Συνέντευξη τον Μάκη Γεφυρόπουλο
Αναρωτηθήκατε ποτέ πόσο δύσκολη ή όχι είναι η πρόσβαση στα νέα δεδομένα και τις καινούριες συνήθειες που φέρνει μαζί της η επιστημονική πρόοδος;
Δεν αναφέρομαι φυσικά στα εύπεπτα gadgets, όπως είναι αυτά που βλέπουμε να στοιβάζονται σωρηδόν στα ράφια των καταστημάτων τεχνολογικής «αιχμής», μόνο και μόνο για να αντικατασταθούν λίγο αργότερα από τα πιο «προηγμένα» μοντέλα τους, αλλά στις επαναστατικές ανακαλύψεις που συμβαίνουν την ίδια ώρα που εμείς «χαζεύουμε» τα «καλούδια», προσπαθώντας να τονώσουμε χωρίς επιτυχία, τη διάτρητη αυτοπεποίθηση μας.
Η πρωτοπορία στο πεδίο ερμηνείας του φυσικού κόσμου που μας περιβάλει είναι συγκλονιστική και όμως με λίγες εξαιρέσεις παραμένει αθέατη για την πλειονότητα των κοινών «θνητών». Εκτός από τη δυσλειτουργικότητα των mainstream ΜΜΕ και τη στοχευμένη τακτική τους στην ανάδειξη και προβολή μονάχα της «θολής μαυρίλας» της πραγματικότητας μας, η ευθύνη βαραίνει εξίσου και την επιστημονική κοινότητα.
Με λίγες φωτεινές εξαιρέσεις, η λειτουργία ενός απρόσιτου «Ιερατείου» που κρύβεται ενδελεχώς στις παρυφές της «επιστημονικής» του αυτοαπομόνωσης, μόνο προβλήματα μπορεί να προκαλέσει.
Η κοινωνία που δεν έχει επαφή με την εξέλιξη είναι καταδικασμένη σε μαρασμό και ο επιστήμονας που αποφεύγει την επιβεβλημένη αλληλεπίδρασή του με το λαό είναι επικίνδυνος να πέσει θύμα της ματαιοδοξίας του και επομένως να αποτελέσει εύπλαστο «ζυμαράκι» στα επιδέξια χέρια των ισχυρών επιτήδειων.
Ο Παύλος Καστανάς, γνωστός και ως «ASTRONIO» στο YouTube, είναι φυσικός και με τη βοήθεια του διαδικτύου επιχειρεί να διαφωτίσει τα ανήλιαγα μονοπάτια της Γνώσης. Με προσήνεια και σαφήνεια αναλύει δυσνόητα προβλήματα αστρονομίας και φυσικής, συμβάλλοντας έτσι στην επιστημονική κατάρτιση του κοινού.
Ο Astronio αποδεικνύει ότι το μεράκι μπορεί να συνδυαστεί άριστα με τις τεχνολογικές δυνατότητες που προσφέρει αφειδώς η εποχή μας. Η φρέσκια ματιά επιστημόνων όπως ο Παύλος αποτελεί τον οδηγό του μέλλοντος.
Γιατί το δικαίωμα στην Επιστήμη είναι αναφαίρετο και η γνώση Κτήμα όλων μας…
—
Astronio, μαθήματα αστρονομίας και όχι μόνο στο YouTube. Με τρόπο απλό και κατανοητό γίνεται μία πάρα πολύ καλή προσπάθεια διάδοσης της επιστήμης των αστεριών, με τη βοήθεια και τη δύναμη του διαδικτύου. Πώς προέκυψε το όλο εγχείρημα;
Πάντα ήθελα να βρω έναν τρόπο να μοιραστώ την αγάπη μου για την αστρονομία με ένα πιο ευρύ κοινό. Χάρη στο YouTube αυτό μπόρεσε να γίνει πραγματικότητα και προς μεγάλη μου έκπληξη βρήκε ανταπόκριση. Φάνηκε ότι υπήρχε μια μεγάλη ανάγκη να γνωρίσει ο κόσμος την ομορφιά της επιστήμης και στη δική μας γλώσσα. Εξάλλου αυτή η τάση φάνηκε κι από την επιτυχία των φίλων και συνοδοιπόρων μου σε αυτήν την προσπάθεια « The Mad Sc1 ent1 st» και «Καθημερινή Φυσική».
Πώς αποφάσισες να γίνεις επιστήμονας και δη να ασχοληθείς με την αστρονομία; Ποια ήταν τα ερεθίσματά σου;
Από πολύ μικρός ενθουσιαζόμουν με την λογική εξήγηση του κόσμου. Μέχρι τα δέκα μου ήθελα να γίνω ζωολόγος. Με εντυπωσίαζε η ποικιλομορφία των ζώων στη φύση και με ενθουσίαζε κάθε πληροφορία που μάθαινα για αυτά. Μέχρι που κάποια Χριστούγεννα όταν ήμουν 10-11 χρονών μαζί με τα υπόλοιπα δώρα κάτω από το Χριστουγεννιάτικο δέντρο ο πατέρας μου είχε βάλει ένα βιβλίο που λεγόταν «Το Διάστημα».
Αυτή ήταν μια αποφασιστική στιγμή στη ζωή μου γιατί για πρώτη φορά ήρθα σε επαφή με τον «πραγματικό» κόσμο. Συνειδητοποίησα ότι όλοι μας ζούμε σε έναν μικρόκοσμο και έχουμε την εγωκεντρική ψευδαίσθηση ότι αυτός ο μικρόκοσμος είναι ό,τι πιο σημαντικό μες το σύμπαν. Με μάγεψαν τα μεγέθη του σύμπαντος, οι γιγάντιοι πλανήτες, οι εκρήξεις supernova, οι γαλαξίες.
Ύστερα απέκτησα ένα παιδικό τηλεσκόπιο και άρχισα τις πρώτες μου αστροπαρατηρήσεις που τις θυμάμαι πάντα με πολλή συγκίνηση. Οι προβολές της σειράς Cosmos με τον Carl Sagan στην τηλεόραση υπήρξαν επίσης καθοριστικές για να εδραιωθεί η αγάπη μου για το διάστημα.
Ποια θα ήταν η συμβουλή σου σε ένα παιδί που ονειρεύεται να γίνει αστροφυσικός; Υπάρχουν δυσκολίες;
Η αστροφυσική είναι μια αρκετά δύσκολη επιστήμη που απαιτεί να είσαι εξίσου καλός στη φυσική όσο και στα μαθηματικά. Συνήθως χρειάζεται να τελειώσεις πρώτα το Φυσικό ή κάποια παρεμφερή σχολή θετικών επιστημών και ύστερα να ξεκινήσεις μεταπτυχιακές σπουδές.
Πρέπει να επισημάνω ότι στην Ελλάδα οι περισσότεροι Φυσικοί ανεξαρτήτως εξειδίκευσης ασχολούνται με την εκπαίδευση. Ακόμα και συνάδελφοι με πολύ εντυπωσιακές σπουδές, διδακτορικά και postdoc τελικά επιστρέφουν στην Ελλάδα και γίνονται εκπαιδευτικοί.
Από την άλλη μεριά εάν κάποιος έχει σκοπό να ασχοληθεί με την έρευνα πρέπει να είναι προετοιμασμένος να ταξιδεύει πολύ. Αυτό είναι το μόνιμο παράπονο που ακούω από φίλους μου ερευνητές, οι οποίοι κάποια στιγμή αισθάνονται μια κόπωση και επιθυμούν να γυρίσουν στον τόπο τους και να χτίσουν τη ζωή τους σε πιο σταθερή βάση. Είναι πολύ δύσκολο να πρέπει να αλλάζεις διαρκώς περιβάλλον, φίλους και τοποθεσία. Αυτή θα έλεγα ότι είναι η μεγαλύτερη δυσκολία σε ότι αφορά τους ερευνητές αστροφυσικούς.
Γιατί δεν έχουμε έρθει μέχρι σήμερα σε επαφή με εξωγήινους; Θεωρείς ότι είμαστε έτοιμοι για μια συνάντηση;
Το ερώτημα αυτό είναι ένα δυσεπίλυτο μυστήριο το οποίο ονομάζεται το «παράδοξο του Fermi». Θα έπρεπε να μπορούμε να εντοπίσουμε φαινόμενα που σχετίζονται με ζωή και νοημοσύνη στον γαλαξία μας αλλά μέχρι στιγμής δεν έχουμε καμιά ένδειξη για την ύπαρξή της.
Οι πιθανότητες από την άλλη μεριά λένε ότι η ζωή ως φαινόμενο πρέπει να έχει εμφανιστεί αμέτρητες φορές μες το σύμπαν. Και είχε αρκετό χρόνο ώστε να εξελιχθεί και να ταξιδέψει σε διαφορετικές περιοχές του Γαλαξία μας.
Επομένως βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μεγάλο μυστήριο. Είτε είναι πολύ ελλιπής η τεχνολογία μας, είτε η ανάπτυξη τεχνολογικών πολιτισμών είναι ένα εξαιρετικά σπάνιο φαινόμενο στο σύμπαν. Πάντως μες τα επόμενα χρόνια, χάρη σε κάποια νέα διαστημικά τηλεσκόπια θα μπορούμε να βρούμε ενδείξεις για την ύπαρξη ζωής σε ατμόσφαιρες εξωπλανητών.
Τώρα για συνάντηση, θα έλεγα ότι σίγουρα δεν είμαστε έτοιμοι. Η ανθρωπότητα είναι ακόμα κατακερματισμένη και σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να μιλήσουμε ακόμα για έναν ενιαίο ανθρώπινο πολιτισμό με κοινές αξίες. Θα είναι δύσκολο ακόμα και να επιλέξουμε εκπροσώπους να μιλήσουν για την ανθρωπότητα. Προφανώς κάτι τέτοιο θα έπρεπε να γίνει μέσα από τον ΟΗΕ αλλά έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας.
Τι οφείλει ο καθένας μας να γνωρίζει για το Σύμπαν και τον Κόσμο στον οποίο ζει;
Θα ξεκινούσα από μια βασική εικόνα της δομής του σύμπαντος, δηλαδή τι είναι οι πλανήτες, τι είναι τα ηλιακά συστήματα, τι είναι οι γαλαξίες. Ενδεικτικά αναφέρω ότι οι τελευταίες μελέτες δείχνουν ότι υπάρχουν δύο τρισεκατομμύρια γαλαξίες, ο καθένας από τους οποίους περιέχει κατά μέσο όρο εκατό δισεκατομμύρια άστρα που τα περισσότερα έχουν πλανήτες γύρω τους. Στο βίντεο «τα γιγάντια μεγέθη του σύμπαντος» κάνω μια προσπάθεια να περιγράψω αυτήν την εικόνα μέσα σε λίγα λεπτά.
Πιστεύεις στη θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης; Τι υπήρχε πριν από το Big Bang;
Η Μεγάλη Έκρηξη δεν είναι ιδεολογία ή θρησκεία ώστε να «πιστεύουμε» σε αυτήν. Είναι η επικρατέστερη επιστημονική θεωρία σχετικά με την εξέλιξη του σύμπαντος η οποία έχει επιβεβαιωθεί από αρκετά ευρήματα. Προσέξτε ότι η θεωρία αυτή δεν συμπεριλαμβάνει την εξήγηση της αιτίας του σχηματισμού του σύμπαντος. Περιγράφει όμως άριστα τι συνέβη από τη στιγμή που το σύμπαν προέκυψε και άρχισε να διαστέλλεται.
Τώρα για την προέλευση του σύμπαντος δεν έχουμε ξεκάθαρη εικόνα. Η άποψη η οποία φαίνεται να κερδίζει έδαφος στους επιστημονικούς κύκλους είναι ότι το σύμπαν προέκυψε από μια κβαντική διακύμανση και ότι πιθανότατα υπάρχουν αμέτρητα σύμπαντα με διαφορετικούς φυσικούς νόμους και διαφορετικές φυσικές σταθερές.
Είναι το Σύμπαν μας άπειρο; Τελικά είναι «καταδικασμένο» να διαστέλλεται στο ψυχρό διηνεκές ή θα επιστρέψει στο αρχικό σημείο της κοσμικής πανσπερμίας;
Το σύμπαν είναι πεπερασμένο, εξάλλου δε θα είχε νόημα να μιλούμε για διαστολή του απείρου. Όλα δείχνουν ότι στο παρελθόν ήταν πολύ μικρότερο και τη δεκαετία του ’90 οι παρατηρήσεις έδειξαν ότι το σύμπαν διαστέλλεται επιταχυνόμενα. Κάτι που σημαίνει ότι όσο πιο μεγάλο γίνεται, τόσο αυξάνει ο ρυθμός με τον οποίο διαστέλλεται.
Η μάζα στο σύμπαν δεν είναι αρκετή ώστε να οδηγήσει σε κατάρρευση του σύμπαντος. Φαίνεται ότι κάποια εξωτική μορφή ενέργειας που ονομάζεται «σκοτεινή ενέργεια» το αναγκάζει να διαστέλλεται με επιταχυνόμενο ρυθμό. Επομένως όλα τα στοιχεία που έχουμε μέχρι στιγμής δείχνουν ότι η διαστολή θα συνεχίσει μέχρι τον θερμικό θάνατο του σύμπαντος όπου πλέον τίποτα νέο δε θα δημιουργείται.
Οι μελανές οπές εξακολουθούν να μαγνητίζουν τη φαντασία μας. Δικαιολογείται η τόση προσκόλληση, στα όρια του «μυστικισμού» για χατίρι τους;
Νομίζω ότι δικαιολογείται σε κάποιο βαθμό διότι πρόκειται για μια περιοχή όπου οι νόμοι της φυσικής φαίνεται να καταρρέουν. Η μάζα ενός άστρου φαίνεται να συγκεντρώνεται όχι σε έναν χώρο, αλλά σε ένα σημείο. Πράγμα που οδηγεί σε ένα μαθηματικό κατασκεύασμα άπειρης πυκνότητας. Γι’ αυτό εξάλλου ονομάζεται «μοναδικότητα». Αυτό από φυσικής άποψης είναι προβληματικό και ίσως μυστηριώδες. Δε θα χρησιμοποιούσα όμως τον όρο «μυστικισμό» που λέτε.
Είναι επικίνδυνο να μπλέκουμε τα επιστημονικά ευρήματα με τις προσωπικές υπερφυσικές αντιλήψεις που έχει ο καθένας. Ειδικά στον τομέα της κβαντικής φυσικής το βλέπω πολύ συχνά αυτό. Υπάρχουν βιβλία εντελώς ανορθολογικά που βάζουν τη λέξη «κβαντικό» μπροστά από οποιοδήποτε άλλη λέξη για να προσδώσουν μια επιστημονικοφάνεια στο περιεχόμενό τους.
Υπάρχει εμπορευματοποίηση της Κβαντικής; Πέφτουμε από τα σύννεφα… Πώς γίνεται όμως η διάκριση μεταξύ της επιτηδευμένης ανακρίβειας και της αλήθειας στο χώρο της επιστήμης; Αναφέρομαι στο ευρύ κοινό που ίσως να βρίσκεται σε μία μικρή σύγχυση σχετικά με το τι είναι επιστημονικά αληθές και τι προσοδοφόρο μύθευμα…
Αυτό είναι ένα σημαντικό πρόβλημα ειδικά σήμερα που μπορεί ο καθένας να μοιραστεί τις απόψεις του εύκολα μέσω Internet. Η λύση βέβαια δεν είναι να στερήσουμε το δικαίωμα στην έκφραση αλλά να εκπαιδευθεί το κοινό έτσι ώστε να μελετά κριτικά οτιδήποτε βρίσκει στο Internet ή στα βιβλιοπωλεία. Πάντα ξεκινούμε από την ιδιότητα του συγγραφέα. Είναι πράγματι επιστήμονας; Ή απλά κάποιος που αυτοπροσδιορίζεται ως «σοφός»; Ύστερα κοιτούμε τα συμφραζόμενα, το πλαίσιο δηλαδή μες το οποίο κινείται η θεματολογία του. Αν δεις για παράδειγμα κάποιον που ασχολείται με την …«πνευματική ίαση» και τα «τσάκρα» να χρησιμοποιεί τη λέξη «κβαντικό» εκεί μάλλον πρέπει να χτυπήσει το καμπανάκι κινδύνου ψευδοεπιστήμης.
Ο Mad Sc1ent1st στο κανάλι του έχει ασχοληθεί σε βάθος με αυτό το θέμα και έχει κάνει αρκετά τέτοια βίντεο αλλά υπάρχουν και sites όπως το ellinikahoaxes.gr που προσπαθούν να βάλουν ένα φρένο σε αυτήν την καταιγίδα παραπληροφόρησης.
Οι φυσικοί νόμοι που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τη ζωή μας μέσα στο Σύμπαν, έχουν ισχύ και για άλλους πιθανούς νοήμονες οργανισμούς;
Μου δίνετε την ευκαιρία να απαντήσω σε κάτι που με ρωτούν συχνά: μπορεί μια μορφή ζωής να είναι εξωτική και να κατοικεί σε ακραίες συνθήκες, όπως είναι για παράδειγμα το εσωτερικό των άστρων ή οι υπερβολικά θερμοί πλανήτες;
Η απάντηση είναι ότι η εμφάνιση ζωής πρέπει να αντιμετωπίζεται όπως κάθε άλλο φυσικό φαινόμενο και ως τέτοιο είναι υποχρεωμένο να υπακούει στους νόμους της φύσης. Για παράδειγμα, σε υπερβολικά υψηλές θερμοκρασίες οι δεσμοί μεταξύ των ατόμων σπάνε και έτσι είναι αδύνατο να σχηματιστούν μόρια. Είναι όμως δεδομένο ότι για την ύπαρξη ενός οργανισμού απαιτείται να σχηματιστούν σύνθετα μόρια.
Επομένως, ναι μεν η ζωή στο διάστημα θα είναι πολύ διαφορετική απ’ ότι συναντούμε στη Γη αλλά όχι τόσο διαφορετική ώστε να παραβιάζει τους φυσικούς νόμους. Για αυτό και η αναζήτηση εξωγήινης ζωής επικεντρώνεται στην κατοικήσιμη ζώνη των άστρων, δηλαδή στην περιοχή όπου οι θερμοκρασίες επιτρέπουν την ύπαρξη νερού σε υγρή μορφή, διότι γνωρίζουμε ότι οι φυσικοί νόμοι ευνοούν τον σχηματισμό σύνθετων μορίων σε τέτοιες συνθήκες.
Από εκεί και πέρα για την ποικιλομορφία της εξωγήινης ζωής το μόνο εμπόδιο είναι η φαντασία μας. Ακόμα και εδώ στη Γη τα χαρακτηριστικά των έμβιων όντων διαφέρουν υπερβολικά παρ’ όλο που μοιράζονται την ίδια «γλώσσα προγραμματισμού». Πραγματικά σταματάει ο νους μου όταν προσπαθώ να φανταστώ πώς θα μπορούσε να έχει εξελιχθεί μια μορφή ζωής σε έναν εντελώς διαφορετικό πλανήτη με διαφορετικές συνθήκες από τη Γη.
Η Νευτώνεια Φυσική φαίνεται κατά κάποιον τρόπο να «παραμερίζεται» εκεί έξω και η θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν να φτάνει η χάρη της μέχρι το σημείο της Μεγάλης Έκρηξης. Ισχύει αυτή η τρόπος τινά «ασυνέχεια» στους φυσικούς νόμους; Μήπως απλά αποτελούν τμήματα μίας μεγαλύτερης και ενιαίας Συμπαντικής Αρμονίας;
Δεν πρόκειται ακριβώς περί ασυνέχειας. Η Νευτώνεια φυσική είναι μια ειδική περίπτωση της θεωρίας της σχετικότητας για σχετικά μικρές ταχύτητες και μάζες. Επομένως η θεωρία της σχετικότητας είναι μια θεωρία που ερμηνεύει πολύ περισσότερα φαινόμενα από τη Νευτώνεια φυσική, αλλά έχει κι εκείνη τα όριά της.
Για παράδειγμα όταν διεισδύουμε στο εσωτερικό της ύλης σε υπερβολικά μικρές κλίμακες τα φαινόμενα εξηγούνται καλύτερα από την κβαντική φυσική. Υπάρχει πράγματι μια δυσκολία στο πάντρεμα μεταξύ της θεωρίας της σχετικότητας και της κβαντικής φυσικής αλλά και οι δύο θεωρίες είναι άριστες στις κλίμακες στις οποίες αναφέρονται.
Πολλοί επιστήμονες, θεωρούν ότι ο Νους μπορεί να δημιουργήσει ύλη. Πραγματικότητα. Έχεις κατά νου τέτοιες πειραματικές μεθόδους που να περιγράφουν ρεαλιστικά τη συγκεκριμένη πρακτική;
Για να είμαι ειλικρινής αμφισβητώ το κατά πόσο είναι πολλοί οι επιστήμονες που υποστηρίζουν κάτι τέτοιο. Αυτή είναι μια αρκετά παλιά αντίληψη που ανήκει στο φιλοσοφικό ρεύμα του ιδεαλισμού. Ο πιο γνωστός εκφραστής αυτής της αντίληψης ήταν ο Πλάτωνας. Σύμφωνα με τον ιδεαλισμό κάθε υλικό φαινόμενο είναι παράγωγο του νου. Δηλαδή ο νους, η σκέψη και η συνείδηση προϋπάρχει της ύλης. Αυτό όπως αντιλαμβάνεστε είναι η βάση των περισσότερων –αν όχι όλων- των θρησκειών.
Η σύγχρονη επιστήμη και η επιστημονική μέθοδος βασίζονται στην ακριβώς αντίθετη αντίληψη. Η συνείδηση, η σκέψη και ο νους είναι αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών που συμβαίνουν μέσα στον εγκέφαλό μας. Δεν έχουμε καμιά ένδειξη ότι η συνείδησή μας υπάρχει έξω από τον εγκέφαλό μας ή ότι επηρεάζει το σύμπαν γύρω μας. Με απλά λόγια εάν προσπαθήσεις να πετάξεις από τον τρίτο όροφο της πολυκατοικίας ο νόμος της βαρύτητας θα εξακολουθήσει να ισχύει ανεξάρτητα από το πώς τον ερμηνεύει ο εγκέφαλός σου. Υπάρχουν αντικειμενικές αλήθειες που δεν επηρεάζονται ούτε από τον τρόπο που σκεπτόμαστε ούτε από τον τρόπο που τις ερμηνεύουμε. Σκοπός της επιστήμης είναι να τις προσεγγίσει με όσο το δυνατόν πιο καθαρή και αμερόληπτη ματιά γίνεται.
Πώς φαντάζεται ο Astronio τον Άνθρωπο του μέλλοντος; Θα διαφέρει από εμάς;
Είναι κάτι που σκέφτομαι συχνά. Θεωρώ ότι είναι αναγκαίο να επαναξιολογήσουμε τις αξίες και τους στόχους μας σε μια πιο ορθολογική και επιστημονική βάση. Ειδικά όταν βλέπεις τα πράγματα μέσα από το πρίσμα της αστρονομίας η ζωή των ανθρώπων παίρνει μια τελείως διαφορετική μορφή: κάποια πράγματα αρχίζουν να φαίνονται εντελώς άσκοπα και κάποια άλλα πολύ σημαντικά.
Για παράδειγμα τι αξία έχει προσωρινή αύξηση της οικονομικής ή στρατιωτικής δύναμης μιας χώρας μπροστά στο ενδεχόμενο πρόσκρουσης ενός μετεωρίτη πάνω στον πλανήτη μας; Τι αξία έχουν οι εθνικές, φυλετικές, οικονομικές διαφορές μπροστά στη μεγάλη εικόνα που είναι ότι η Γη είναι ένας απειροελάχιστος εύθραυστος κόκκος σκόνης που ταξιδεύει μέσα σε ένα σύμπαν δύο τρισεκατομμυρίων γαλαξιών;
Μπορεί αυτό να ακούγεται μηδενιστικό αλλά είναι τουλάχιστον ένας δημιουργικός μηδενισμός. Γιατί μας επιτρέπει να εστιάσουμε σε αυτό που είναι πραγματικά σημαντικό: την επίλυση των προβλημάτων μας στη Γη, την επέκταση της γνώσης μας και την εξερεύνηση του σύμπαντος στο οποίο κατοικούμε. Μου φαίνεται εντελώς μάταιη μια ανθρώπινη ύπαρξη που σε αυτόν τον απειροελάχιστο χρόνο που έχει να ζήσει δε θα αναρωτηθεί έστω μια φορά «πού βρίσκομαι;»
Η ανθρωπότητα του μέλλοντος που ονειρεύομαι έχει εξελίξει την τεχνολογία της σε τέτοιο βαθμό που έχει απαλλαχθεί σχεδόν ολοκληρωτικά από την εργασία ως προϋπόθεση επιβίωσης. Έτσι μπορεί να απελευθερώσει τη δημιουργική της δύναμη για την επέκταση της γνώσης της και την καλυτέρευση του εαυτού της. Ο πόλεμος με την άγνοια θα είναι ο μόνος πόλεμος που θα γνωρίζει και η ευτυχία των όντων του πλανήτη θα είναι κυρίαρχη επιταγή στους αξιακούς της κώδικες.