Του Αλέξανδρου Σταθακιού*
Μια προσπάθεια θέασης μέσα από την «αλφαβήτα» της Διαλεκτικής .
Το άρθρο αυτό γράφεται σε διάλογο με το κριτικό συλλογικό έργο του Σωματείου των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων, με τίτλο «Κοινότητα, πρόληψη των εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης».
Α. Η Διαλεκτική
Η κρίση των Πιστωτικών Ιδρυμάτων που κατέληξε σε πολυεπίπεδη και γενικευμένη οικονομική και κοινωνική κρίση και σε μια σειρά χώρες, όπως και στην δική μας τελικά σε ανθρωπιστική κρίση επιβεβαίωσε με πάταγο τον Κάρολο Μαρξ στο ότι είναι βαθιά εντροπικό αυτό το οικονομικό και κοινωνικό σύστημα που ζούμε, διότι καταστρέφει με πολύ βία, όλα όσα δημιούργησε για να συνεχίζει να υπάρχει. Πολύ θα πούνε ότι δεν επιβεβαιώθηκε στην «εσχατολογική» προοπτική που άνοιξε, απλά πρόσθεσε μια «ουτοπία» δίπλα σε πολλές άλλες, πολιτικές ή θρησκευτικές, για το μέλλον του Κόσμου.
Δεν είναι του παρόντος να ασχοληθούμε με αυτό, μπορούμε όμως να σημειώσουμε ότι ακριβώς η προοπτική λείπει από το τέλος του κύκλου των «μεταμοντέρνων αφηγημάτων» και ότι δεν είναι πάντα ένας «ουτοπικός» στόχος κακός για μια κίνηση του Ανθρώπου και της Ιστορίας του. Κινεί τα πράγματα προωθητικά προς κάτι που ποτέ δεν μπορεί να προσεγγιστεί απόλυτα. Πάντως τα κινεί πολύ δυναμικά.
Ο ίδιος ο Μαρξ, θεωρούσε ότι θα πάμε στον στόχο του με την Διαλεκτική, ζήσαμε από τότε και μάθαμε κάποια πράγματα και μπορούμε να βελτιώσουμε την διαλεκτική του, πάντως θα κινηθεί ο κόσμος διαλεκτικά. Εμείς στην Πρόληψη- ή ακόμα και στην Αντιμετώπιση- της Εξάρτησης αυτή την διαλεκτική ζούμε: Βλέπουμε ανθρώπους διαλυμένους από την προσωπική τους Ιστορία και εμείς προσπαθούμε να τους συντροφεύσουμε έτσι ώστε να «αναδιατάξουν» τις δυνάμεις μέσα τους, από καταστροφικές να τις κάνουν λειτουργικές και να δουν την συνέχεια τους ως συνολικά άλλη από αυτή που φαίνεται να προδιαγράφεται.
Βέβαια το «παλιό σύστημα» μέσα τους πάντα αντιστέκεται σθεναρά και αυτό δεν το παραγνωρίζουμε. Όπως αντιστέκεται και το δικό μας σύστημα για να μην «εισέλθει» στην διαλεκτική που η ίδια η «συντροφεία» ανοίγει.
Β. Εξάρτηση και Ανθρωπιστική Κρίση
Ο τίτλος της παρούσας αφήγησης θα μπορούσε να είναι και «αντιμετώπιση της Ανθρωπιστικής Κρίσης στον Καιρό της Εξάρτησης». Διαβάζοντας ανάποδα δηλαδή. Για να καταλάβουμε κάποιες πτυχές της ζωής του εξαρτημένου, ας σκεφτούμε την τραγωδία της Χώρας μας: Θέλει την δόση της για να μην «καταστραφεί» ή, αν δεν πάρει την δόση, θα «πονέσει» αλλά θα αλλάξει; Ανάμεσα σε αυτές τι δύο «άκρες» εμφανίζονται «θέσεις» που λένε ότι σημασία έχει, όχι η δόση καθεαυτή, αλλά τι είδος θα είναι και σε πιο μέγεθος και με πια συχνότητα.. «Σταδιακή Απαγκίστρωση(;)» Και βέβαια γύρω από αυτό το δράμα διάφοροι «ειδικοί» να προτείνουν «σχήματα» και «μίγματα». ΟΙ εξαρτημένοι δεν είναι διαφορετικοί άνθρωποι από εμάς όλους! Να που όλοι μαζί καταφέραμε να κάνουμε μιαν κατάσταση σαν την πραγματικότητα του εξαρτημένου. Διάφορες συνιστάμενες δυνάμεις και «έξω» του και «μέσα» του, άλλες από πολύ παλιά, άλλες σχετικά πρόσφατες δημιουργούν αυτό το σύμπτωμα. Έτσι και η Χώρα μας θα μπορούσε να είχε ξεφύγει, αν πιο νωρίς είχε αναδιατάξει τις δυνάμεις αυτές μέσα της. Ας σταθούμε λίγο περισσότερο στην περιγραφή της ανθρωπιστικής κρίσης. Η ανθρωπιστική κρίση περιγράφεται «πάνω –πάνω» από τα προφανή. Κομμένο ρεύμα, «κομμένη ζωή», λειψή τροφή, λειψά ρούχα, σχεδόν ανύπαρκτη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, άντε να βάλουμε εδώ και το συνεχές στρες από τους απλήρωτους λογαριασμούς, από την απόλυτη δυσκολία της επιβίωσης. Όταν οι άνθρωποι μέσης ηλικίας μένουν άνεργοι ή κινδυνεύουν εκεί γύρω στα 50 να μείνουν, μπορεί να τους «σκοτώσει». Αλλά δεν είναι μόνο αυτά. Η κρίση δεν είναι μόνο «ανθρωπιστική», με την έννοια που έχει καθιερωθεί από τους διεθνείς οργανισμούς, αλλά πολύ περισσότερο από τις εικόνες της τηλεόρασης: Κάτι “εξωτικό” κάτι που γίνεται στην μακρινή Μπιάφρα της Νιγηρίας- θυμάστε «τα παιδιά της Μπιάφρας»- κάτι το οποίο δεν μας έχει αγγίξει, αν δεν φτάσουμε να πεινάμε. Η Κρίση είναι και ανθρωπιστική και ανθρώπινη και αφορά πολύ κόσμο. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που είναι γυμνοί από όνειρα, έστω και αν είναι ντυμένοι. Τεράστια είναι η επίσημη ανεργία, η πραγματική είναι αρκετά μεγαλύτερη και οι τρεις στους δέκα που δουλεύουν δεν πληρώνονται κανονικά. Άνθρωποι ηττημένοι στα σχέδια και στις βεβαιότητες μιας ζωής. Ανατράπηκε αυτό που είχαν συνηθίσει να περιμένουν και τώρα δεν μπορούν να περιμένουν τίποτα. Έχουμε πάψει να εμπιστευόμαστε τον εαυτό μας και τους άλλους και γι’ αυτό δυσκολευόμαστε στην συλλογική ζωή και δράση. Όσοι όμως «μπαίνουν στο συλλογικό» ενεργητικά, ενδέχεται να παρουσιάσουν λιγότερα ψυχοκοινωνικά προβλήματα, σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει σε χώρες που η πλειοψηφία του πληθυσμού του υπέστη ραγδαία οικονομική επιδείνωση, στην Ανατολική Ευρώπη για παράδειγμα. Αντί όμως οι άνθρωποι να βρίσκονται στο συλλογικό, που κάνει καλό πρώτα από όλα στον εαυτό τους, βρίσκονται στην ανάθεση σε «κάποιο μάγο της φυλής», ή περιμένουν κάτι «απ’ έξω» και αυτό τους διαβρώνει ψυχικά περισσότερο. Κάποια στιγμή θα ξεσπάσουν, όπως ένας ψυχικά πάσχων που παραληρεί και τότε, όσοι η κρίση δεν τους άγγιξε θα νομίζουν ότι αυτό είναι το πρόβλημα. Αυτό θα είναι μόνο το σύμπτωμα που δείχνει τον κίνδυνο και ενδεχομένως οδηγεί στην ίαση.
Γ. Οι δυνατότητες των Κέντρων Πρόληψης
Μια μεγάλη ομάδα γονέων που συναντάμε στις παρεμβάσεις μας έχουν εσωτερικεύσει την κρίση ως εσωτερική αποτυχία σε βαθμό που να τους έχει οδηγήσει σε μια σταθερή καταθλιπτικότητα, τέτοια που να δυσκολεύει την επικοινωνία με τα παιδιά τους. Βάλτε τώρα ότι όλη η οικογένεια ζει σε συνθήκες φτώχειας, όχι έσχατης, σαν αυτή που προκαλεί την φιλανθρωπία, αλλά πάντως φτώχειας. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες τα ψυχοκοινωνικά συμπτώματα έχουν αυξηθεί εκρηκτικά και μας έρχονται ως αιτήματα βοήθειας σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο –π.χ. βία στο σχολείο- στα Κέντρα Πρόληψης. Δεν είναι τυχαίο που μας έρχονται αυτά τα αιτήματα και με αυτή την συχνότητα. Τα κέντρα Πρόληψης είναι εξωστρεφείς δομές, έχουν πάει πριν ως προγράμματα ευαισθητοποίησης και βιωματικής εκπαίδευσης στον περίγυρο του έχοντος το σύμπτωμα και έχουν δείξει ότι για τέτοια συμπτώματα δεν είναι κανείς να ντρέπεται , δεν είναι κανείς να παραλύει μπροστά τους. Είναι προβλήματα όλων μας, τα οποία κατά καιρούς με ένα πιο δυσλειτουργικό και δραματικό τρόπο εκφράζονται σε μερικούς. Η Πρόληψη δεν έχει ανάγκη να πάει παντού και να «πουλήσει» την «κοινωνική καραμέλα» της ναρκοφοβίας, αυτό το κάνουν τα ΜΜΕ. Ούτε να κάνει την χώρα ένα απέραντο Νοσοκομείο ή Φαρμακείο. Με κανονικά ή «συμβολικά» φάρμακα.
Είναι ανάγκη να βρεθεί κοντά σε όλους βασικά, στη νεολαία πρωταρχικά, αλλά και ειδικότερα σε όσους έχει βρεθεί ότι από τις συνθήκες της ζωής τους αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο. Να προωθήσει την Ελπίδα Αλλαγής, στο μέτρο που ο καθένας μπορεί. Χωρίς όμως ενοχοποίηση και αναγνωρίζοντας τις τεράστιες αντίρροπες δυνάμεις, όχι «θάβοντας» τες. Και φυσικά με ενεργητικούς τρόπους με συντρόφευμα, με δίκτυα αλληλοβοήθειας.
Η λειτουργική σχέση με τον Εαυτό μας και με τους Άλλους είναι αυτή που μπορεί να μας προφυλάξει όταν οι συνθήκες γίνονται δύσκολες. Γίνονται δύσκολες με κάθε τρόπο: Κάποιος μπορεί «να πέσει στα Ναρκωτικά»-ας πούμε -από την πίεση, την φτώχεια και κάποιος άλλος από την ανία.
Επίσης ας σημειώσουμε και τούτο: Οι βαριά εξαρτημένοι στις «πιάτσες» είναι η «κορυφή του παγόβουνου». Αυτού του είδους η εξάρτηση, πολύ περισσότερο ίσως από τη τρέλα είναι ένα ψυχοκοινωνικό σύμπτωμα που φοβίζει την Κοινωνία και δυσκολεύει την Πολιτεία. Γι’ αυτό ίσως σε αναλαμπές δίνει και κάποια χρήματα για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο. Μάλλον όμως δεν θέλει να αναγνωρίζει τα πολυσύνθετα ψυχοκοινωνικά προβλήματα που κρύβονται κάτω από την κορυφή. Σημαντικοί διακρατικοί θεσμοί (π.χ. Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας), αλλά και το μεγαλύτερο τμήμα της επιστημονικής κοινότητας έχουν την αντίληψη ότι πρόληψη της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών, δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί αλλιώς, παρά ως τμήμα μιας ευρύτερης στρατηγικής προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας του πληθυσμού και παρέμβασης στην διαδικασία κοινωνικοποίησης των νέων.
Δ. Επίγραμμα
Σήμερα η Πρόληψη, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, δεν μπορεί παρά να είναι μια διαδικασία σε συλλογικό επίπεδο αρχικά, αλλά βεβαίως εκεί που χρειάζεται μια μεγαλύτερη επιμονή και σε προσωπικό ή μικρο- κοινωνικό επίπεδο. Για παράδειγμα σε συγκεκριμένες ευάλωτες ομάδες μέσα σε συγκεκριμένες κοινότητες.
Είναι μια προσπάθεια αναδιάταξης δυνάμεων ώστε, από καταστροφικές να γίνουν λειτουργικές κατ’ αρχήν και έπειτα προωθητικές, όπως σημειώσαμε στην αρχή. Και αν κάποιοι το βρίσκουν αυτό ανεδαφικό και ζητούν γρήγορα αποτελέσματα με μικρό κόστος, θεωρούμε ότι η Ιστορία τους έχει απαντήσει:
Κανένας «ανεδαφικός» στόχος δεν είναι κακός για την κίνηση του Ανθρώπου. Κινεί τα πράγματα προωθητικά και δυναμικά προς κάτι που ποτέ δεν μπορεί να προσεγγιστεί απόλυτα. Αρκεί βέβαια να μην είναι «παραλήρημα», αλλά να έχει μια θεμελίωση στο «πραγματικό», που στην περίπτωση των Κέντρων Πρόληψης υπάρχει. * Ο Αλέξανδρος Σταθακιός είναι Θεολόγος-Κοινωνιολόγος, Λειτουργός Πρόληψης.