Του Γιάννη Γεράσιμου
«Αν είμαι ό,τι έχω και αν ό,τι έχω έχει χαθεί, τότε ποιός είμαι;»
Η αποξένωση, η αλλοτρίωση και το αίσθημα ασημαντότητας του σύγχρονου ανθρώπου που βιώνει με δέος το πλήθος των ραγδαίων οικονομικών, τεχνολογικών και κοινωνικών αλλαγών κινδυνεύοντας να χάσει την ελευθερία και τον εαυτό του και μετατρεπόμενος σε απλό γρανάζι μιας απρόσωπης μηχανής παραγωγής εμπορευμάτων βρέθηκε εξαρχής στην καρδιά του έργου και της ψυχαναλυτικής οπτικής του Έριχ Φρομ.
Γεννημένος στις 23 Μαρτίου του 1900 στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας και καταγόμενος από μια οικογένεια ραβίνων ο Έριχ Φρομ θα έρθει σε επαφή ήδη από την παιδική του ηλικία με τον ιουδαισμό, ο οποίος θα του ασκήσει μια βαθιά επιρροή και θα σπουδάσει νομική, θεολογία και κοινωνιολογία προτού έρθει σε επαφή για πρώτη φορά με την ψυχανάλυση και τη διδασκαλία του Φρόιντ με τον οποίο θα έρθει, ωστόσο, αργότερα σε ρήξη. Κοινωνιολόγος, ψυχαναλυτής, φιλόσοφος και κυρίως ουμανιστής ο Έριχ Φρομ θα προσπαθήσει να συνταιριάξει την ψυχανάλυση με το μαρξισμό δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ανάγκη χειραφέτησης του ανθρώπου από ένα μοντέλο οικονομικής παραγωγής που τον αλλοτριώνει και που τον κάνει σταδιακά να χάνει την ανθρώπινη ιδιότητά του απορρίπτοντας μια περισσότερο μηχανοκρατική θεώρηση της ανθρώπινης ψυχολογίας που εξηγούσε την ανθρώπινη συμπεριφορά αποκλειστικά και μόνο μέσω των έμφυτων ενστίκτων, η οποία βρισκόταν στον πυρήνα της διδασκαλίας του Φρόιντ.
Όντας ένας από τους κύριους εκπροσώπους της πρώτης γενιάς της σχολής της Φρανκφούρτης ο Έριχ Φρομ λόγω της γερμανοεβραικής του καταγωγής θα αναγκαστεί να καταφύγει το 1934 στις ΗΠΑ, όπου και θα γίνει καθηγητής σε διάφορα πανεπιστήμια και θα αναπτύξει τη νέα ψυχαναλυτική του προσέγγιση και μέθοδο σε μια σειρά από βιβλία όπως «Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία», «Η υγιής κοινωνία», «Ο άνθρωπος για τον εαυτό του» και «Η τέχνη της αγάπης».
Στο επίκεντρο του έργου του «Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία», που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ το 1941 βρίσκεται η προσπάθεια του Έριχ Φρομ να αναδείξει τα αδιέξοδα της κοινωνικής πραγματικότητας της εποχής του που βρίσκονταν στις ρίζες της ανόδου του φασισμού στην Ευρώπη και την ανάγκη του ανθρώπου να καταστεί ο αυτόνομος δημιουργός του εαυτού του μέσα από την ατομική και συλλογική του δράση.
Παρά τον μακραίωνο αγώνα του ανθρώπου για την απελευθέρωσή του από τα δεσμά μιας συχνά αυθαίρετης και αυταρχικής κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας και τους καρπούς του αγώνα αυτού που υπήρξαν η πολιτική δημοκρατία, η εκκοσμίκευση και η εξατομίκευση της προσωπικής ζωής η ελευθερία στη σύγχονη εποχή απειλείται από καινούργιους κινδύνους. Η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη ανάγει τις ρίζες της στο βαθύτερο φόβο και αδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου να προσδώσει θετικό νόημα στην ελευθερία του και να καταστεί ο αυτόνομος δημιουργός του συλλογικού του πεπρωμένου που τον ωθεί στον κοινωνικό κομφορμισμό και στην επιθυμία υποταγής σε μια ανώτερη εξωτερική εξουσία ως μηχανισμό αναπλήρωσης του αισθήματος ασημαντότητας και προσωπικής αδυναμίας.
Παράλληλα, και στο πλαίσιο των σύγχρονων δυτικών δημοκρατιών η ανθρώπινη ελευθερία υπονομεύεται μέσω της αδυναμίας απόδοσης πραγματικής αξίας στις ανθρώπινες σχέσεις, που μετατρέπονται σε μια μορφή συναλλαγής και στην ανθρώπινη δημιουργικότητα που αντιμετωπίζεται ως ένα απλό σύνολο δεξιοτήτων που εξαργυρώνεται στην αγορά. Ο σύγχρονος άνθρωπος καταλήγει έτσι συχνά εγκλωβισμένος σε ένα φαύλο κύκλο εσωτερικής απομόνωσης, αποξένωσης και αλλοτρίωσης τοποθετώντας την πηγή της εσωτερικής του αξίας στην υλική του ευμάρεια και όχι στην υγιή ανάπτυξη των δημιουργικών του δυνάμεων και των κοινωνικών του σχέσεων και οδηγούμενος κατ’ αυτό τον τρόπο στην αυτοκαταστροφικότητα.
Έτσι, για τον Φρομ η διέξοδος από τον εγκλωβισμό αυτό του ανθρώπου στο πλαίσιο των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών βρίσκεται στην πρόταξη μίας μορφής σοσιαλιστικού ουμανισμού και στην ανάδειξη μίας νέας ψυχαναλυτικής ματιάς που βλέπει την εξέλιξη των ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου ως μια διαδικασία σταθερής αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις ανάγκες του ανθρώπου και την κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα στην οποία συμμετέχει και της οποίας αποτελεί μέρος.
Όπως και στην Αναγέννηση και στο Διαφωτισμό όπου ο ουμανισμός αποτέλεσε εργαλείο εναντίωσης απέναντι στο θρησκευτικό φονταμενταλισμό και στον αυταρχισμό της κοσμικής εξουσίας, έτσι και στη σύγχρονη εποχή η ανάζητηση μιας νέας μορφής ενότητας και νοήματος προυποθέτει την ικανότητα του ανθρώπου να χειραφετηθεί από τις αλυσίδες μιας απρόσωπης οικονομικής μηχανικής της οποίας καθίσταται γρανάζι και ενός αδιέξοδου καταναλωτισμού και αποκτώντας συνείδηση του κοινωνικού συστήματος του οποίου αποτελεί μέρος να καταστεί μέσω της συλλογικής του δράσης ο αυτόνομος και ελεύθερος δημιουργός του ατομικού και συλλογικού του πεπρωμένου.
Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε κάποτε ο Φρομ: «Οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν πριν γεννηθούν πλήρως. Δημιουργικότητα σημαίνει να γεννιέσαι προτού πεθάνεις. Το μεγαλύτερο καθήκον του ανθρώπου είναι να γίνει ο εαυτός του».
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον “Δρόμο”, τo Σάββατο 16.9.2017
