Πριν από ένα χρόνο κανείς δεν φανταζόταν ότι η Αιθιοπία θα βρισκόταν σήμερα στα πρόθυρα ενός γενικευμένου εμφυλίου πολέμου. Αντίθετα, η αφρικανική χώρα φάνταζε ως μία από τις πιο σταθερές χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής.
του Πάνου Σκαλτσούνη*
Η οικονομία της Αιθιοπίας γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη κατά την τελευταία δεκαετία, με το ΑΕΠ της να τριπλασιάζεται από το 2009 μέχρι και το 2019 (από 32,4 δις δολάρια το 2009 σε 96,1 δις δολάρια το 2019). Ακόμα, το ποσοστό του πληθυσμού που ζούσε σε συνθήκες φτώχειας μειώθηκε από 45,5% το 1995 σε 23,5% το 2016, ενώ το γεγονός ότι ο μέσος όρος ηλικίας των Αιθιόπων ανερχόταν σε 19,5 έτη το 2019 –με τον συνολικό πληθυσμό της χώρας να αγγίζει τα 110 εκατομμύρια– δημιουργούσε μεγάλες ελπίδες για τις μελλοντικές αναπτυξιακές δυνατότητες της χώρας.[1]
Παράλληλα, η σύναψη της ειρηνευτικής συμφωνίας με τη γειτονική Ερυθραία το 2018, έθεσε και επίσημα τέλος στον πόλεμο (1998-2000) των δύο χωρών, χαρίζοντας στον νεοεκλεγέντα πρωθυπουργό της Αιθιοπίας, Abiy Ahmed, το Νόμπελ Ειρήνης το 2019 για την καθοριστική του συμβολή στην επίτευξη της συμφωνίας. Η ομαλοποίηση των σχέσεων των δύο κρατών ήταν ιδιαίτερα σημαντική καθώς η συγκεκριμένη πολεμική σύρραξη, η οποία αποτελεί μία από τις πιο αιματηρές στην ιστορία της ηπείρου, υπολογίζεται ότι στοίχησε τη ζωή σε 100.000-300.000 ανθρώπους,[2] ενώ το γεγονός ότι μέχρι πρόσφατα δεν είχε υπογραφεί επίσημη συνθήκη ειρήνης μεταξύ των δύο κρατών, συνιστούσε έναν σημαντικό αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την ευρύτερη περιοχή.
Ωστόσο, πίσω από τα αισιόδοξα πρωτοσέλιδα μεγάλης μερίδας του εγχώριου αλλά και του διεθνούς τύπου, οι εντάσεις στο εσωτερικό της χώρας αυξάνονταν σε επικίνδυνο βαθμό μεταξύ του κόμματος της Oromia (ODP), της μεγαλύτερης περιφέρειας της χώρας και του κόμματος της περιφέρειας Tigray (TPLF). Το 2018, ο Abiy Ahmed εκλέχτηκε πρωθυπουργός ως επικεφαλής του ODP, το οποίο αποτελούσε μέρος ενός συνασπισμού τεσσάρων κομμάτων με την ονομασία Επαναστατικό Δημοκρατικό Μέτωπο του Αιθιοπικού Λαού (EPRDF). Έτσι, ο Abiy Ahmed έγινε ο πρώτος πρωθυπουργός από την εθνοτική ομάδα των Oromo, η οποία αντιπροσωπεύει το 35% του συνολικού πληθυσμού. Στον συγκεκριμένο συνασπισμό συμμετείχε και το TPLF, που μέχρι τότε παραδοσιακά διατηρούσε τον έλεγχο της ομοσπονδιακής κυβέρνησης.[3]
Έναν χρόνο αργότερα, ο Abiy Ahmed αποφάσισε να ενοποιήσει τα κόμματα τα οποία στήριζαν την ομοσπονδιακή του κυβέρνηση, (κατά πάσα πιθανότητα για να αποδυναμώσει το TPLF), συγκροτώντας το Κόμμα Ευημερίας (PP), κίνηση η οποία πυροδότησε νέες εντάσεις, καθώς η ηγεσία του TPLF τάχθηκε κατά αυτής της απόφασης και δεν συμμετείχε στη νέα πολιτική παράταξη. Μάλιστα, το TPLF κατηγόρησε τον Abiy Ahmed ότι προσπαθούσε να τροποποιήσει το πολίτευμα της χώρας, θέτοντας τέλος στον ομοσπονδιακό του χαρακτήρα και καταστρατηγώντας τα προνόμια που απολάμβαναν οι τοπικές περιφέρειες. Πιο συγκεκριμένα, η ηγεσία του TPLF εξέφρασε φόβους ότι ο Abiy Ahmed στόχευε στην κατάργηση του δικαιώματος αυτοπροσδιορισμού των διαφόρων φυλών της χώρας. Αντίθετα, ο πρωθυπουργός κατηγόρησε το TPFL ότι αποτελεί κράτος εν κράτει στην περιφέρεια Tigray.
Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι ήταν η απόφαση του Abiy Ahmed να αναβάλλει επ’ αόριστον τις εθνικές εκλογές, οι οποίες επρόκειτο να διεξαχθούν τον Αύγουστο του 2020, εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού. Ως εκ τούτου, τον περασμένο Σεπτέμβριο, το TPLF προχώρησε στη διεξαγωγή ενός τοπικού δημοψηφίσματος στην περιφέρεια Tigray, σύμφωνα με το οποίο η ομοσπονδιακή κυβέρνηση του Abiy Ahmed κηρύχθηκε παράνομη. Παράλληλα, η περιφέρεια Tigray απείλησε με απόσχιση από την Αιθιοπία, βάσει του δικαιώματος του αυτοπροσδιορισμού το οποίο παρέχεται από το Σύνταγμα της χώρας. Η κυβέρνηση αντέδρασε διακόπτοντας τις επαφές με την περιφέρεια Tigray, ενώ παράλληλα πάγωσε και την κρατική χρηματοδότηση προς την ίδια περιφέρεια.
Στις 4 Νοεμβρίου, η ηγεσία του TPLF, αντιλαμβανόμενη ότι μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα ο Abiy Ahmed είχε πετύχει την περιθωριοποίηση της, πέρασε στην αντεπίθεση εξαπολύοντας επιθέσεις κατά κυβερνητικών στόχων στην πρωτεύουσα της επαρχίας Tigray, Mekelle. Η κυβέρνηση απάντησε, κηρύσσοντας την επαρχία σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, ενώ η τοπική κυβέρνηση του TPLF στην περιφέρεια Tigray κηρύχτηκε παράνομη. Παράλληλα, οι στρατιωτικές δυνάμεις της χώρας ξεκίνησαν επιχειρήσεις κατά στόχων των δυνάμεων του TPLF. Μέσα σε λίγες ημέρες οι συγκρούσεις γενικεύτηκαν, ενώ στις 9-10 Νοεμβρίου στην πόλη Mai Kadra της επαρχίας Tigray, οι δυνάμεις του TPLF δολοφόνησαν με αυτοσχέδια κυρίως όπλα (μαχαίρια και ματσέτες) τουλάχιστον 600 αμάχους οι οποίοι ανήκαν στις φυλές των Amharans και των Welkait.[4]
Θύματα της επίθεσης του TPLF στην πόλη Mai Kadra
Στις 28 Νοεμβρίου οι κυβερνητικές δυνάμεις ανακοίνωσαν ότι πήραν υπό τον έλεγχο τους την πρωτεύουσα Mekelle, ωστόσο οι δυνάμεις του TPLF εγκατέλειψαν προηγουμένως την πόλη και δήλωσαν αποφασισμένες να συνεχίσουν τις εχθροπραξίες.
Η κατάσταση μοιάζει ιδιαίτερα κρίσιμη, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι η εθνοτική ομάδα των Tigray, παρά το γεγονός ότι αντιπροσωπεύει μόνο το 7,3% του συνολικού πληθυσμού της Αιθιοπίας, είχε πρόσβαση κατά τα προηγούμενα χρόνια στον στρατιωτικό εξοπλισμό της χώρας. Αυτό εξηγείται λόγω της κυρίαρχης θέσης που διατηρούσε το TPLF κατά το παρελθόν στον συνασπισμό κομμάτων (EPRDF) που κυβερνούσε την Αιθιοπία. Έτσι, σήμερα οι δυνάμεις του TPLF καθώς και οι τοπικές πολιτοφυλακές που το υποστηρίζουν ανέρχονται περίπου σε 250.000 μαχητές, ενώ έχουν στη διάθεση τους, μεταξύ άλλων, βαρύ οπλισμό, πολεμικά ελικόπτερα και άρματα μάχης.
Ακόμα, ένα μεγάλο μέρος των στρατιωτικών δυνάμεων της χώρας που συμμετείχαν στην πολεμική σύρραξη με τη γειτονική Ερυθραία την περίοδο 1998-2000, προερχόταν από την περιφέρεια Tigray.[5] Επομένως, οι δυνάμεις του TPLF δεν στελεχώνονται μόνο από νέους μαχητές, αλλά και από βετεράνους με μεγάλη εμπειρία στα πεδία των μαχών. Τέλος, οι δυνάμεις του TPLF ευνοούνται και από τη γεωμορφολογία της Αιθιοπίας. Αυτό συμβαίνει διότι το μεγαλύτερο μέρος της χώρας καλύπτεται από ορεινούς όγκους οι οποίοι διευκολύνουν την διεξαγωγή ανταρτοπόλεμου. Χαρακτηριστικό είναι ότι η πρωτεύουσα της περιφέρειας Tigray είναι χτισμένη σε υψόμετρο 2.254 μέτρων, ενώ η πρωτεύουσα της χώρας, Addis Ababa, σε υψόμετρο 2.355 μέτρων.
Μέχρι στιγμής, τουλάχιστον 47.000 κάτοικοι της περιφέρειας Tigray έχουν διαφύγει στο γειτονικό Σουδάν, ενώ οι νεκροί ανέρχονται σε αρκετές χιλιάδες. Τα ΗΕ υπολογίζουν ότι τους επόμενους μήνες τουλάχιστον 200.000 ακόμα πρόσφυγες θα διασχίσουν τα σύνορα Αιθιοπίας-Σουδάν προκειμένου να βρουν καταφύγιο στη γειτονική χώρα.[6] Επίσης, ως αποτέλεσμα των βομβαρδισμών που πραγματοποίησαν οι κυβερνητικές δυνάμεις, το δίκτυο ηλεκτροδότησης της περιοχής υπέστη σοβαρές ζημίες με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται ακόμα περισσότερο η κατάσταση για τους αμάχους. Το μέλλον των κάτοικων του Tigray φαντάζει δυσοίωνο, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι ακόμα και πριν την έναρξη των εχθροπραξιών τουλάχιστον 600.000 άνθρωποι στην περιφέρεια ήταν εξαρτημένοι από την παροχή ξένης βοήθειας (τρόφιμα, φάρμακα κλπ.). Ωστόσο, oι συνεχιζόμενες συγκρούσεις στην περιοχή αναμένεται να αυξήσουν δραματικά τον αριθμό αυτό.
Αιθίοπες πρόσφυγες από την περιοχή του Tigray κατευθύνονται στο γειτονικό Σουδάν προκειμένου βρουν καταφύγιο (Δεκέμβριος 2020)
Σε περίπτωση που οι συγκρούσεις συνεχιστούν, ολόκληρη η Ανατολική Αφρική θα βρεθεί αντιμέτωπη με μία νέα προσφυγική κρίση η οποία θα έχει ως αποτέλεσμα την επιδείνωση του ήδη υπάρχοντος προσφυγικού προβλήματος.[7] Μόνο στην Αιθιοπία ζουν σήμερα 1,8 εκατομμύρια εκτοπισμένοι άνθρωποι, ενώ γειτονικές χώρες, όπως το Σουδάν και η Κένυα, αντιμετωπίζουν και αυτές αντίστοιχα προβλήματα.[8] Εξίσου ανησυχητικό, είναι το ενδεχόμενο πως μια παρατεταμένη σύγκρουση θα μπορούσε να προσελκύσει γειτονικές χώρες (π.χ. Ερυθραία, Αίγυπτος), οι οποίες μπορεί να μπουν στον πειρασμό να εμπλακούν στη σύγκρουση προκειμένου να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντά στην περιοχή.
Ήδη υπάρχουν αναφορές σχετικά με την παροχή στρατιωτικής βοήθειας εκ μέρους της Ερυθραίας στις κυβερνητικές δυνάμεις του Abiy Ahmed. Άλλωστε, ο πρόεδρος της Ερυθραίας, Isaias Afwerki, διατηρεί στενές σχέσεις με τον Abiy Ahmed, καθώς οι δύο άνδρες υπέγραψαν τη συνθήκη ειρήνης η οποία τερμάτισε τον πόλεμο Αιθιοπίας-Ερυθραίας στον οποίο οι δυνάμεις του TPLF πολέμησαν εναντίον της Ερυθραίας.
Μέχρι στιγμής η διεθνής κοινότητα, πέρα από τις αναμενόμενες συστάσεις, δεν έχει δείξει μεγάλο ενδιαφέρον για την κατάσταση που επικρατεί στην Αιθιοπία. Αυτό σημαίνει ότι αντιμαχόμενες πλευρές πιθανόν να χρειαστεί να οδηγηθούν είτε από μόνες τους είτε με τη σύμπραξη γειτονικών κρατών (π.χ. Κένυα, Σουδάν, Αίγυπτος, Ερυθραία κ.α.) στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Διαφορετικά, η κατάσταση ενδέχεται να βγει εκτός ελέγχου με απρόβλεπτες συνέπειες για την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Αφρικής και όχι μόνο. Έχοντας ακόμα νωπές τις μνήμες από τον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο του 1974-1991, ο οποίος στοίχησε τη ζωή σε περίπου 1,5 εκατομμύρια ανθρώπους, η Αιθιοπία οφείλει να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να μην διολισθήσει σε μία νέα εμφύλια σύρραξη.
*Υποψήφιος διδάκτορας του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
[1] https://data.worldbank.org/country/ET
[3] Χαρακτηριστικό είναι πως ο πρώην ηγέτης της χώρας, Meles Zenawi, ο οποίος καταγόταν από την περιφέρεια Tigray, βρισκόταν στην εξουσία από το 1991 μέχρι και το θάνατό του το 2012.
[5] https://www.wsj.com/articles/ethiopia-what-we-know-about-the-war-in-the-tigray-region-11605530560
[7] Ως αποτέλεσμα του εμφυλίου πολέμου της γειτονικής Σομαλίας που ξέσπασε το 2009, περίπου 1,4 εκατομμύρια Σομαλοί έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Από αυτούς περίπου 252.000 έχουν καταφύγει στην Αιθιοπία και άλλοι 250.000 στην Κένυα. https://www.unhcr.org/ke/figures-at-a-glance
[8] https://www.foreignaffairs.com/articles/africa/2020-11-12/ethiopias-dangerous-slide-toward-civil-war