Του Χρήστου Λάσκου
Ο Αλβέρτος Αϊνστάιν υπήρξε χωρίς αμφιβολία από τις κορυφαίες επαναστατικές φυσιογνωμίες της Ιστορίας. Πρώτα απ’ όλα για λόγους άμεσα πρακτικούς.
Υπήρξε εξαιρετικά αντισυμβατικός σε ολόκληρη τη ζωή του. Δε λογάριασε, προκειμένου να υπερασπιστεί τις αξίες του, τίποτε – στην κυριολεξία, τίποτε. Η φιγούρα που μας είναι γνωστή από τις φωτογραφίες του μάλλον παρουσιάζει μια περιορισμένη εικόνα της πραγματικά ακραίας αντισυμβατικότητάς του.
Επιπλέον, στον δημόσιο χώρο, υπήρξε ανοιχτά και ενοχλητικά αντικληρικαλιστής, αντιμιλιταριστής, «ακραία» διεθνιστής κόντρα σε όλων των ειδών τους πατριώτες. Και προϊόντος του χρόνου δεν φοβήθηκε καθόλου να τα βάλει με τους ραγδαία ανερχόμενους ναζιστές του Χίτλερ.
Γι’ αυτό, άλλωστε, η περίφημη εθνικόφρων φιλολογική επιθεώρηση “Der Turner” σωστά υποστήριζε: «Πρέπει, λοιπόν, για να μη μασάμε τα λόγια μας, να τονίσουμε πως βρισκόμαστε μπροστά σε ένα άτιμο επιστημονικό σκάνδαλο που εναρμονίζεται θαυμάσια με την εικόνα που μας παρουσιάζει η πιο τραγική πολιτική περίοδος. Στο κάτω κάτω, δεν θα έπρεπε να κατηγορούμε τους εργάτες που παρασύρονται από τον Μαρξ, όταν οι Γερμανοί καθηγητές ενδίδουν στον παραπλανητικό πειρασμό του Αϊνστάιν».
Και το έθεταν σωστά οι εθνικόφρονες, στο μέτρο που συνέδεαν, με έναν εξαιρετικά δραστικό τρόπο, τον Μαρξ με τον Αϊνστάιν. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν πήρε με τον πιο εμφατικό τρόπο, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, θέση υπέρ του σοσιαλισμού στο ιδρυτικό τεύχος της μετέπειτα κορυφαίας αμερικανικής μαρξιστικής επιθεώρησης “Monthly Review”.
Ακόμη, όμως, κι αν τίποτε από όλα αυτά δεν είχε κάνει, ο Αϊνστάιν θα παρέμενε κορυφαίος επαναστάτης. Το επιστημονικό του έργο, τόσο στα πρώτα βήματα της κβαντικής μηχανικής όσο και στη σχετικότητα, υπήρξε ασύλληπτα ανατρεπτικό και άλλαξε οριστικά όχι μόνο την πορεία της επιστήμης, αλλά, κυρίως, την ίδια την αντίληψή μας για τα πράγματα.
Η ειδική σχετικότητα, θεωρώντας ως δεδομένο το αναλλοίωτο της ταχύτητας του φωτός, αντιμετωπίζοντάς την, δηλαδή, ως την κατεξοχήν παγκόσμια σταθερά, έδειξε πως τα πλέον αυτονόητα δεν θα έπρεπε καθόλου να θεωρούνται ως τέτοια. Έδειξε, για παράδειγμα, πως η αντίληψη του ταυτόχρονου δύο γεγονότων εξαρτάται καθοριστικά από την κινητική κατάσταση του παρατηρητή. Πράγμα που σημαίνει πως αυτό που για μένα είναι ταυτόχρονο δεν είναι καθόλου αναγκαίο να είναι για οποιονδήποτε άλλο. Που σημαίνει, δηλαδή, τελικά, πως απόλυτος χρόνος δεν υφίσταται. Ή, αλλιώς, δεν υπάρχει κανενός είδους παγκόσμιο ρολόι, που είναι το κατεξοχήν αξιόπιστο.
Και βέβαια, εύκολα (!) στη συνέχεια αποδεικνύεται πως η «σχετικότητα του χρόνου» είναι αναπόφευκτα δεμένη με μια αντίστοιχη «σχετικότητα του χώρου», έτσι ώστε τα μόνα αναλλοίωτα να αφορούν μια νέα «υπόσταση», τον χωροχρόνο. Σήμερα ξέρουμε και από το πείραμα: ο χώρος συστέλλεται όσο οι ταχύτητες προσεγγίζουν αυτήν του φωτός, ο χρόνος διαστέλλεται και μαζί μεγεθύνεται και η μάζα των κινούμενων σωμάτων.
Η γενική σχετικότητα επέκτεινε την αναζήτηση εμπλέκοντας και επιταχυνόμενα συστήματα, για να καταλήξει στην πλήρη, πλέον, ανατροπή του νευτώνειου κοσμοειδώλου. Τέρμα με τις δυνάμεις και την «παγκόσμια έλξη». Δεν είναι αυτές που εξηγούν την κίνηση του σύμπαντος, αλλά αυτό που ονομάζουμε βαρυτική έλξη δεν είναι παρά αποτέλεσμα της γεωμετρίας του χωροχρόνου.
Η παρουσία ύλης προκαλεί στρεβλώσεις του χωροχρόνου και η κίνηση των μαζών δεν είναι παρά προσαρμογή στη μορφή του παραμορφωμένου χωροχρόνου. Τα βαρυτικά φαινόμενα δεν είναι παρά εξογκώματα και βαθουλώματα στο συνεχές του διαστήματος. Η αργοπορία του χρόνου κοντά σε μεγάλες συγκεντρώσεις ύλης οφείλεται, ακριβώς, σε τέτοιου είδους παραμορφώσεις – και μπορούμε να πάρουμε μια καλή εικόνα βλέποντας το θαυμάσιο φετινό φιλμ Interstellar.
Ο Αϊνστάιν λάτρευε φιλοσοφικά τον Σπινόζα. Ίσως, μάλιστα, η γεωμετρική αντίληψη που μας πρόσφερε έχει στις πηγές της και το more geometrico της Ηθικής, όπου όλα τα καθημερινά πράγματα δεν είναι παρά «τρόποι της Υπόστασης», δηλαδή, κατά κάποιον τρόπο, «εξογκώματα» και «βαθουλώματα» σε ένα συνεχές: Deus sive Natura.
Φιλοσοφικά ο Αϊνστάιν υπήρξε έτσι κι αλλιώς «ακραίος». Η γνωσιολογία του υπήρξε τόσο «δογματική» που ο Λένιν κυριολεκτικά θα έπρεπε να καταχωριστεί στους απολύτως μετριοπαθείς ρεαλιστές. Για τον Αϊνστάιν, όπως σημειώνει η Nayla Farouki, “γνωρίζω σημαίνει ξέρω ακριβώς από τι αποτελείται ο κόσμος και με ποιους τρόπους λειτουργεί, έτσι όπως υπάρχει, ανεξάρτητος από τη δική μας παρουσία”. Η Farouki ονομάζει αυτήν την στάση δογματικό ρεαλισμό – τάση μεταφυσική. Ας μην το παίρνουμε κατ’ ανάγκην για ψόγο.