Δημόσια Υγεία και Λιτότητα: Μία Τοξική Σχέση

 της Νάγιας Κουλοχέρη (MSc)

Η επίδραση της λιτότητας και της παρατεταμένης ύφεσης στην Ελλάδα είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα εδώ και σχεδόν πέντε χρόνια. Παρόλα αυτά, το συγκεκριμένο θέμα απουσιάζει συστηματικά από την ελληνική  επικαιρότητα, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί μια τεράστια υγειονομική  κρίση,  τ’ αποτελέσματα της οποίας έχουν ήδη αρχίσει να κάνουν την εμφάνιση τους και θα ενταθούν τα επόμενα χρόνια.  Το άρθρο αυτό αποτελεί απόπειρα χαρτογράφησης των πιο σημαντικών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης και της δημοσιονομικής πολιτικής που ακολουθήθηκε στην υγεία του Ελληνικού πληθυσμού.

Λιτότητα και Μεταδιδόμενες Ασθένειες (Communicable Diseases)

Το 2010, αποτέλεσε την πρώτη χρόνια γενικευμένης έξαρσης (outbreak) λοιμώξεων από τον ιό του Δυτικού Νείλου[i]. Συνολικά,  νόσησαν 262 άνθρωποι (Κεντρική Μακεδονία), εκ των οποίων οι 35 πέθαναν[ii]. Παρ’ όλα αυτά, η έκθεση στο ιό είναι πολύ μεγαλύτερη με ένα εκτιμώμενο αριθμό 25,000 περιστατικών στη μολυνθείσα  περιοχή[iii]. Το 2011 ήταν η δεύτερη συνεχόμενη χρόνια που παρατηρήθηκαν λοιμώξεις σε ανθρώπινους οργανισμούς, με τον ιό να κατευθύνεται στις νότιες περιοχές της χώρας, γεγονός που δείχνει την εγκατάσταση στον ελλαδικό χώρο και μετάδοση του σε βάθους χρόνου[iv].

Η ελονοσία (autochthonous Plasmodium vivax malaria) αποτελεί λοιμώδη ασθένεια που μεταδίδεται σε ανθρωπίνους οργανισμούς, με το τσίμπημα συγκεκριμένου τύπου κουνουπιού και έχει εξαλειφθεί από τον ευρωπαϊκό χώρο από το 1974[v]. Το 2009 ήταν η πρώτη χρόνια που καταγράφηκαν περιστατικά ελονοσίας στην Ελλάδα, και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή του Ευρώτα. Η μετάδοση της ασθένειας συνεχίστηκε κατά τα έτη 2010 και 2011, με αυξημένες πιθανότητες για μετάδοση της στο μέλλον[vi]. Η εμφάνιση και η εξάπλωση του ιού του Δυτικού Νείλου και  ελονοσίας μπορεί ν’ αποδοθεί –«μπορεί» διότι αδιαμφισβήτητη αιτιότητα σε αυτή όπως και σε άλλες περιπτώσεις δεν μπορεί ν’ αποδειχθεί- στην έλλειψη στρατηγικών πρόληψης από το κράτος, όπως ο τακτικός ψεκασμός με βιοκτόνα σκευάσματα σε περιοχές υψηλού κινδύνου. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι κοινονικο-οικονομικές συνθήκες συνδέονται με την εξάπλωση μεταδιδόμενων -και όχι μόνο- ασθενειών. Για παράδειγμα, η  ανεργία είναι πιθανό να συνδέεται με φθίνουσας ποιότητας στέγαση και χαμηλό επίπεδο υγιεινής,  τα οποία με τη σειρά τους αποτελούν παράγοντες κινδύνου (risk factors)[1] για την κατάρρευση της γενικότερης υγείας του πληθυσμού αλλά και  για την εξάπλωση μεταδιδόμενων ασθενειών όπως η φυματίωση[vii].

Ένα άλλο τεράστιο πρόβλημα που κατά καιρούς έχει τραβήξει την προσοχή των ελληνικών ΜΜΕ- αλλά με το λάθος τρόπο- είναι η έξαρση του ιού HIV/ AIDS. Από τη δεκαετία του ΄80, όπου πρωτοεμφανίστηκε ο ιός, υπήρχε μια σταδιακή αύξηση των κρουσμάτων, τάση που συνεχίστηκε μέχρι και το 2011, οπότε και παρατηρήθηκε 57% αύξηση των κρουσμάτων (από 609 σε 963 κρούσματα)[viii].  Από τον Ιούλιο-Αύγουστο 2011 έως τον Αύγουστο 2012, υπήρξε 21% αύξηση των κρουσμάτων HIV/AIDS (1180 νεοδηλωθέντα περιστατικά[ix]), με την πλειονότητα των περιπτώσεων (2012) να είναι κάτοικοι της Αθήνας και το 83% των κρουσμάτων που αναφέρθηκαν  να είναι άντρες[x].  Τα στοιχεία για το 2013 δείχνουν ότι η τάση έχει αρχίσει να υποχωρεί (920 νέα περιστατικά), αλλά παραμένει ανησυχητική[xi]. O λόγος για αυτή την απότομη αύξηση δεν είναι σαφώς ότι οι Έλληνες ‘αυτό-μολύνονται’ με τον ιό του AIDS/HIV για να έχουν πρόσβαση στα επιδόματα –όπως υποστηρίχθηκε και στη συνέχεια διορθώθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας[xii] – αλλά δύο άλλοι, διαφορετικοί λόγοι. Ο πρώτος αφορά τη σημαντική αύξηση στη χρήση ενδοφλέβιων ναρκωτικών μεταξύ του 2008 και 2011 στην Αθήνα[xiii].  Εάν και, η αιτιότητα μεταξύ της οικονομικής ύφεσης και της απότομης αυτής αύξησης δεν μπορεί αποδειχθεί με αδιαμφισβήτητο τρόπο, έρευνες χρόνων δείχνουν σύνδεση μεταξύ κατάρρευσης του βιοτικού επιπέδου και  της ανόδου βλαπτικών συνηθειών.  Ο δεύτερος λόγος είναι η εγκατάλειψη των προγραμμάτων πρόληψης και απεξάρτησης.  Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σε κάθε χρήστη ναρκωτικών πρέπει να αντιστοιχούν 200 σύριγγες ανά χρόνο ώστε να επιτευχθεί μέγιστη δυνατή πρόληψη[xiv] . Στην Ελλάδα, όμως ο αριθμός αυτός ανέρχεται στις 15 για το 2011, με το στόχο να φτάσει στις 45 για το 2012[xv] (δεν βρέθηκαν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν το τελευταίο).  Παράλληλα, το 2012, υπήρξε νομοθεσία για καταβολή παραβόλου για την εξέταση HIV/AIDS, με το 35% των νοσοκομείων να συνεχίζει να παρέχει την εξέταση δωρεάν και το 34% να έχει εφαρμόσει τη νομοθεσία (τα υπόλοιπα δεν έχουν τις απαραίτητες εγκαταστάσεις για το εξέταση)[xvi].  Πέραν των άμεσων συνεπειών στην υγεία του πληθυσμού -καθώς οι ομάδες υψηλού κινδύνου είναι πολύ πιθανόν να στερούνται ασφαλιστικής κάλυψης και κατά συνέπεια να μην μπορούν να πληρώσουν για την εξέταση- τίθενται συνέπειες και στα ίδια τα νοσοκομεία: δημιουργία ελλειμματικών προϋπολογισμών λόγω της άνισης κατανομής πόρων, η οποία δεν αντικατοπτρίζει τις ανάγκες του πληθυσμού που εξυπηρετείται.

Άλλοι δείκτες υγείας  

Ενδεικτικός δείκτης είναι η αξιολόγηση της υγείας από τα ίδια  τ’ άτομα ( αυτο-αξιολογούμενη υγεία, self– rated health), περιγράφοντας την με κλίμακα που ξεκινάει από «πολύ καλή» έως «πολύ κακή».  Θεωρείται ότι το  μέτρο αυτό  απεικονίζει αρκετά άμεσα τις αλλαγές που μπορεί να επέλθουν από βραχυπρόθεσμους κλυδωνισμούς του περιβάλλοντος του ατόμου[xvii]. Μια πρόσφατη έρευνα, συνέκρινε τις τάσεις στην αξιολόγηση της ατομικής υγείας μεταξύ Πολωνίας   και Ελλάδας, δεδομένου ότι οι δύο χώρες προ κρίσης δεν παρουσίαζαν διαφορές, ενώ μετά την κρίση οι Έλληνες είχαν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες να αναφέρουν «κακή» κατάσταση υγείας σε σύγκριση με τους Πολωνούς. Αυτή η διαφορά υποδηλώνει ότι η εμφάνιση της κρίσης και οι μετέπειτα συνέπειες της είχαν άμεσο αντίκτυπο στην υγεία των Ελλήνων [xviii]. Το εύρημα αυτό συνάδει με παλαιότερη έρευνα η οποία συνδύασε δύο συγχρονικές-διατμηματικές μελέτες (2006 και 2011) με στόχο να δείξει ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την αυτό-αξιολογούμενη υγεία των Ελλήνων[xix].

Πέραν της κατάρρευσης της αυτό-αξιολογούμενης υγείας, η αρνητική εικόνα συμπληρώνεται με την άνοδο της θνησιμότητας μεταξύ του 2006 και του 2012. Ο αριθμός θανάτων το 2012 (116,670) ήταν ο υψηλότερος από το 1949, με το πιο ανησυχητικό στοιχείο τους επιπλέον από το φυσιολογικό 2,200 θανάτους ατόμων άνω των 55 χρονών, κατά την περίοδο 2011-12. Αυτό ενδεχομένως ν’ αποτελεί από τις πρώτες ενδείξεις αναφορικά με τον αντίκτυπο της λιτότητας στην υγεία των πολιτών και την πίεση που έχουν δεχτεί διαφορετικές ευπαθείς ομάδες[xx].  Ακόμη, παρά τη σταδιακή μείωση στη βρεφική και παιδική θνησιμότητα –αφού προηγήθηκε μία περίοδος αύξησης κατά το 2009-10-, η θνησιγένεια[2] παραμένει σε υψηλά επίπεδα[xxi]. Η τάση αυτή υποδηλώνει την άμεση ανάγκη για παροχή ολοκληρωμένης, προληπτικής φροντίδας στη μητέρα και στο έμβρυο καθ’ όλη τη διάρκεια της κύησης.

Ακόμη, θα πρέπει ν’ αναφερθούμε και στον αντίκτυπο της κρίσης στα ποσοστά γεννήσεων: το 2012 καταγράφηκε το χαμηλότερο ποσοστό γεννήσεων από το 1955 (το πρώτο έτος για το οποίο έχουμε διαθέσιμα στοιχεία) με 100,371 καταγεγραμμένες γεννήσεις[xxii]. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειωθεί ότι κατά το 1999-2008, η χώρα γνώριζε μια διαρκής αύξηση, γεγονός που ανατράπηκε κατά την περίοδο 2008-9, με 15.2% μείωση στον αριθμό γεννήσεων[xxiii]. Οι γενικότερες δημογραφικές αλλαγές που βιώνει το μεγαλύτερο τμήμα του ‘αναπτυγμένου’ κόσμου (δηλαδή μείωση των γυναικών σε αναπαραγωγική ηλικία) σε συνδυασμό με το πρόγραμμα δημοσιονομικής λιτότητας που έχει επιβληθεί στη χώρα τα τελευταία χρόνια εξηγούν αυτή την τάση[xxiv].  Εάν δεν θέλουμε η Ελλάδα να καταλήξει μία χώρα  υπερήλικων, όπου ένα μικρό ποσοστό ανθρώπων σε παραγωγική ηλικία στηρίζουν ολόκληρο το σύστημα ασφάλισης και περίθαλψης, αυτοί οι δείκτες θα πρέπει να βελτιωθούν.

Τέλος, για να ολοκληρωθεί η εικόνα της δημόσιας υγείας, θα πρέπει αναφέρουμε κάποια στοιχεία για την ψυχική υγεία στην Ελλάδα: ο μηνιαίος επιπολασμός[3] της μείζονος κατάθλιψη έφτασε το 8.2%  το 2011 σε αντίθεση με το 3.3% το 2008[xxv].  Αυτό βρίσκεται σε συνέπεια με την αύξηση στην τάση αυτοκτονικού ιδεασμού –από 5.2% το2009 σε 6.7% το 2011-, στις απόπειρες αυτοκτονίας από 1.1% σε 1.5% κατά την ίδια περίοδο[xxvi] και στις αυτοκτονίες, οι οποίες διπλασιαστήκαν την περίοδο 2009/11, αυξήθηκαν περαιτέρω 6,5% για το 2012 και τα πρώτα στοιχεία για το 2013 ενισχύουν την αυξητική τάση[xxvii].

Εν κατακλείδι, είναι πολύ δύσκολο να συνοψιστούν οι επιπτώσεις που είχαν οι πολιτικές των τελευταίων χρόνων στην υγεία των Ελλήνων κατοίκων. Παρόλα αυτά, δόθηκε μια περιληπτική εικόνα, όπως προκύπτει από τα πρώτα στοιχεία, η οποία είναι ιδιαιτέρως ανησυχητική.  Η υγεία και αριθμοί που έχουν χρησιμοποιηθεί για να την περιγράψουν δεν είναι αφηρημένες έννοιες, ούτε μακροοικονομικά μεγέθη. Είναι άνθρωποι που είτε θα πεθάνουν πρόωρα, είτε θα περάσουν ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής τους με πολλαπλά προβλήματα υγείας. Και αυτό δεν έχει μόνο κόστος σε ανθρώπινες ζωές, αλλά και στη  βιωσιμότητα του ίδιου του συστήματος υγείας.