Από τον Ανανία Καπουρκατσίδη
Μία έντονη πολιτική διαμάχη αλλά και ένας ενδιαφέρον κοινωνικός διάλογος έχουν πυροδοτηθεί από το νέο καθεστώς αδειοδότησης των πανελλαδικής εμβέλειας τηλεοπτικών συχνοτήτων. Από την μία, η κυβερνώσα παράταξη και οι υποστηρικτές της προβάλλουν μία σειρά από θετικές πτυχές της πολιτικής αυτής και επιχειρηματολογούν με όρους οικονομίας και νομιμότητας. Από την άλλη, η νεοφιλελεύθερου τύπου κριτική, που είναι και η επικρατούσα, στηρίζει το επιχείρημα της στην ελευθερία της έκφρασης και την δημοκρατία.
Aυτό που καμία από τις δύο πλευρές δεν φαίνεται να έχει λάβει υπόψιν, ούτε βέβαια έχει συμπεριληφθεί στον δημόσιο διάλογο, παρόλο που είναι υψίστης σημασίας, είναι η εξουσία. Προτού όμως εντάξω την εξουσία στον συλλογισμό μου, είναι θεμιτό να διευκρινιστούν κάποια στοιχεία για την φύση της.
Μιλώντας για εξουσία σήμερα η πλειοψηφία θα φέρει στο νου της την κυβέρνηση, τα δικαστήρια και την αστυνομία. Αυτή, σύμφωνα με τον Μισέλ Φουκώ, είναι μάλλον μία στενή αντίληψη της σημασίας του όρου, περιορισμένη σε μία έκφανση της, αυτή του νόμου και της καταστολής. Οφείλουμε, ωστόσο, να απαλλαγούμε από αυτήν την αντίληψη και να σκεφτούμε την εξουσία ως κάτι πολύ πιο ευρύ και περίπλοκο. Πρέπει να την αντιληφθούμε ως ένα πολυσχιδές δίκτυο σχέσεων δύναμης. Οι σχέσεις αυτές διαχέονται από αναρίθμητα σημεία (άτομα ή ομάδες) προς άλλα σημεία, εξυπηρετώντας κάθε φορά συγκεκριμένους στρατηγικούς στόχους.
Από την θέση αυτή του Φουκώ προκύπτει ότι οι σχέσεις εξουσίας δεν αποτελούν ένα ξέχωρο μέρος των κοινωνικών σχέσεων αλλά μάλλον ενέχονται σε και συνέχονται με αυτές. Δεν υπάρχουν δηλαδή οικονομικές σχέσεις, σχέσεις συνεργασίας και ξεχωριστές σχέσεις εξουσίας. Θα φέρω ως παράδειγμα τις σχέσεις γνώσης μεταξύ δύο ατόμων. Όταν το ένα σημείο, το ένα άτομο μεταφέρει την γνώση του για ένα γεγονός στο άλλο σημείο, αυτό το πράττει υπό το πρίσμα της δικής του οπτικής, μεταλαμπαδεύοντας όχι απλά μία πληροφορία αλλά τον τρόπο με τον οποίο το ίδιο το άτομο νοηματοδοτεί το γεγονός. Συνεπώς, η σχέση αυτή, όπως πολύ εύκολα συμπεραίνει κανείς, εμπεριέχει και μία σχέση εξουσίας.
Το τελευταίο αυτό παράδειγμα σχετίζεται με τον παραπάνω συλλογισμό. Από την στιγμή, λοιπόν, που οι σχέσεις γνώσης και ενημέρωσης συνδέονται άρρηκτα με την εξουσία, η αναγωγή αυτών των σχέσεων στον χώρο της τηλεόρασης, όπου μία ομάδα ανθρώπων απευθύνεται σε ένα αχανές πλήθος σημείων, στο οποίο δεν μεταδίδει απλώς ειδήσεις, γνώμες, θέσεις και ψυχαγωγία αλλά και το νόημα με το οποίο η ίδια εμποτίζει αυτά τα πράγματα, οδηγεί σε μία γιγάντωση της εξουσίας αυτής. Εδώ βρίσκεται και το θεωρητικό υπόβαθρο της αντίληψης ότι τα ΜΜΕ αποτελούν την «τέταρτη εξουσία» (για άλλους την πρώτη) και όχι τόσο στη συχνή εμπλοκή των μεγαλοστελεχών τους στα πολιτικά και κομματικά ζητήματα. Τα ΜΜΕ ή, για να υιοθετήσω την ορολογία της πολιτικής επικοινωνίας, τα Έντυπα και Ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΕΗΜΜΕ), ασκούν εξουσία επειδή συμβάλλουν στην διαμόρφωση της αντίληψης των πολιτών για όλα όσα συμβαίνουν.
Τα μέσα διαχέουν έναν λόγο, μια αξία δηλαδή με την οποία επενδύουν την είδηση και την επικαιρότητα, ο οποίος εισχωρεί και περιβάλλει τα άτομα. Η αλήθεια που παρουσιάζεται μοιάζει φυσική, αναπόδραστη και ακαταμάχητη. Η αντίληψη των πολιτών, την οποία, όπως προανέφερα, διαμορφώνουν, δεν αποτελεί ένα απλό χαρακτηριστικό της ταυτότητας τους αλλά ίσως το κυριότερο συστατικό αυτών. Η εξουσία που διαθέτουν, συνεπώς, δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση νόμο, ούτε έχει κανονιστικό χαρακτήρα. Δεν την αφορά η καταστολή ούτε και στοχεύει στην απαγόρευση. Είναι μία παραγωγική δύναμη, η οποία διαμορφώνει υποκείμενα.
Καταλήγοντας, λοιπόν, αναλογιζόμενοι την φύση της εξουσίας των ΕΗΜΜΕ οφείλουμε να υπογραμμίσουμε την επικινδυνότητα του νέου καθεστώτος για τα τηλεοπτικά κανάλια (χωρίς να υποτιμούμε αυτήν του παλαιού). Αυτό το οποίο άλλαξε σήμερα είναι ότι το κεφάλαιο, τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα και αυτοί που συστηματικά εκμεταλλεύονται τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα απέκτησαν, όχι απλώς άδειες για πανελλαδικής εμβέλειας τηλεοπτικές συχνότητες αλλά άδειες για πανελλαδικής εμβέλειας άσκηση εξουσίας. Εξουσία η οποία, όπως και στο παρελθόν έτσι και με το νέο σύστημα, θα έχει ως στρατηγικό στόχο, την δημιουργία υποκειμένων, απολύτως συμβατών με τα συμφέροντα του ιδιοκτήτη του καναλιού το οποίο καταναλώνουν.
Το τοπίο διαγράφεται σκοτεινό και το μέλλον απαισιόδοξο. Πώς να αποδράσει κανείς από έναν τόσο σύνθετο μηχανισμό εξουσίας; Πώς να αρνηθεί την υποταγή σε μία τόσο φυσική αλήθεια που μοιάζει τόσο πειστική;
Ο ίδιος ο Φουκώ δίνει μία απάντηση: εκεί όπου υπάρχει εξουσία, υπάρχει και αντίσταση. Σε άμεση συνάρτηση με το αχανές σύνολο σημείων εξουσίας υπάρχει και ένα σύνολο σημείων αντίστασης. Ένα σμήνος αναρίθμητων αντιστάσεων, το οποίο όμως σε αντίθεση με τους καλά συγκροτημένους μηχανισμούς της εξουσίας, συνήθως μένει ανοργάνωτο και ασυντόνιστο. Η “στρατηγική κωδίκευση” όμως των σημείων αντίστασης είναι αυτή που θα επιτρέψει μία επανάσταση, μία συντονισμένη αντίδραση απέναντι στο τόσο καλά οργανωμένο μέτωπο εξουσιών που πηγάζουν από το κράτος, την οικονομία και τα ΜΜΕ.
Η αντίσταση αυτή όμως προϋποθέτει, εκτός από πυγμή, σχεδιασμό και οξύτητα του νου, πολιτική βούληση. Αρετή εξαιρετικά σπάνια στις μέρες μας.