Κείμενο: Μουντούρης Παναγιώτης
Οι σπαρακτικές μαρτυρίες όσων επέζησαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης-εξόντωσης της ναζιστικής Γερμανίας αποτελούν το ένοχο μυστικό της Ευρώπης και συνάμα το πιο μελανό κομμάτι της ανθρωπότητας. Ποιος θα μπορούσε να εξιστορήσει ευκρινέστερα τις φρικαλεότητες του ναζισμού από έναν εκτοπισμένο, ο οποίος επέζησε έπειτα από έντεκα μήνες στο κολαστήριο του Άουσβιτς;
Ο Πρίμο Λέβι επιχειρεί και επιτυγχάνει να προσδώσει, χωρίς ίχνος κατηγόριας και απόδοσης ευθυνών, την έκταση της ναζιστικής κτηνωδίας εξιστορώντας: «Ταξιδέψαμε ως εδώ μέσα σε σφραγισμένα βαγόνια, είδαμε τις γυναίκες και τα παιδιά μας να τους καταπίνει το σκοτάδι, σκλάβοι πηγαινοερχόμαστε χιλιάδες φορές στην βουβή δουλειά, νεκροί στην ψυχή πριν τον ανώνυμο θάνατο. Δεν θα ξαναγυρίσουμε. Κανείς δεν πρέπει να βγει από δω, κανείς που θα μπορούσε να φέρει στον κόσμο μαζί με το χαραγμένο στην σάρκα του νούμερο τη δυσοίωνη είδηση του τι κατάφερε να κάνει άνθρωπος στον άνθρωπο στο Άουσβιτς».
Στη συλλογική μνήμη το ολοκαύτωμα είναι συνδεδεμένο με τη ναζιστική θηριωδία και αποτελεί μια αναπόσπαστη θέση στην πολιτική της εθνικοσοσιαλιστικής κυβέρνηση. Δεν θα μπορούσε άλλωστε να είναι διαφορετικά καθώς με τη λήξη του Β παγκοσμίου πολέμου ξεριζώθηκε από την Ευρώπη σχεδόν ολόκληρο το εβραϊκό έθνος. Υπό την ηγεσία του Χίτλερ ο διωγμός και η απομόνωση των Εβραίων εφαρμόστηκε σταδιακά. Μετά την άνοδο του ναζιστικού κόμματος στην εξουσία το 1933, ο ρατσισμός που καλλιεργήθηκε από το κράτος οδήγησε στην αντισημιτική νομοθεσία (Νόμοι της Νυρεμβέργης), τον οικονομικό αποκλεισμό καθώς και τα βίαια πογκρόμ (Νύχτα των Κρυστάλλων). Όλες αυτές οι πρακτικές αποτέλεσαν τον πολιτικό μηχανισμό της ναζιστικής Γερμανίας που με τον όρο “τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος” (γερμανικά: Endlösung) είχαν ως στόχο τη συστηματική απομόνωση των Εβραίων από την υπόλοιπη κοινωνία, τον εκτοπισμό τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τη βιομηχανοποιημένη εξόντωσή τους.
Και σε αυτό το σημείο της ιστορίας τίθεται έναν κομβικό ερώτημα. Αν ο Χίτλερ έδωσε την τελική λύση στο εβραϊκό ζήτημα ποιος δημιούργησε το πρόβλημα; Αν η εθνικοσοσιαλιστική κυβέρνηση καλλιέργησε τον αντισημιτισμό πάνω σε πιο πρόσφορο έδαφος το έκανε; Η εξόντωση των Εβραίων εξυπηρέτησε μόνο τις πολιτικές και οικονομικές ανάγκες της ναζιστικής Γερμανίας ή θα έλυνε το άλυτο πρόβλημα που αποτελούσε η ύπαρξη Εβραίων στην Ευρώπη;
Οι προβληματισμοί αυτοί καθώς και η νέα οπτική και θέαση της γενοκτονίας των Εβραιών θίγονται στην ομιλία του Σταύρου Ζουμπουλάκη (ομιλία που εκδόθηκε και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις ) που εκφωνήθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος στις 27 Ιανουαρίου του 2018, ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος. Το ειδικό βάρος της ομιλίας του Σταύρου Ζουμπουλάκη έχει να κάνει με τη νέα οπτική από την οποία μελετάται και εξετάζεται ο αφανισμός των Εβραιών από την ευρωπαϊκή επικράτεια. «Με μια λέξη , το έγκλημα του αφανισμού των Εβραίων είναι ένα πανευρωπαϊκό έγκλημα, με κύριο αλλά όχι αποκλειστικό υπεύθυνο τη Γερμανία […] ο αντιιουδαϊσμός αποτελεί συστατικό γνώρισμα της Ευρώπης, η ευρωπαϊκή ιστορία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς αυτή τη σκοτεινή πλευρά της […] ο ναζισμός δεν επινόησε τον αντισημιτισμό , τον βρήκε έτοιμο». Αυτό που κάνει την ομιλία του Σταύρου Ζουμπουλάκη αψιμυθίωτη και γι’ αυτό συγκλονιστική – πέραν της απλότητας του λόγου που τον διακατέχει – είναι η εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων από την πλευρά των “ηθικών” θυτών και όχι των θυμάτων όπως είναι σύνηθες. Χωρίς ίχνος λογοκρισίας και με απόλυτη ειλικρίνεια ο Σταύρος Ζουμπουλάκης προτρέπει την Ευρώπη και την Ελλάδα να αναλάβουν την ιστορική ευθύνη που τους αναλογεί για τον ξεριζωμό και τον αφανισμό ενός αιωνόβιου και ποικιλόμορφου έθνους. Ό,τι εξωραΐζεται, ό,τι δεν μπορεί να ενσωματωθεί στην ατομική και συλλογική συνείδηση, η συσκότιση της αλήθειας και η συγκάλυψη των ευθυνών θα οδηγεί πάντα στην προβολή των προβλημάτων σε άλλους και στην παθητική θέση «Η παθητικότητα δεν είναι ηθικά ουδέτερη στάση, γιατί αφήνει το κακό να προχωράει ανεμπόδιστο».
Παίρνοντας την ερευνητική σκυτάλη για τη γενοκτονία των Εβραίων η προσκεκλημένη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, με αφορμή την Ημέρα Mνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος, δημοσιογράφος Ξένια Κουναλάκη, επιχειρεί να αναλύσει τη μετάγγιση, την εμφύσηση του αντισημιτισμού στην ελληνική κουλτούρα «Αυτό που συμβαίνει, στη χώρα μας, είναι ότι αναφερόμαστε διαρκώς στο Ολοκαύτωμα, χωρίς να μιλάμε πραγματικά γι αυτό. Εξοικειωνόμαστε με την ιδέα του, ευτελίζοντάς το». Η φράση αυτή δίνει λακωνικά το περιεχόμενο και νόημα της ομιλίας της Ξένιας Κουναλάκη. Η ολιγόλεπτη παρουσίαση (την οποία ο αναγνώστης θα απολαύσει σε καλαίσθητη έντυπη μορφή από τις εκδόσεις Πόλις) είναι ένα δοκίμιο το οποίο σκύβει πάνω σε κραταιούς τομείς της ελληνικής κοινωνίας και στην επίδραση αυτών στη εξύφανση και συντήρηση του αντισημιτισμού. Στο δημοσιογραφικό μικροσκόπιο της Ξένιας Κουναλάκη μπαίνουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η πολιτική, η εκκλησία, η παιδεία και η δικαιοσύνη. Νευραλγικοί τομείς που στηλιτεύουν το στίγμα του αντισημιτισμού και λειτουργούν ως μήτρες κυοφορώντας το αρνητικό ηχόχρωμα στη λέξη Εβραίος.
Ο αντισημιτισμός στην Ευρώπη είναι εκ των ων ουκ άνευ για την κατανόηση της κτηνωδίας του ολοκαυτώματος. Δίχως τον παγκρατή αντιιουδαϊσμό στα σπλάχνα της Ευρώπης η ναζιστική Γερμανία ίσως, και με κάθε εκ των υστερών ανάλυση της ιστορίας, να μην κατάφερνε να φτάσει στην τελική λύση και τον αφανισμό του εβραϊκού έθνους.
Το βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη “Για το Ολοκαύτωμα” και της Ξένιας Κουναλάκη “Ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα” κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πόλις.