Προς μια απαραίτητη φιλοσοφική επανάσταση
του Μιχάλη Χιωτίνη
Καλώς ή κακώς, το μικτό καπιταλιστικό μοντέλο του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα υπήρξε το πιο επιτυχημένο ως σήμερα οικονομικό σύστημα. Και υπήρξε επιτυχημένο σε δύο επίπεδα. Από τη μία έχει υπάρξει το κυρίαρχο, τουλάχιστον κατά τους τελευταίους δύο αιώνες. Από την άλλη, είναι αυτό στα πλαίσια του οποίου έτυχε να παραχθούν οι σημαντικότερες καινοτομίες και τα μεγαλύτερα τεχνολογικά επιτεύγματα στην ανθρώπινη ιστορία.
Η κοινωνική του επιτυχία, ή ακόμα και η πολιτική του επιτυχία, όπως ο ιμπεριαλισμός, που για κάποιους αποτελεί τη φυσική του εξέλιξη, είναι μία άλλη συζήτηση, και υπάρχουν επιχειρήματα και προς τις δύο πλευρές.
Μπορεί κανείς να καταδείξει την περίοδο του Bretton Woods, η οποία αποτελεί την έως σήμερα μακρύτερη περίοδο γενικευμένης ευημερίας και σταθερότητας στο δυτικό κόσμο.
Από την άλλη, μπορεί κανείς να στρέψει στην προσοχή του στα απεχθή ποσοστά φτώχειας στην παγκόσμια καπιταλιστική υπερδύναμη, τις ΗΠΑ, σήμερα(!). Ή στους πολέμους, που εύλογα θα ισχυριστεί κανείς ότι έχει προκαλέσει σε όλο τον κόσμο. Και φυσικά για στη δραματική του αποτυχία να δημιουργήσει αυτό που κανείς φανταζόταν ως μία κοινωνία σε ελευθερία.
Βεβαίως, καπιταλισμός δεν είναι ένα πράγμα, και είναι να αναρωτιέται κανείς αν ο θατσερικός καπιταλισμός και ο σύγχρονος νεοφιλελευθερισμός έχουν την παραμικρή σχέση με το μοντέλο του New Deal στις ΗΠΑ των δεκαετιών του ‘30,’40 και ‘50, που μηδένισε την ανεργία και συγκρότησε την ισχυρότερη εργατική τάξη στην ιστορία.
Όμως, πέρα από την κοινωνική του επιτυχία, τον ορισμό του, και τα ιδανικά προς τα οποία στοχεύει, που παραμένουν αμφιλεγόμενα, ο καπιταλισμός ήταν, τουλάχιστον σε συγκεκριμένες περιπτώσεις στο χώρο και το χρόνο, αμιγώς οικονομικά, το πιο επιτυχημένο σύστημα.
Γιατί;
Ο καπιταλισμός στηρίζεται στο εξής σχήμα:
Ας πούμε πώς έχω μία ιδέα. Είναι καινούρια και δυσνόητη. Πολλοί τη βρίσκουν ανόητη, αλλά είμαι γεμάτος ενθουσιασμό για να τη δοκιμάσω.
Στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος η πορεία που θα ακολουθήσω είναι θεωρητικά η εξής: Αναζητώ χρηματοδότηση, δηλαδή κάποιον να μου δανείσει τα χρήματα -που μεταφράζονται σε πόρους- για να δοκιμάσω την ιδέα μου. [Αυτό το ρόλο θα έπρεπε να υπηρετούν οι τράπεζες. Κάτι που δεν συμβαίνει σήμερα] Δανείζομαι, και δοκιμάζω την ιδέα μου. Εάν αποτύχω στις προσπάθειές μου να φτιάξω ένα προϊόν ή μία υπηρεσία που θα κάνει το εγχείρημα κερδοφόρο, θα κηρύξω «χρεοκοπία». Ως εκ τούτου, θα εκποιηθούν, στην κατεύθυνση αποπληρωμής των χρεών, όσα μένουν από τα μέσα παραγωγής στα οποία επένδυσα, το υπόλοιπο χρέος θα διαγραφεί, και θα είμαι ελεύθερος να δοκιμάσω ξανά κάτι καινούριο, αρκεί να βρω τον τρόπο να κερδίσω την εμπιστοσύνη του επόμενου δανειστή.
Ο κύκλος δανεισμός-απόπειρα-αποτυχία-χρεοκοπία και ξανά δανεισμός, είναι αυτό που επιτρέπει στις απόπειρες να είναι όσο περισσότερες γίνεται. Και όσο περισσότερες προσπάθειες υλοποίησης νέων ιδεών μπορούν να γίνουν μέσα σε ένα οικονομικό σύστημα, τόσο πιο πετυχημένο είναι. Διότι είναι πρακτικά βέβαιο ότι λόγω του πλήθους των προσπαθειών και την ποικιλία των δημιουργικών μυαλών που τις εμπνεύστηκαν, κάποιες από αυτές θα είναι επιτυχημένες. Και όχι επιτυχημένες με έναν συντηρητικό τρόπο, αλλά με συνεχείς ανατροπές.
Μιλάμε φυσικά για ανατροπές στην παραγωγικότητα της εργασίας, στη βελτίωση της ποιότητας, στην παραγωγή καινοτόμων προϊόντων, στην αποδοτικότητα κατανάλωσης των πόρων. Και βέβαια και για την απόλυτη επανάσταση, που συμβαίνει ενίοτε: τον επανακαθορισμό του τι είναι πόρος, τι είναι πρώτη ύλη, ή τι είναι ακόμα και προϊόν.
Ο πλούτος που θα παραχθεί από αυτή την εξέλιξη υπερβαίνει κατά πολύ την απώλεια κεφαλαίου -δηλαδή υλικών και άυλων πόρων- που «σπαταλήθηκαν» στις αποτυχημένες απόπειρες που έγιναν μέχρι την επιτυχία.
Η εξέλιξη της τεχνολογίας, για παράδειγμα, είναι ο λόγος που ο ανθρώπινος πολιτισμός για να παράγει ενέργεια ξεκίνησε καίγοντας ξύλα, συνέχισε με το κάρβουνο, ύστερα το πετρέλαιο, το ουράνιο, και πιθανόν, στο μέλλον, πηγή ενέργειας θα αποτελεί το ίδιο το νερό (σύντηξη υδρογόνου).
Η σπατάλη των προσπαθειών και των αντίστοιχων πόρων που θα χρειαστούν για την υλοποίησή τους είναι αυτό που έχει κάνει τον καπιταλισμό διαχρονικά το πιο επιτυχημένο οικονομικό σύστημα σε παραγωγή καινοτομίας.
~ ~ ~
Το ίδιο συμπέρασμα προκύπτει και από ένα άλλο φαινόμενο.
Οι μεγαλύτερες καινοτομίες δεν έχουν προέλθει από τον ιδιωτικό τομέα, αλλά από το δημόσιο.
Ακριβώς διότι το δημόσιο έχει στα χέρια του απεριόριστους πόρους για να διαθέσει στην έρευνα, χωρίς την πίεση για άμεση οικονομική απόδοση (κέρδος).
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο ιδιωτικός τομέας έχει αποτύχει στον τομέα της βασικής έρευνας.
Συγγνώμη, αγαπητέ νεοφιλελέ, αλλά δεν θα υπήρχε ποτέ ιδιωτικό CERN, καμία ιδιωτική εταιρία δεν θα χρηματοδοτούσε τον Αϊνστάιν, και καμία ιδιωτική πρωτοβουλία δεν θα είχε πάει ποτέ στο φεγγάρι.
Για άλλη μια φορά, πετυχημένο φαίνεται το πλέον σπάταλο, και το γεγονός ότι το κράτος έχει τη δυνατότητα να σπαταλά, μακράν από κατακριτέο, είναι ο βασικός λόγος που έχουμε προοδεύσει τεχνολογικά ως κοινωνία τα τελευταία 100 χρόνια.
Το ίντερνετ ήταν καινοτομία του Πενταγώνου, το google maps πρότζεκτ της NSA, και η τεχνολογία υλικών για 40 χρόνια βασίστηκε πάνω στις καινοτομίες της NASA για τα προγράμματα Apollo.
Τα συμπεράσματα είναι αναπόδραστα, και εντελώς κόντρα στην “κοινή λογική”:
- Η επιτυχία δεν είναι ατομικό φαινόμενο
- Το χρέος δεν οφείλει να έχει καμία “ιερότητα”, αλλιώς η οικονομία αποτυγχάνει
- Ένα σύστημα που τιμωρεί την προσπάθεια για το νέο, καθιστώντας δυσμενή και αποφευκτέα τη χρεοκοπία, δεν μπορεί να ονομάζεται καπιταλισμός
Ας τα δούμε ένα προς ένα.
1.Η επιτυχία δεν είναι ατομικό φαινόμενο
Η αποτυχία του ενός δεν μπορεί να μην λαμβάνεται υπ’ όψιν ηθικά στους λόγους επιτυχίας του άλλου. Γιατί η αποτυχία, ακόμα και κάποιου άλλου, είναι διδακτική, και δίνει σε κάποιον το πλεονέκτημα γνώσης που χρειάζεται γι να αυξήσει τις πιθανότητες επιτυχίας του. Επομένως, η επιτυχία είναι πάνω απ’ όλα κοινωνικό φαινόμενο, συλλογική πράξη. Το να αποδεχόμαστε τον πλουτισμό του τυχερού αλλά τη χρεοπεονία του άτυχου, φαντάζει ανορθολογικό και μη ανθρώπινο.
2.Το χρέος δεν θα πρέπει να έχει καμία “ιερότητα”
Η ιδέα ότι «τα χρέη είναι χρέη και πρέπει να αποπληρώνονται» είναι αντικαπιταλιστική, και στην αναγκαστική της λογική επέκταση, φεουδαλική. Όποιος χρωστάει επειδή δοκίμασε κάτι που απέτυχε, καταδικάζεται σε ισόβια χρεοπεονία (debt peonage), δηλαδή δουλεία μέχρι να αποπληρώσει τα χρέη του, τα οποία όσο πιο δύσκολο είναι να αποπληρωθούν, τόσο η σκλαβιά είναι πλέον μόνιμη.
Σε ένα σύστημα όπου ο τολμηρός και καινοτόμος αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της χρεοπεονίας, αποθαρρύνεται η δημιουργικότητα. Δεν πηγαίνει πίσω μόνο το άτομο, αλλά η κοινωνία ολόκληρη.
3.Αυτό δεν μπορεί να ονομάζεται καπιταλισμός.
Για τον καπιταλισμό η χρεοκοπία είναι ό,τι είναι το καθαρτήριο για τη θρησκεία. Το ίδιο απευκταία, αλλά και το ίδιο απαραίτητη. Χωρίς την αποποινικοποίηση της αποτυχίας δεν μπορεί να υπάρξει κίνητρο για προσπάθεια.
~ ~ ~
Μήπως κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο εκπαιδευτικό σύστημα;
Αυτό που ξεχωρίζει τα παιδιά από τους περισσότερους ενήλικες είναι ότι δεν φοβούνται να δοκιμάσουν. Τα πρώτα βήματα που κάνει ένα βρέφος, σχεδόν πάντα οδηγούν σε πτώση. Όμως το βρέφος δεν πτοείται. Μήτε αυτοτιμωρείται με μπουσουλητό μέχρι να φτύσει το γάλα που βύζαξε. Αμέσως βρίσκει έναν νέο διαφορετικό τρόπο να προσπαθήσει, ξανά και ξανά, μέχρι το εγχείρημα “περπάτημα” να πετύχει.
Όταν ένα παιδί πηγαίνει στο σχολείο, όμως, από την αρχή συστήνεται στο σύστημα βαθμολόγησης. Κι εκεί αρχίζουν τα προβλήματα. Κανείς δεν βαθμολογεί με άριστα ένα παιδί που κάνει λάθη. Και επειδή κανένα παιδί δεν θα δοκιμάσει κάτι καινούριο αν τρέμει την πιθανότητα να κάνει λάθος, η δημιουργική σκέψη ξεκινά να καταπιέζεται από πολύ νωρίς.
Τι κι αν σήμερα έχουν αναπτυχθεί νέα σχήματα κατανόησης για τη φύση και τα είδη της ευφυΐας. Τι κι αν ξέρουμε ότι ευφυΐα δεν είναι ένα πράγμα, αλλά μπορεί να πάρει δεκάδες μορφές και ανάλογα με το μέτρο της καθεμιάς, να υπάρξουν χιλιάδες συνδυασμοί.
Ναι, υπάρχει η μαθηματική/λογική ευφυΐα που έχουμε συνηθίσει να μετράμε, όμως σήμερα έχουμε μοντέλα που περιγράφουν είδη ευφυΐας όπως η κιναισθητική, η χωρική, η μουσική ευφυΐα, η γλωσσική, η διαπροσωπική, και άλλες.
Κι όμως, βλέπουμε στα προγράμματα σπουδών του δημοτικού «Γλώσσα, Γλώσσα, Μαθηματικά», ξεχωρίζουμε την ικανότητα των παιδιών σε αυτά βαθμολογώντας, και ξεκινάμε την πίεση, τον ανταγωνισμό μεταξύ τους, και την περιθωριοποίηση των μη αποδοτικών.
Δυστυχώς, η σχολική ζωή είναι μία συνεχής πάλη να διατηρήσει κανείς τη δημιουργικότητά του στο πιο δυσμενές για αυτήν περιβάλλον. Η δημιουργικότητα του παιδιού δεν είναι κάτι που χτίζεται από το εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά κάτι με το οποίο το παιδί γεννιέται, και που το εκπαιδευτικό σύστημα συστηματικά προσπαθεί να του αφαιρέσει.
Υπάρχουν φωτεινές εξαιρέσεις ανθρώπων που καταφέρνουν να «νικήσουν» το σύστημα βαθμολόγησης χωρίς να περιοριστεί η δημιουργικότητά τους. Λαμπρά παραδείγματα αρίστων που είναι πραγματικά άριστοι. Όμως, κατά πλειονότητα, οι άριστοι μαθητές είναι οι μαθητές που έχουν την ψυχική και συναισθηματική δυνατότητα να απεμπολήσουν τη δημιουργική σκέψη και τη φαντασία τους, και να υιοθετήσουν απολύτως τις μεθόδους και τις παραδοχές που διδάχτηκαν. Να κρατούν τη σκέψη τους συγκεντρωμένη, απαγορεύοντάς της να πετάξει ή να δοκιμάσει.
Αυτό φυσικά δεν είναι καθόλου μεμπτό. Η κοινωνία έχει ανάγκη από τις μαθησιακές και δημιουργικές δεξιότητες όλων των τύπων προσωπικότητας. Και η ικανότητα να είσαι πιστός στην πεπατημένη είναι μία πολύ χρήσιμη δεξιότητα. Δυστυχώς, όμως, φαίνεται να εκτιμάται μόνο αυτή, και αντιμετωπίζεται ως ανώτερη μορφή ζωής.
~ ~ ~
Χάριν της έννοιας του ανταγωνισμού, που λαθεμένα θεωρείται η προοδευτική δύναμη του καπιταλισμού, προωθείται η τεχνητή ιεράρχηση της ποιότητας των ανθρώπων σε αρίστους, μετρίους, και στραβάδια.
Είναι όμως αυτός ο στόχος του εκπαιδευτικού συστήματος; Η ταξινόμηση ανθρώπων σε καλύτερους και χειρότερους; Προφανώς, όχι. Στόχος του εκάστοτε εκπαιδευτικού συστήματος πρέπει να είναι η συνολική διαχείριση των πόρων (παιδιά) για την δυνατόν καλύτερη εξέλιξη της οικονομίας και της κοινωνίας ως σύνολο, και φυσικά η ατομική ανάπτυξη του χαρακτήρα και των δυνατοτήτων του κάθε παιδιού. Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι στόχος του σχολείου να βρίσκει τους υπάκουους και να πετάει στα σκουπίδια τους υπολοίπους.
Είναι η αριστεία ρετσινιά; Όχι. Αλλά οι άριστοι μαθητές είναι απλώς μία μορφή ζωής, και συχνά όχι και πολύ δημιουργική. Υπάρχουν κι άλλες μορφές ζωής, εξ’ ίσου χρήσιμες.
Και το σύστημα βαθμολόγησης είναι ένα απλό εργαλείο, περιορισμένης αξίας, το οποίο πρέπει να χρησιμοποιείται ως βοήθεια για τον ίδιο το μαθητή. Δεν ισχυρίζομαι ότι πρέπει να καταργηθεί, αλλά δεν μπορεί να θεοποιείται και να λαμβάνει διαστάσεις ορισμού του ατόμου.
~ ~ ~
Η θεοποίηση της έννοιας της αριστείας που αφορά ένα σύστημα βαθμολόγησης στα πλαίσια ενός συστήματος παραδοχών, είναι επικίνδυνη. Όχι μόνο γιατί πλαγίως χαρακτηρίζει κάποιους ως κατώτερους ανθρώπους, αλλά γιατί αποκλείει την αμφισβήτηση του ίδιου του συστήματος, εμποδίζοντας την ανατροπή ή τη μεταρρύθμισή του, που ιστορικά έχει υπάρξει ο τρόπος για να προοδεύσει.
Είναι αδύνατον να περιμένεις ανατροπή ενός συστήματος από αυτόν που έχει επιτύχει μέσα σε αυτό, έχει γίνει ένα με αυτό, και έχει ταυτίσει τα συμφέροντά του με την επιβίωση του συστήματος.
Και είναι αδύνατον να λυθούν τα προβλήματα και οι προκλήσεις από το ίδιο σύστημα σκέψης το οποίο τα δημιούργησε.