Το σεξ χωρίς συναίνεση είναι βιασμός. Είναι τόσο απλό – δεν υπάρχουν «γκρίζες» ζώνες. Είναι βιασμός εάν το θύμα βρίσκεται υπό την επήρεια ποτών ή ναρκωτικών ή αν έχει αποφασίσει να πάει στο σπίτι με κάποιον ή αν φοράει αποκαλυπτικά ρούχα. Και εξακολουθεί να είναι βιασμός ακόμα και αν το θύμα δεν έχει πει ξεκάθαρα «όχι» ή δεν έχει αντισταθεί.
Ωστόσο, μόνο 12 ευρωπαϊκές χώρες από τις 31 που αναλύθηκαν από τη Διεθνή Αμνηστία έχουν νόμους που ορίζουν τον βιασμό ως σεξ χωρίς συναίνεση:
Βέλγιο, Κροατία, Κύπρος, Δανία, Γερμανία, Ελλάδα, Ισλανδία, Ιρλανδία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Σουηδία και Ηνωμένο Βασίλειο.
Στην πλειονότητα των ευρωπαϊκών χωρών, για να θεωρηθεί ένας βιασμός ως έγκλημα, ο νόμος εξακολουθεί να απαιτεί εξαναγκασμό, χρήση βίας ή απειλές βίας – ή ανικανότητα υπεράσπισης του εαυτού. Όμως, οι περισσότεροι βιασμοί δεν ταιριάζουν στα στερεότυπα, όπως εκείνο ενός «ξένου που βγήκε μέσα από τους θάμνους». Μάλλον οι γυναίκες και τα κορίτσια βιάζονται συχνά από έναν φίλο ή έναν σύντροφό τους, ή έχουν μια αντίδραση σοκ και παγώνουν, και είναι πολύ συχνό να μην υπάρχει σωματική βία.
Χάρη, ωστόσο, στις γενναίες γυναίκες, τις επιζήσασες και τους/τις συμμάχους τους που μοιράστηκαν με θάρρος τις εμπειρίες τους και διοργάνωσαν εκστρατείες ζητώντας την αλλαγή, οι στάσεις – και οι νόμοι – αλλάζουν σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Δανία είναι η τελευταία χώρα στην Ευρώπη που υιοθέτησε μια νομοθεσία που ορίζει τον βιασμό με βάση την απουσία συναίνεσης, μετά την Κροατία.
Η Διεθνής Αμνηστία έχει υποστηρίξει εκστρατείες και ακτιβίστριες/ές σε ολόκληρη την Ευρώπη, παίζοντας τον δικό της ρόλο της στην πίεση των κυβερνήσεων ώστε να εισαγάγουν μεταρρυθμίσεις. Στην Ελλάδα, η Διεθνής Αμνηστία είχε άμεση επίδραση στο τελικό αποτέλεσμα της μεταρρύθμισης του νόμου, μέσω της συνεχιζόμενης υπεράσπισης και της εκστρατείας της μέχρι την τελευταία στιγμή, και μέσα από δημόσιες δηλώσεις που καταδίκαζαν έντονα την αρχικά προβληματική στάση της τότε κυβέρνησης. Αυτό τράβηξε την προσοχή των μέσων ενημέρωσης και η επακόλουθη πίεση που άσκησε στην κυβέρνηση η Διεθνής Αμνηστία σε συνεργασία με συλλογικότητες και υπερασπίστριες/ές των γυναικείων δικαιωμάτων οδήγησε τους βουλευτές/ριες να τροποποιήσουν τον νόμο ώστε να αλλάξουν τον ορισμό του βιασμού από τον Ιούλιο του 2019.
Άλλες χώρες όπως η Φινλανδία, οι Κάτω Χώρες, η Ελβετία και η Σλοβενία εξετάζουν επίσης το ενδεχόμενο μεταρρύθμισης των παρωχημένων νόμων τους ώστε να βασίζονται στη συναίνεση. Τον Μάρτιο του τρέχοντος έτους, η ισπανική κυβέρνηση ανακοίνωσε ένα νομοσχέδιο για την αντιμετώπιση της σεξουαλικής βίας που περιλαμβάνει τη μεταρρύθμιση του νομικού ορισμού του βιασμού ώστε να ευθυγραμμιστεί με το διεθνές δίκαιο και τα πρότυπα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Παρακάτω βλέπουμε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες όπου, χάρη στην αποφασιστική εκστρατεία που συχνά οδηγείται και ωθείται από τις ίδιες τις επιζήσασες βιασμών, οι νόμοι για τον βιασμό έχουν αλλάξει προς το καλύτερο τα τελευταία πέντε χρόνια:
Δανία
Στις 17 Δεκεμβρίου 2020, μετά από πολλά χρόνια εκστρατείας από συλλογικότητες για τα δικαιώματα των γυναικών και ομάδες επιζήσασων βιασμού, με την υποστήριξη της Διεθνούς Αμνηστίας, το δανικό κοινοβούλιο ενέκρινε τελικά νομοθεσία που αναγνωρίζει ότι το σεξ χωρίς συναίνεση είναι βιασμός. Το νομοσχέδιο έγινε δυνατό μετά από συμφωνία μεταξύ των μερών για την τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα τον Σεπτέμβριο.
Ο νέος νόμος που εισάγει τη νομοθεσία για τον βιασμό με βάση τη συναίνεση είναι μια ιστορική νίκη για τα ανθρώπινα δικαιώματα στη χώρα, όπου η Διεθνής Αμνηστία έχει πιέσει για αλλαγή. Μια έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας που κυκλοφόρησε το 2019 περιγράφει λεπτομερώς τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στη Δανία στην πρόσβαση στη δικαιοσύνη σε περιπτώσεις βιασμού.
“Είμαστε πεπεισμένες/οι ότι, με επικεφαλής τις επιζήσασες, η Δανία μπορεί να κάνει το επόμενο βήμα για να ανταποκριθεί στην εικόνα της ως χώρας όπου υπάρχει ισότητα των φύλων, και να εμπνεύσει άλλες χώρες στην Ευρώπη να την ακολουθήσουν”
Anna Błuś
Η Ερευνήτρια για τα Γυναικεία Δικαιώματα της Διεθνούς Αμνηστίας, Anna Błuś, λέει ότι οι υπερασπίστριες/ες δικαιωμάτων πάλεψαν για αυτή τη στιγμή για χρόνια. Η νομική μεταρρύθμιση που στοχεύει στη διασφάλιση ότι η σεξουαλική αυτονομία όλων γίνεται σεβαστή και προστατεύεται στη Δανία, είναι ένα τεράστιο επίτευγμα των επιζήσασων βιασμού, ακτιβιστριών/ών, γυναικείων οργανώσεων και οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
«Η αλλαγή του νόμου είναι ένα τεράστιο θετικό βήμα που θα πρέπει να συνοδεύεται από θεσμικές και κοινωνικές αλλαγές, καθώς και ολοκληρωμένη εκπαίδευση γύρω από τη σεξουαλικότητα και τις σχέσεις, συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής συναίνεσης. Είμαστε πεπεισμένες/οι ότι, με επικεφαλής τις επιζήσασες, η Δανία μπορεί να κάνει το επόμενο βήμα για να ανταποκριθεί στην εικόνα της ως χώρας όπου υπάρχει ισότητα των φύλων, και να εμπνεύσει άλλες χώρες στην Ευρώπη να την ακολουθήσουν,» είπε.
Σουηδία
Το 2013, η Σουηδία κλονίστηκε από την απόφαση ενός δικαστηρίου να απαλλάξει τρεις νεαρούς άνδρες που κατηγορούνταν για βιασμό ενός 15χρονου κοριτσιού με ένα μπουκάλι κρασιού, μέχρι να αιμορραγήσει. Η τελική ετυμηγορία του δικαστή περιλάμβανε τη σοκαριστική φράση: «Οι άνθρωποι που εμπλέκονται σε σεξουαλικές δραστηριότητες κάνουν τα πράγματα φυσικά στο σώμα ο ενός του άλλου/ης με αυθόρμητο τρόπο, χωρίς να ζητούν τη συναίνεσή τους.»
Η απόφαση πυροδότησε το σχηματισμό ενός νέου εθνικού κινήματος που ονομάστηκε FATTA («Get It»), το οποίο αποσκοπούσε στο να κάνει τον νόμο να αναγνωρίσει το απλό γεγονός ότι το σεξ χωρίς συναίνεση είναι βιασμός. Πέντε χρόνια μετά, τον Μάιο του 2018, και με την υποστήριξη του παγκόσμιου κινήματος #MeToo, στο οποίο ηγούνταν άνθρωποι από όλο τον κόσμο, η εκστρατεία πέτυχε τον στόχο της. Στο σουηδικό κοινοβούλιο ψηφίστηκε η νέα νομοθεσία με συντριπτική πλειοψηφία.
Σχεδόν δύο χρόνια μετά την έναρξη ισχύος του νόμου, οι σουηδικές αρχές δημοσίευσαν τα αποτελέσματα μιας αξιολόγησης σχετικά με την εφαρμογή του, με όλες τις υποθέσεις που καταγγέλθηκαν, διώχθηκαν και δικάστηκαν το 2019. Ο νέος νόμος ποινικοποιεί τη σεξουαλική επαφή και σχετικές σεξουαλικές πράξεις με κάποιον/α που δεν συμμετέχει εθελοντικά, και έχει οδηγήσει σε σημαντική αύξηση στις καταδίκες και σε μικρότερο βαθμό, στις διώξεις σε υποθέσεις που πριν από δύο χρόνια δεν θεωρούνταν βιασμοί στον νόμο.
Αυτές περιλαμβάνουν καταστάσεις στις οποίες το θύμα «παγώνει» ή εκπλήσσεται και δεν έχει χρόνο να αντιδράσει. Πρόκειται για μια ενθαρρυντική εξέλιξη που θα πρέπει τελικά να συμβάλει στη μεγαλύτερη πρόσβαση στη δικαιοσύνη για πολλές επιζήσασες βιασμών.
Ελλάδα
Τον Ιούνιο του 2019, η Ελλάδα έγινε η ένατη χώρα στην Ευρώπη που αναγνώρισε την απλή νομική αλήθεια ότι το σεξ χωρίς συναίνεση είναι βιασμός, μετά από μια δραματική στροφή του τότε Υπουργείου Δικαιοσύνης.
Μετά από έντονους μήνες εκστρατείας από τη Διεθνή Αμνηστία και τις γυναικείες συλλογικότητες, το Υπουργείο Δικαιοσύνης ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2019 μια πρόταση για την τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα, συμπεριλαμβάνοντας τον ορισμό του βιασμού. Ωστόσο, η αρχική προτεινόμενη αλλαγή δεν ήταν συμβατή με το διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και δεν ήταν σύμφωνη με τις εκκλήσεις των εκστρατειών.
Η Διεθνής Αμνηστία κλιμάκωσε τις κινήσεις συνηγορίας και εξέδωσε επίσης μια ισχυρή δήλωση που καταδίκαζε την πρόταση, ενώ οι γυναικείες οργανώσεις κινητοποιήθηκαν ταυτόχρονα, διαδηλώνοντας έξω από το Κοινοβούλιο, και ασκώντας επίσης κριτική στην αρχική πρόταση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η δημόσια δήλωση της Διεθνούς Αμνηστίας και η οργή των γυναικών αναπαράχθηκαν από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, διαδίδοντας το μήνυμα περαιτέρω.
Την επομένη μέρα, ο Υπουργός Δικαιοσύνης έκανε στροφή και τροποποίησε την προτεινόμενη μεταρρύθμιση, έτσι ώστε το σεξ χωρίς συναίνεση να ποινικοποιηθεί ως βιασμός. Το Κοινοβούλιο ψήφισε υπέρ της αλλαγής του ορισμού του βιασμού στον νόμο, με τη νέα νομοθεσία να τίθεται σε ισχύ τον Ιούλιο του 2019.
Ισλανδία
Μετά από χρόνια εκστρατείας από ακτιβίστριες/ές των γυναικείων δικαιωμάτων, ένα νομοσχέδιο-ορόσημο ψηφίστηκε ομόφωνα στο κοινοβούλιο της Ισλανδίας τον Μάρτιο του 2018, καθιστώντας τις σεξουαλικές σχέσεις με ένα άτομο παράνομο, εκτός εάν υπάρχει η ρητή συναίνεσή του. Σύμφωνα με τον νόμο, η συναίνεση πρέπει να εκφράζεται με σαφήνεια και εκούσια.
Ισπανία
Στην Ισπανία, η κυβέρνηση ανακοίνωσε το 2019 ότι σκοπεύει να αλλάξει το νόμο ώστε να αναγνωρίσει το σεξ χωρίς συναίνεση ως βιασμό, ως απάντηση στις εκτεταμένες διαδηλώσεις μετά από μια υπόθεση ομαδικού βιασμού στην οποία το δικαστικό σύστημα απέτυχε να αποδώσει δικαιοσύνη στις επιζήσασες. Η Διεθνής Αμνηστία διεξάγει εκστρατεία για αυτό το ζήτημα μαζί με ακτιβίστριες/ές των γυναικείων δικαιωμάτων και σε αυτή τη χώρα.
Στην πολυδημοσιευμένη υπόθεση της La Manada (Η Αγέλη των Λύκων), πέντε άντρες που κατηγορήθηκαν για βιασμό κρίθηκαν ένοχοι για το μικρότερο αδίκημα της σεξουαλικής κακοποίησης, καθώς το πρωτοδικείο κατά τη γνώμη του δεν βρήκε στοιχεία βίας ή εκφοβισμού. Ενώ ένα ανώτερο δικαστήριο διαφώνησε με αυτό το εύρημα και καταδίκασε τους άντρες για βιασμό, η υπόθεση πυροδότησε διαδηλώσεις και αποκάλυψε την ανεπάρκεια του ισπανικού ποινικού δικαίου, το οποίο επί του παρόντος δεν θεωρεί το σεξ χωρίς συναίνεση ως βιασμό εάν δεν υπάρχει σωματική βία ή εκφοβισμός.
Στις αρχές του Μαρτίου 2020, η Ισπανία ανακοίνωσε επιτέλους ένα νέο νομοσχέδιο σχετικά με μια ολοκληρωμένη ανταπόκριση στη σεξουαλική βία, συμπεριλαμβανομένης της μεταρρύθμισης του νομικού ορισμού του βιασμού, ώστε να ευθυγραμμιστεί με το διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και να επικεντρωθεί στη συναίνεση. Χαιρετίστηκε ως νίκη για τις επιζήσασες βιασμού και για τις αμέτρητες γυναίκες, αγωνίστριες/ές και ακτιβίστριες/ές που πίεσαν για μεταρρυθμίσεις στον νόμο, την πολιτική και την πρακτική μέσω των διαδηλώσεών τους και των δράσεών τους στον δρόμο. Το νομοσχέδιο δεν είχε σταλεί ακόμη στο Κοινοβούλιο τη στιγμή που γραφόταν αυτό το κείμενο.
Ολλανδία
Τον Νοέμβριο του 2020, ο Ολλανδός Υπουργός Δικαιοσύνης και Ασφάλειας ανακοίνωσε την πρόθεση της κυβέρνησης να τροποποιήσει την ολλανδική νομοθεσία περί βιασμού, ώστε κάθε μη-συναινετικό σεξ να οριστεί ως βιασμός. Σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο, εάν δεν υπάρχουν αποδείξεις εξαναγκασμού, το αδίκημα δεν θεωρείται βιασμός.
Η ανακοίνωση του υπουργού απαντούσε στη δημόσια κριτική, συμπεριλαμβανομένης εκείνης από τη Διεθνή Αμνηστία, σε μια αρχική πρόταση για την καθιέρωση ενός νέου ποινικού αδικήματος: τη «σεξουαλική επαφή ενάντια στη βούληση ενός ατόμου», που θα τιμωρούνταν με τη μισή ποινή από εκείνη του βιασμού. Η συγκεκριμένη διατύπωση της μεταρρύθμισης θα δημοσιευθεί το νέο έτος.
Η σημασία της αλλαγής των νόμων για τους βιασμούς
Η αλλαγή των νόμων δεν θα εξαλείψει τον βιασμό, αλλά είναι ένα κρίσιμο βήμα σε αυτή την πορεία. Στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα για το είδος της κοινωνίας στην οποία θέλουμε να ζήσουμε. Δηλαδή, μια κοινωνία απαλλαγμένη από βιασμούς, και όπου η σεξουαλική αυτονομία και η σωματική ακεραιότητα όλων γίνονται σεβαστά και έχουν αξία.
Η μεταρρύθμιση του νόμου μπορεί να είναι ένα θεμελιώδες σημείο εκκίνησης για την αλλαγή συμπεριφορών και στάσεων, αλλά πρέπει επίσης να συνοδεύεται από συντονισμένες προσπάθειες αμφισβήτησης των βλαβερών μύθων για τον βιασμό και των έμφυλων στερεοτύπων.
Αλλάζοντας τους νόμους και διασφαλίζοντας τον τερματισμό της κατηγορίας του θύματος (victim-blaming) και των έμφυλων στερεοτύπων σε νομικές διαδικασίες, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις μπορούν να διασφαλίσουν ότι οι μελλοντικές γενιές δεν θα αμφισβητήσουν ποτέ ότι το σεξ χωρίς συναίνεση είναι βιασμός και δεν θα αμφιβάλλουν ποτέ ότι οι δράστες θα τιμωρούνται.