ἔπεα πτερόεντα
Verba volant, scripta manent (Τα λόγια πετάνε, τα γραπτά μένουν)
Qui scribit, bis legit. (Όποιος γράφει, διαβάζει δυο φορές.)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Τη σύγχρονη εποχή, ειδικά στον δυτικό κόσμο, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι είναι εγγράμματοι. Η γραφή (και η ανάγνωση) θεωρούνται ικανότητες δεδομένες για όλους. Και υπάρχει η (ψευδής όπως θα δούμε) πεποίθηση ότι η επινόηση της γραφής ήταν of the people, by the people, for the people.
Όμως είναι πλέον εξακριβωμένο ότι πριν γίνει ΚΑΙ όργανο της ποίησης, της φαντασίας, της ψυχαγωγίας, της επιστήμης, η “κυριότερη λειτουργία της αρχαίας γραφής ήταν να διευκολύνει την υποδούλωση άλλων ανθρώπινων όντων”.
Αυτή η έκφραση ανήκει στον ανθρωπολόγο Claude Levi–Strauss, ο οποίος αναφέρει και μια σχετική ιστορία απ’ τα ταξίδια του, κάτι σαν παραβολή (μόνο που είναι αληθινή)
~~
Ο Λεβιστρός βρέθηκε στον Αμαζόνιο κι έζησε αρκετό καιρό με φυλές που δεν είχαν ξανασυνασυναντήσει Ευρωπαίους. Όπως είναι φυσικό κατέγραφε τα πάντα στο σημειωματάριο του.
Ο αρχηγός κάποιας φυλής τον ρώτησε τι ακριβώς έκανε μ’ εκείνο το κομμάτι ξύλο (το μολύβι) και γιατί έφτιαχνε εκείνα τα σχέδια. Ο Λεβιστρός του εξήγησε τι είναι η γραφή. Ο αρχηγός εντυπωσιάστηκε και του ζήτησε ένα κομμάτι χαρτί κι ένα μολύβι. Έπειτα φώναξε όλα τα μέλη της φυλής και μπροστά στα έκπληκτα μάτια, στ’ ανοιχτά στόματα, ξεκίνησε να γράφει κι εκείνος, μ’ όλη τη σοβαρότητα που ταιριάζει σ’ έναν αρχηγό.
Βεβαίως αυτά που “έγραφε” δεν ήταν παρά γραμμές, σαν σκουλήκια (έτσι ενωμένα όπως του φάνηκαν τα γαλλικά γράμματα).
Σαν τέλειωσε γύρισε κι έδειξε το γραπτό του στη φυλή. Κι εκείνοι εντυπωσιάστηκαν με την ανωτερότητα του αρχηγού τους, που μπορούσε να κάνει αυτό που κανείς άλλος δεν καταλάβαινε.
Ο αρχηγός, και μόνο αυτός, κατείχε πλέον μια δύναμη υπέρτατη, αυτή της γραφής.
~~
Για να καταλάβουμε τι εννοεί ο Λεβιστρός πρέπει να δούμε πού επινοήθηκε η γραφή. Σε ποιες κοινωνίες, από ποιούς και για ποιο σκοπό χρησίμευε.
Καταρχήν καμία πρωτογονική κοινωνία, κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, δεν είχε γραφή. Η αρχαιότερη (γνωστή) σφηνοειδής γραφή είναι αυτή που δημιουργήθηκε στην αυτοκρατορία των Σουμερίων, όταν κυβερνούσε ο αρχιερέας-βασιλιάς, Ενσί (3.000 π.Χ).
Ανεξάρτητα από αυτούς, χωρίς καμιά επιρροή, ανέπτυξαν γραφή και οι Ινδιάνοι του Μεξικό, στην αυτοκρατορία των Μάγια (600 π.Χ.)
Άλλες πρωτογραφές (επηρεασμένες πιθανότατα από εκείνη των Σουμέριων) ήταν στην Αίγυπτο, στην Κίνα, στην Κοιλάδα του Ινδού, στους Χετταίους και στη Μινωϊκή Κρήτη.
Ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των κοινωνιών; Ήταν αυτοκρατορίες ή βασίλεια με ισχυρή πολιτική εξουσία, γραφειοκρατία και οργανωμένη θρησκεία.
Όλες αυτές οι πρωτογραφές ήταν λογογραφικές (σφηνοειδής, ιερογλυφικά, ιδεογράμματα) ή συλλαβικές, όπως η Γραμμική Α και Β.
Τα αρχαία συστήματα γραφής ήταν δυσνόητα και επιτηδευμένα, φτιαγμένα από εξειδικευμένους γραφείς για εξειδικευμένους γραφείς και δεν μπορούσε να τα καταλάβει κανείς άλλος από τους εξειδικευμένους γραφείς. Ήταν ένα εργαλείο εξουσίας για τον εκάστοτε ηγεμόνα -και το ιερατείο.
Όπως γράφει ο Jared Diamond: “Οι βασιλείς κι οι ιερείς των αρχαίων Σουμερίων ήθελαν να χρησιμοποιείται η γραφή απ’ τους επαγγελματίες γραφείς για να καταγράφουν τους αριθμούς των προβάτων που είχαν να λάβουν ως φόρους, κι όχι από τις μάζες για να γράφουν ποίηση και να εξυφαίνουν συνωμοσίες”.
~~
Το 90% των πινακίδων από την σουμεριακή πόλη Ουρούκ αποτελούν διοικητικές καταγραφές καταβληθέντων αγαθών, μεριδίων τροφής σε εργάτες και διανομής αγροτικών προϊόντων. Τα υπόλοιπα είναι κυρίως προπαγανδιστικά κείμενα για το μεγαλείο του βασιλιά.
Το 1/3 του συνόλου των πινακίδων της Γραμμικής Β απ’ το ανάκτορο της Κνωσσού αποτελούν λογιστικές καταγραφές προβάτων και μαλλιού.
Κι αφού μπορούμε να διακρίνουμε τον γραφικό χαρακτήρα των γραφέων (λογιστών ουσιαστικά) στις πινακίδες, βρίσκουμε ότι όλα τα σωζόμενα έγγραφα της Γραμμικής Β’ από την Κνωσσό είναι έργο 75 μόνο γραφέων. Ίσως αυτοί να ήταν και οι μόνοι που ήξεραν γραφή.
Όπως φαίνεται οι λογιστές προηγούνται των ποιητών.
~~
Παρόμοιες περιορισμένες χρήσεις χαρακτηρίζουν την αρχαία αιγυπτιακή, μεσοαμερικανική και κινεζική γραφή.
Τα πρώιμα ιερογλυφικά των Αιγυπτίων κατέγραφαν θρησκευτικά και κρατικά προπαγανδιστικά κείμενα, καθώς και λογαριασμούς (παντού υπήρχαν λογιστές).
Τα σωζόμενα γραπτά κείμενα των Μάγια ήταν αφιερωμένα σε προπαγανδιστικά κείμενα και νίκες βασιλέων, καθώς και αστρονομικές παρατηρήσεις των ιερέων (γνώση ιερή, όχι για τον λαό).
Τα αρχαιότερα σωζόμενα κινεζικά κείμενα αποτελούνται από θρησκευτικές μαντείες για δυναστικές υποθέσεις (οι βασιλιάδες και οι ιερείς πάντα πλέουν μαζί).
~~
Οι περιορισμένες χρήσεις και οι περιορισμένοι χρήστες της πρώιμης γραφής υποδεικνύουν τους λόγους για τους οποίους η γραφή εμφανίστηκε τόσο αργά κατά την εξελικτική πορεία των ανθρώπων.
Τα πρώιμα συστήματα γραφής εξυπηρετούσαν τις ανάγκες πολιτικών θεσμών (όπως την τήρηση αρχείων και τη βασιλική προπαγάνδα) σε σύνθετους -και με συγκεντρωτική εξουσία- πολιτισμούς.
Και οι χρήστες ήταν γραφειοκράτες πλήρους απασχόλησης, που έκαναν αυτό και μόνο -ενώ έτρωγαν απ’ τα πλεονάσματα τροφής που παρήγαν οι γεωργοί.
Με πιο απλά λόγια: Η γραφή επινοήθηκε απ’ την ανάγκη των πρώτων βασιλιάδων και ιερέων να ελέγξουν πιο αποτελεσματικά τους υπηκόους και τους πιστούς τους.
Όμως δημιούργησαν ένα όπλο που μπορούσε να στραφεί και εναντίον τους. Η αρχή αυτής της επανάστασης έγινε από τους εμπόρους Φοίνικες, που επινόησαν την πρώτη αλφαβητική γραφή και την μεταλαμπάδευσαν στους Έλληνες, που έγραψαν πολύ πιο ενδιαφέροντα κείμενα.
~~
Με την πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού εξαφανίστηκε η Γραμμική Β (αφού κανείς δεν πλήρωνε πια τους 50 γραφείς που τη γνώριζαν).
Όταν επέστρεψε η γραφή στην Ελλάδα, η νέα γραφή, οι χρήστες της και οι χρήσεις της ήταν πολύ διαφορετικές.
Οι Έλληνες δανείστηκαν το φοινικικό αλφάβητο και το βελτίωσαν με την επινόηση των φωνηέντων. Η αλφαβητική γραφή ήταν πιο εύχρηστη και μπορούσε να μάθει να τη χειρίζεται οποιοσδήποτε.
Η ευκολία της νέας γραφής, σε συνδυασμό με τα νέα πολιτικά συστήματα που αναδύονταν, έδωσαν την ευκαιρία στους ανθρώπους (όχι στους γραφειοκράτες) να γράψουν όσα σκέφτονταν κι αισθάνονταν.
Η ελληνική αλφαβητική γραφή από τη στιγμή της εμφάνισης της έγινε όχημα για την ποίηση και την ψυχαγωγία.
Το πρώτο σωζόμενο δείγμα ελληνικής αλφαβητικής γραφής, χαραγμένο σε αθηναϊκή οινοχόη γύρω στα 740 π.Χ., είναι ένας ποιητικός στίχος που αναγγέλει έναν αγώνα χορού: “Όποιος απ’ τους χορευτές φανεί πιο επιδέξιος στον χορό θα κερδίσει αυτό το αγγείο”.
Το επομένο σωζόμενο δείγμα της, όπως και το πρώτο, δεν αφορά καθόλου σε λογιστικές καταγραφές φόρων και προβάτων, ούτε προπαγανδιστικές ιδέες και θρησκευτικές προφητείες.
Είναι τρεις στίχοι δακτυλικού εξάμετρου χαραγμένοι πάνω σε σκύφο: “Είμαι το θαυμάσιο ποτήρι του Νέστορα. Όποιος πιει από αυτό το ποτήρι, αμέσως θα τον καταλάβει ο πόθος της καλλιστεφάνωτης Αφροδίτης”. (σκύφος των Πιθηκουσών)
~~
Τα αρχαιότερα σωζόμενα δείγματα των ετρουσκικών και ρωμαϊκών αλφαβήτων (γεννήματα του ελληνικού) είναι επίσης επιγραφές σε ποτήρια και οινοχόες.
Δεν είναι τυχαίο ότι η νέα γραφή, αυτή που έμαθε ο λαός (of the people, by the people, for the people), είναι συνδεδεμένη εξαρχής με το γλέντι, τον χορό, την ποίηση και τον πόθο.
Αυτές είναι λέξεις που κανείς λογιστής δεν θα μπορούσε να χαράξει στις πήλινες πλάκες του.
~~
Μόνο αργότερα, η χρήση του αλφάβητου, που χάρη στην ευκολία της εκμάθησης του είχε γίνει το όχημα της ιδιωτικής επικοινωνίας, επεκτάθηκε και το υιοθέτησαν για δημόσιους και γραφειοκρατικούς σκοπούς οι κυβερνώντες.
Όπως ακριβώς συνέβη με τη “μαλλιαρή” δημοτική, τη γλώσσα που μιλούσε ο λαός κι απεχθάνονταν οι δικτάτορες, οι επαΐοντες κι οι ιερείς.
~~
Συμπερασματικά: Η γραφή, σαν ζωντανός οργανισμός, μοιάζει να εξελίσσεται κι αυτή, να προσαρμόζεται στον κόσμο όπου γράφεται.
Δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει τις ελίτ, αλλά μεταλλάχτηκε, έτσι ώστε να μπορεί να εκφράσει κάθε ιδιαιτερότητα του λαού.
Η ιστορία της ανθρωπότητας μπορεί να εκφραστεί με τον τρόπο της γραφής. Πόσο διαφέρει ένα tweet κάποιου ψευδώνυμου χρήστη από τον Δίσκο της Φαιστού; (που είναι κάποιου ανώνυμου γραφέα.)
Η πιο σημαντική διαφορά είναι αυτή που δίνει το εξελικτικό πλεονέκτημα στη γραφή: Πόσοι μπορούν να τη διαβάσουν; Και πόσοι να τη γράψουν;
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Υλικό άντλησα απ’ το βιβλίο του Jared Diamond «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι» (εκδόσεις Κάτοπτρο, μτφ-επ.επιμ: Κατερίνα Γαρδίκα)
Η φωτογραφία είναι του Martin Parr
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~