Όλοι γνωρίζουμε ότι κάθε ζώο, απ’ τον ξιφία ως τον σκύλο, συμπεριφέρεται με βάση τα 4-Fs (Fighting, Fleeing, Feeding, Fucking). Ή θα επιτεθεί ή θα το σκάσει. Θα πλησιάσει για να τραφεί ή να κάνει σεξ (τα ζώα δεν γνωρίζουν ότι έτσι γίνονται τα παιδιά, είναι ορμέμφυτο).
Κι ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει ανάλογους διακόπτες. Όμως ο άνθρωπος, έχει ένα επιπλέον F, που συχνά επηρεάζει τη συμπεριφορά του περισσότερο απ’ τ’ άλλα τέσσερα.
F, for fantasy.
(Την ελληνική λέξη Φαντασία, στα αγγλικά την αποδίδει καλύτερα το Imagination, αλλά έτσι δεν θα είναι το πέμπτο F).
~~
Η φαντασία, μαζί με τη γλώσσα και την κατανόηση αφηρημένων εννοιών, είναι οι βάσεις της ανθρωποσύνης, αυτό που έκανε τον Σάπιενς να επικρατήσει (αφού εξόντωσε ή παραγκώνισε όλους τους άλλους χόμο).
Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που μπορεί να μιλάει για ανύπαρχτα πράγματα, έννοιες, ιδέες.
Ο χιμπαντζής μπορεί να ειδοποιήσει τα μέλη της ομάδας του ότι “Να!Αετός!” (κι όλοι κοιτάνε πάνω), ή “Να!Πάνθηρας!” (κι όλοι κοιτάνε κάτω).
Όμως δεν μπορεί να τους μιλήσει για τον τρόπο που θα μπορούσαν να στήνουν αυτόματες παγίδες προκειμένου να σκοτώνουν τους πάνθηρες.
Και, κυρίως, δεν μπορεί να τους πει: “Ο Πάνθηρας είναι ο Θεός Μας”.
Η φαντασία δεν μας επέτρεψε μόνο να φανταζόμαστε πράγματα, αλλά και να τα φανταζόμαστε συλλογικά.
Αυτό, η συλλογική φαντασίωση, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του ανθρώπινου πολιτισμού.
Χωρίς τη συλλογική φαντασίωση ο Χόμο Σάπιενς θα είχε εξοντωθεί απ’ τους πολύ πιο εύρωστους Χόμο Νεάρτενταλ -ή απλώς θα είχε παραμείνει κυνηγός-τροφοσυλέκτης.
Σε τι χρησιμεύει η συλλογική φαντασίωση; Στο να φτιάχνουμε φυλές, έθνη, πόλεις-κράτη, κράτη, αυτοκρατορίες, θρησκείες, επαναστάσεις, πολυεθνικές εταιρείες και ποδοσφαιρικούς συλλόγους.
Και θα σας εξηγήσω αμέσως πώς λειτουργεί η συλλογική φαντασίωση.
~~
Υπάρχουν δυο τρόποι να συγκροτήσεις μια ομάδα.
Ο πρώτος είναι ο φυσικός, ο ζωικός. Τα ξαδέλφια μας, οι πανέξυπνοι χιμπαντζήδες, κάνουν ομάδες μερικών δεκάδων ατόμων, όπου όλοι γνωρίζονται μεταξύ τους.
Σε φυσικές συνθήκες μια ομάδα χιμπατζήδων αποτελείται από 20-50 άτομα. Οι μεγαλύτερες που έχουν ανακαλύψει οι ζωολόγοι αποτελούνταν από 100 άτομα -κι αυτές πολύ σπάνια.
Οι διαφορετικές ομάδες χιμπαντζήδων δεν συνεργάζονται. Ανταγωνίζονται, πολεμούν κι έχουν καταγραφεί και γενοκτονικές συμπεριφορές.
~~
Οι άνθρωποι έχουμε το πλεονέκτημα του λόγου, όμως αυτό δεν θα ήταν αρκετό αν θέλαμε να προχωρήσουμε πέρα απ’ τις σαβάνες.
Κοινωνιολογικές έρευνες έχουν δείξει ότι το μέγιστο “φυσικό” μέγεθος μιας ομάδας ανθρώπων που συνδέεται μέσω του κουτσομπολιού είναι περίπου 150 άτομα. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε στενά, ούτε να κουτσομπολεύουμε αποτελεσματικά πάνω από 150 ανθρώπους.
Δείτε και με πόσους απ’ τους χιλιάδες ή εκατοντάδες “φίλους” σας στο facebook γνωρίζεστε πραγματικά, έστω εξ αποστάσεως (πέρα απ’ τα like). Αποκλείεται να είναι περισσότεροι από 150.
150. Αυτό το μέγιστο όριο, για ομάδες ανθρώπων όπου όλοι γνωρίζονται (και φανταστείτε πόσο δύσκολο είναι).
Μια διμοιρία του στρατού (μπορεί να είναι και επαναστατικός) με 30 στρατιώτες, ακόμα κι ένας λόχος με 100, μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά στη βάση των προσωπικών σχέσεων.
Το ίδιο και μια μικρή επιχείρηση, με τριάντα εργαζόμενους. Το αφεντικό τους ξέρει όλους με το μικρό τους όνομα, κι εκείνοι γνωρίζονται μεταξύ τους.
Όμως πώς μπορεί να λειτουργήσει μια μεραρχία με χιλιάδες στρατιώτες; Δεν είναι δυνατόν να γνωρίζονται όλοι μεταξύ τους.
Μια πολυεθνική εταιρεία; Ένα έθνος; Μια αυτοκρατορία; Μια θρησκεία; Ένας παγκοσμιοποιημένος πλανήτης;
Πώς τα κατάφερε ο χόμο σάπιενς; Εκεί είναι απαραίτητο το πέμπτο f. Το μυστικό είναι η Φαντασία. Μεγάλος αριθμός αγνώστων μπορούν να συνεργαστούν με επιτυχία αν πιστεύουν σε κοινούς μύθους.
Και τι είναι μύθος;
~~
Μύθος είναι οτιδήποτε υπάρχει στη συλλογική φαντασία των ανθρώπων.
Αν το φαντάζεται μόνο ένας είναι φαντασίωση. Μόλις ξεκινάει να μοιράζεται τη φαντασίωση του με κάποιον άλλο δημιουργείται ένας μύθος, ένας κοινός μύθος.
Οποιαδήποτε συνεργασία των ανθρώπων σε μεγάλη κλίμακα -κράτος, εκκλησία, πόλη, φυλή, εταιρεία κλπ- είναι θεμελιωμένη σε κοινούς μύθους που υπάρχουν μόνο στη συλλογική φαντασία των ανθρώπων.
Οι θρησκείες (οι ομόθρησκοι πιστοί) πιστεύουν σε κοινούς θρησκευτικούς μύθους.
Τα έθνη βασίζονται σε κοινούς εθνικούς μύθους.
Τα δικαστικά συστήματα βασίζονται σε κοινούς νομικούς μύθους.
Η παγκόσμια οικονομία υπάρχει χάρη στον κοινό μύθο του χρήματος.
~~
Σκεφτείτε ‘το: Τα χρήματα είναι ανθρώπινη επινόηση, ένας κοινός μύθος, μια συλλογική φαντασίωση. Κάποτε ήταν εμπορεύματα, μετά κοχύλια ή πέτρες, μετά νομίσματα από πολύτιμα (άλλος συλλογικός μύθος) μέταλλα, μετά απλά χαρτιά.
Πλέον τα χρήματα δεν είναι τίποτα άλλο (τείνουν να γίνουν) από ψηφία (bit πληροφοριών) σε κάποιο τραπεζικό λογαριασμό.
Ο άνθρωπος εργάζεται, διαθέτει τον χρόνο του, τις δυνάμεις του, τη σκέψη του, και ανταμοίβεται από την “Ανώνυμη Εταιρεία” (ένα μυθικό πλάσμα) με μια αλλαγή πληροφορίας (κατάθεση) στον τραπεζικό του λογαριασμό.
Αυτό το ανύπαρχτο τίποτα, που υποτίθεται ότι του ανήκει, μπορεί να το διαθέσει όπου θέλει, σε ανθρώπους που μοιράζονται τον ίδιο συλλογικό μύθο του χρήματος, προκειμένου ν’ αγοράσει κάτι.
Αποδεχόμαστε τον παγκόσμιο μύθο του χρήματος ως κάτι υπαρκτό, όμως αν το “σύστημα πέσει” τότε ξαφνικά αντιλαμβάνεσαι ότι δεν έχεις τίποτα απολύτως. Τα χρήματα δεν είναι ένα σπίτι, ένα χωράφι, ένα ζώο, ένα κιλό λάδι. Τα χρήματα είναι μια συλλογική φαντασίωση.
Όμως είναι ένας μύθος με τεράστια δύναμη. Πιθανότατα είναι ο πιο ισχυρός μύθος που έχει ποτέ κατασκευαστεί, αφού όλοι τον υπηρετούμε με τόση αυταπάρνηση.
~~
Το πιο σημαντικό κομμάτι ενός μύθου είναι ότι όποιος τον πιστεύει τον θεωρεί πραγματικό. Κι ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν στους ίδιους μύθους αισθάνονται αυτόματα μέλη της ίδιας ομάδας, ακόμα κι αν δεν έχουν γνωριστεί ποτέ.
Ένας ορθόδοξος Ρώσος κι ένας ορθόδοξος Έλληνας θα προσευχηθούν μαζί στο Άγιο Όρος, ένας αναρχικός απ’ την Αγγλία κι ένας απ’ τη Χιλή θα πολεμήσουν μαζί στην Ισπανία, ένας Ελβετός τραπεζίτης κι ένας Κινέζος θα παίξουν γκολφ στις νήσους Κέιμαν (offshore παράδεισος), ένας Ισπανός οπαδός της Μπαρτσελόνα κι ένας Αιγύπτιος θα πανηγυρίσουν την κατάκτηση του κυπέλλου, δύο σινεφίλ από διαφορετικές ηπείρους θα δουν την ίδια ταινία στις Κάννες.
Οι συλλογικές φαντασιώσεις μας ενώνουν -και μπορούν να μας ενώσουν ενάντια στους “άλλους”, όπως τους σταυροφόρους χριστιανούς ενάντια στους Άραβες, τους Αμερικάνους ενάντια στους κομμουνιστές, τους Ισλαμιστές ενάντια στους δυτικούς κοκ
Κι όταν καταρρέουν οι μύθοι; Όταν αποδεικνύονται ψεύτικοι; Ο Φέστινγκερ είχε καταδείξει ότι τότε οι άνθρωποι πιστεύουν με μεγαλύτερη ακόμα δύναμη. Η διάψευση της πεποίθησης αυξάνει την ισχύ αυτής (εδώ).
~~
Εν κατακλείδι: Σ’ έναν μεταποκαλυπτικό κόσμο, χωρίς ηλεκτρισμό, διαδίκτυο, τράπεζες, εφορία, χρηματιστήρια, χωρίς χρήματα, ποιος θα ήταν πλούσιος;
Αυτός που έχει πετρέλαιο; Αυτός που έχει ένα αγρόκτημα; Αυτός που έχει πενήντα αγελάδες;
Λάθος! Ο ισχυρός θα ήταν (πάλι) αυτός που θα μπορούσε να επινοήσει ένα συλλογικό μύθο. Τόσο πειστικό που πολλοί θα τον ενστερνίζονταν και θα έκαναν τα πάντα για να τον κρατήσουν ζωντανό.
Μήπως λοιπόν το μέλλον της ανθρωπότητας εξαρτάται απ’ τους νέους μύθους που θα επινοήσουμε;
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Γι’ αυτό το κείμενο πήρα έμπνευση και πληροφορίες απ’ το σπουδαίο βιβλίο του Yuval Noah Harari, “Σάπιενς”, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μτφ Μιχάλης Λαλιώτης.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~