να γίνουν μέσα ταύτισης με το κράτος και αυτό είχε ως συνέπεια τον εθνικισμό με τις ευλογίες της εκάστοτε θρησκείας με βίαια πολλές φορές αποτελέσματα. Ποια νομίζετε ότι πρέπει να είναι η αντίδραση των ανθρώπων που μελετούν τις θρησκείες;
Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τις αιτίες της βίας. Αυτό που κυρίως με ενδιαφέρει και σε ερευνητικό επίπεδο είναι ο συνδυασμός των μέσων μαζικής ενημέρωσης και της όποιας θρησκείας να ανιχνεύσει τις αιτίες της βίας. Για παράδειγμα σε αυτό το βιβλίο (Religion Media and Culture) στο Ιράν στην περίοδο 1980-1988 στον πόλεμο μεταξύ Ιράν και Ιράκ εξερευνώ τον τρόπο με τον οποίο κινητοποιήθηκαν οι μάζες και βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την κινητοποίηση των ανθρώπων μέσω της υπόσχεσης ότι θα γίνουν ”μάρτυρες”. Όταν η βία μετασχηματίζεται σε θυσία προς όφελος της κοινότητάς σου, είτε αυτή είναι θρησκευτική, είτε εθνική, τότε η βία ”αγιοποιείται”. Η ευθύνη των μέσων ενημέρωσης σε αυτή την ”αγιοποίηση” είναι έντονη. Όταν παρουσιάζονται ως ήρωες, που ξεπερνούν τα ανθρώπινα δεδομένα και στρεβλώνεται η έννοια της γενναιότητας ή της αυταπάρνησης υπηρετώντας εθνικούς ή πολιτικούς ή οικονομικούς σκοπούς, αλλά κάτω από το περίβλημα της θρησκείας, τότε μεγάλο μέρος του πληθυσμού τους έχει ως σύμβολο ή ακόμη τους μιμείται, όπως συνέβη σε πολλές περιπτώσεις στο Ιράν και στο Ιράκ. Η προπαγάνδα των μέσων ενημέρωσης και κυρίως των ποστερ που κυκλοφορούσαν εκείνη την περίοδο με φωτογραφίες από ”μάρτυρες” συνέδεε τον μάρτυρα με το παρελθόν, το παρόν και λειτουργούσε και ως σύμβολο για το μέλλον. Κάθε πόστερ έκρυβε την δική του ιστορία και έτσι η αφήγηση που δημιουργούταν επέτεινε την τάση των ανθρώπων για βία. Και ξέρετε ποια είναι η δύναμη της φωτογραφίας, δεν χρειάζεται να το αναλύσω.
Η θυσία αποτελεί βασικό συστατικό των περισσοτέρων θρησκειών. Αρκεί να θυμηθούμε στον χριστιανισμό την θυσία του Αβραάμ. Μπορεί κάποιος να αποκαλέσει την θυσία βία;
Όχι απαραίτητα. Ας υποθέσουμε ότι κάποιος μπαίνει σε αυτό το δωμάτιο που μιλάμε και εγώ, προκειμένου να σας προστατέψω, θέτω το σώμα μου ως τοίχο προστασίας. Αυτό δεν είναι βία. Η ιδέα βέβαια, ότι για να υπάρξει ειρήνη, πρέπει να υπάρξει μία θυσία είναι ιδιαιτέρως διαδεδομένη και υπάρχει έντονη βιβλιογραφία γι’ αυτό. Θα αναφερθώ μόνο σε έναν πολύ σημαντικό μελετητή, τον Ρενέν Ζιράρ ο οποίος θεωρεί ότι η θυσία είναι μία πράξη βίας, χωρίς όμως να ενυπάρχει σε αυτή η πράξη αντεκδίκησης. Η βία εξάλλου και το ιερό είναι αδιαχώριστες έννοιες.
Κατά τον Ζίζεκ, η βία είναι “αντικειμενική” και “υποκειμενική”. Η “υποκειμενική βία” είναι η βία που γνωρίζουμε όλοι: έχει πολύ αίμα, φόβο, φρίκη, απώλεια ,μίσος. Η “αντικειμενική βία” όμως είναι κάτι άλλο, κάτι πιο βαθύ, πιο ύπουλο και επικίνδυνο. Είναι συστημική και δεν μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητή. Θεωρείτε ότι αυτά τα δύο είδη βίας είναι όντως διακριτά; Αν υπάρχει μία διάκριση στα δύο αυτά είδη θεωρείτε ότι είναι εξίσου καταδικαστέα;
Η αποκαλούμενη από τον Ζίζεκ ”αντικειμενική” βία νομίζω ότι πλησιάζει σε αυτό που κάποιος θα μπορούσε να πει ως δομική βία της κοινωνίας. Κάθε κοινωνία αναπτύσσει μηχανισμούς ύπαρξης οι οποίοι κατά την λειτουργία τους ίσως σε κάποιες περιπτώσεις να γίνονται βίαιοι. Οι άνθρωποι που είναι αποκομμένοι από το σύστημα υγείας ή το εκπαιδευτικό σύστημα υφίστανται την δομική βία. Το πιο σημαντικό ζήτημα που τίθεται με την δομική βία είναι γιατί δεν αναφέρεται, γιατί δεν δημοσιοποιείται στον βαθμό που πρέπει από τους δημοσιογράφους, για παράδειγμα. Είναι πολύ πιο εύκολο βέβαια να παρουσιάσεις την άμεση και εμφανή βία από το να παρουσιάσεις ιστορίες δομικής βίας. Όταν έχεις μία έκρηξη οι άνθρωποι πεθαίνουν, η μορφή αυτή της βίας παρέχει και θέαμα. Όσον αφορά την δομική βία, πολλές θρησκείες δυστυχώς συμβάλλουν και σε αυτή, όχι μόνο στην άμεση. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα είναι ότι το Απατρχάιντ ενισχύθηκε και από ”ιερές” ιδεολογίες. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν θρησκείες στις οποίες γίνεται προσπάθεια να εξαλειφθούν και οι δύο μορφές βίας και σχετικά με την δεύτερη μέσω των μικροοικονομικών, της αυτοοργάνωσης ή άλλων μεθόδων προσπαθούν να χτυπήσουν το κακό.
Τώρα θα σας ρωτήσω κάτι διαφορετικό. Πολλοί νέοι άνθρωποι έχουν μία αρνητική οπτική απέναντι σε όλες τις θρησκείες. Αν σας ζητούσα τον κύριο λόγο που τους οδηγεί στην άρνηση ποιον θα μου περιγράφατε;
Δεν θα μπορούσα να απαντήσω με έναν γενικό λόγο. Θεωρώ ότι το ζήτημα είναι αρκετά περίπλοκο, ώστε μία γενική απάντηση να μπορέσει να το καλύψει. Οι άνθρωποι έχουν διαφορετικά αισθητήρια, άγχη, όνειρα και τρόπο που αντιλαμβάνονται τις ανάγκες τους. Σε αυτή την βάση θέτω και την άρνηση για την οποιαδήποτε θρησκεία. Σε πολλές περιπτώσεις κάποιοι αντιμάχονται τις θρησκείες και περνούν σε ένα άκρο πολλές φορές και βίαιο που αν ”σκαλίσεις” τους λόγους θα δεις ότι μάλλον αντιδρούν όχι στην θρησκεία τους, αλλά σε κάποιο τραύμα. Ίσως από την μικρή τους ηλικία να δέχθηκαν ένα είδος κακοποίησης που μπορεί να είναι ακόμη και η υπερβολική πίεση ή προσήλωση των γονιών τους στην θρησκεία. Κάποιοι άλλοι ίσως ασυνείδητα ή συνειδητά να ακολουθούν το ρεύμα των νεο-αθειστών. Ίσως βέβαια και οι ίδιες οι θρησκείες να προκαλούν την άρνηση, όταν σε πολλές περιπτώσεις βλέπουμε συμπεριφορές εκπροσώπων να βρίσκονται σε πλήρη αντίφαση με την ιδεολογία που η θρησκεία τους εκφράζει. Αυτό σίγουρα δημιουργεί μία έλλειψη εμπιστοσύνης.
Κατά τον Tawney οι θρησκείες έχουν συμβάλλει στην άνοδο και διατήρηση του καπιταλισμού, έχουν δηλαδή επηρεάσει κοινωνικές και οικονομικές πρακτικές. Πιο συγκεκριμένα ο Χριστιανισμός ασκεί μία εκπληκτική επιρροή στην αγορά. Ποια είναι η γνώμη σας για την σύνδεση των θρησκειών με τον καπιταλισμό;
Σίγουρα οι θρησκείες έχουν μεγάλες επιπτώσεις στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική κατάσταση. Κάποιοι ειδικοί έχουν εκφράσει την άποψη ότι η βιομηχανική επανάσταση στηρίχθηκε σε κάποιο βαθμό (άλλοι θεωρούν μεγάλο άλλοι μικρότερο) στον Προτεσταντισμό. Για παράδειγμα η ηθική του να δουλεύεις σκληρά ή να είσαι τίμιος και να προσφέρεις σχεδόν με αυταπάρνηση είναι μία προτεσταντική ηθική που εξυπηρετούσε τον καπιταλισμό. Η ίδια θρησκεία είναι που επέβαλε και το πότε θα πίνεις και βλέπεις ότι ακόμη ισχύουν οι απαγορεύσεις. Για παράδειγμα την Κυριακή δεν μπορείς να αγοράσεις αλκοόλ πριν τις 10 το πρωί, γιατί η μέρα αυτή είναι αφιερωμένη στην λατρεία. Σίγουρα όμως δεν είναι μόνο η θρησκεία που βοήθησε στην εδραίωση του καπιταλισμού.
Στην Ελλάδα οι άνθρωποι είναι ακόμη πολύ θρησκευόμενοι, σε σχέση με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Ποιοι λόγοι πιστεύετε ότι συντηρούν το θρησκευτικό αίσθημα των Ελλήνων;
Υπάρχουν πολλοί λόγοι πιστεύω, η εκπαίδευση στο σπίτι, στο σχολείο, η παράδοση. Θα εμμείνω όμως σε αυτόν της παράδοσης. Νομίζω ότι είναι ζήτημα πολιτισμικό. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι το Πάσχα συμμετέχουν σχεδόν όλοι οι Έλληνες στην λατρεία, ακόμη κι εκείνοι που δεν έχουν στενούς δεσμούς με την θρησκεία. Λαμβάνουν μέρος όμως στην ιεροτελεστία. Αυτό μάλλον σημαίνει ότι η τελετουργία είναι δομικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας και πρέπει ίσως να το δούμε διαχωρισμένο από το θρησκευτικό συναίσθημα ή πίστη. Η τελετουργία, όπως προσφέρεται από την Ορθοδοξία, εγείρει πάρα πολλές αισθήσεις, δεν είναι μόνο μία νοητή κατάσταση εσωτερικής βύθισης. Ακούς τους ύμνους, μυρίζεις το λιβάνι, αγγίζεις τις εικόνες, κοινωνικοποιείσαι. Επίσης έχει μία θεατρικότητα έντονη η θεία λειτουργία η οποία σίγουρα επηρεάζει και προσελκύει κόσμο. Η θεατρικότητα της Ορθοδοξίας είναι πράγματι εντυπωσιακή και όσοι ενδιαφέρονται για αυτήν δεν μπορούν να μην την εκτιμήσουν ακόμη κι αν είναι σε θρησκευτικά συμφραζόμενα. Μία τελευταία επισήμανση. Όταν μεγαλώνεις με τέτοιες μνήμες, ίσως παρουσιάζεται μία εσωτερική ανάγκη να ξαναζήσεις τις μνήμες που σε συνδέουν με την μικρή σου ηλικία, την οικογένεια, το παρελθόν και να συμμετάσχεις στην λατρεία για λόγους νοσταλγίας. Νομίζω ότι η νοσταλγία, το αίσθημα αυτό, είναι αρκετά υποτιμημένο ως αιτία και μάλλον αδικείται.
Στο βιβλίο σας Media Violence and Christian Ethics αναφέρεστε στον ρόλο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και την σύνδεσής τους με την θρησκεία. Στην Ορθόδοξη θρησκεία, παρόλα αυτά, το διαδίκτυο δεν έχει εισχωρήσει τόσο έντονα. Στην αρχή μάλιστα είχε δαιμονοποιηθεί.
Αυτό που περιγράφετε συνέβαινε πάντα. Κάθε νέα εφεύρεση αντιμετωπιζόταν με εχθρότητα κυρίως στην εικονοκλαστική παράδοση. Στην εικονογραφική παράδοση όμως τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παίζουν σπουδαίο ρόλο, όπως για παράδειγμα οι θρησκευτικές ταινίες. Νομίζω όμως ότι πρέπει να δοθεί περισσότερη βαρύτητα στον τρόπο που μπορούν τα μέσα μαζική ενημέρωσης να εισχωρήσουν στις θρησκείες και να παράγουν πραγματικά αξιόλογο έργο. Να χρησιμοποιήσουν την τέχνη, την εικόνα, τον ήχο για να φέρουν ειρήνη. Η δαιμονοποίηση εξάλλου είναι χαρακτηριστικό όποιου φοβάται τον”εχθρό”.