Από τον Abraham Gefuropoulos
«Καθετί μπορεί να συμβεί, καθετί είναι πιθανό και κατορθωτό. Ο χώρος και ο χρόνος δεν υπάρχουν. Πάνω στο εύθραυστο έδαφος της πραγματικότητας η φαντασία ξεπηδάει και υφαίνει καινούρια σχέδια». Στρίντμπεργκ.
Με το Φανύ και Αλέξανδρος (1983) ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν δημιούργησε ένα αυτοαναφορικό αριστούργημα , απαράμιλλης καλλιτεχνικής αξίας, που όπως όλα τα πραγματικά διαμάντια αγγίζουν όχι μόνο τις παρυφές της κοινωνίας, αλλά διεισδύουν στα μύχια της συνεκτικής και παλλόμενης καρδιάς της.
Ο ιδιοφυής Σουηδός μας κλείνει το μάτι, περιγράφοντας τον ανιαρό καθωσπρεπισμό που έχει ριζώσει για τα καλά στην ζωή μας, την έλλειψη φαντασίας που διέπει τον σύγχρονο άνθρωπο, τον φόβο του να ζήσει, να γευτεί τον έρωτα. Κατακρίνει την αυταρχικότητα που ζέχνουν οι συντηρητικοί θεσμοί του καπιταλιστικού κόσμου διαμέσου της θρησκείας και της προκατάληψης. Μα πάνω από όλα το Φανύ και Αλέξανδρος, όπως και οι υπόλοιπες ταινίες του, είναι μία συνειδητά στιβαρή προσπάθεια του Μπέργκμαν, να αποτινάξει από πάνω του το φάντασμα του αυταρχικού πατέρα του.
Η μεγαλοαστική οικογένεια Έκνταλ ζει στην Σουηδία, στις αρχές του 20ο αιώνα. Είναι Χριστούγεννα και η κεφαλή της, η γιαγιά και άλλοτε ηθοποιός Έλενα, έχει καλέσει στο αρχοντικό , τους γιους της μαζί με τις οικογένειες τους. Ο χρεωκοπημένος Καρλ με την γερμανίδα γυναίκα του, ο μπερμπάντης Γκούσταβ με τη γυναίκα και την ερωμένη υπηρέτρια, ο ταλαντούχος Όσκαρ με την γυναίκα του Έμιλυ και τα δύο παιδιά τους, Φανύ και Αλέξανδρο. Όλοι μαζί διασκεδάζουν, χορεύουν, τραγουδούν και διασκευάζουν Σαίξπηρ στο οικογενειακό θεατράκι.
Ο θάνατος του Όσκαρ αλλάζει τα πράγματα. Ο φαινομενικά ευγενικός, πράος και καλλιεργημένος Επίσκοπος Βέργκερους προσφέρει μια σανίδα σωτηρίας από την οδύνη της μοναξιάς στην όμορφη γυναίκα του Έμιλυ και τα παιδιά τους. Μόνο που το καινούριο τους περιβάλλον δεν είναι ειδυλλιακό. Αντίθετα μάλιστα είναι το άντρο ενός καταπιεστικού, αντιδραστικού πνεύματος , ενός συντηρητικού κόσμου στον οποίο κανένας δεν μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα, να αναπτυχθεί ποικιλοτρόπως , χωρίς να υπακούσει στις εντολές του Ενός, του Θεού και δη του Επισκόπου Βέργκερους. Η φαντασία απαγορεύεται δια ροπάλου και τα παραπτώματα τιμωρούνται με βούρδουλα και απομόνωση. Η συγχώρεση είναι εφικτή δια του πόνου και η αγάπη αδήριτα συνδεδεμένη με το μαστίγιο.
Ο Επίσκοπος, εκτονώνει τα κτηνώδη συντηρητικά ένστικτά του με ράβδο και αποτρόπαιες τιμωρίες κυρίως στον μικρό αλλά με προσωπικότητα Αλέξανδρο, που δεν διστάζει να διατηρεί την ελεύθερη βούλησή του όπως έκανε και στο σπίτι της γιαγιάς του, και έχει την γενναιότητα να του εκφράζει τα συναισθήματα αποστροφής που τρέφει για την συμπεριφορά του.
Η ΄Έμιλυ μένει έγκυος,( μητέρα) απογοητευμένη από την επιλογή της, φοβισμένη για τα παιδιά της ζητάει βοήθεια από την γιαγιά Ελενα. Με τα ταχυδακτυλουργικά κόλπα ενός οικογενειακού φίλου δραπετεύουν από την κόλαση, ενώ ο Επίσκοπος καταλήγει τραγικά. Η αυλαία κλείνει με μια εορταστική οικογενειακή μάζωξη, στην οποία μετέχουν και τα ‘’φρέσκα’’ μέλη.
Ο Μπέργκμαν εμφιλοχωρεί στα στεγανά της πλούσιας οικογένειας , τοποθετώντας τον θεατή στο κέντρο του σύμπαντος του, ένα σύμπαν απότοκο της φαντασίας του, αλλά συγχρόνως και τόσο πραγματικό.
Τα μέλη της οικογένειας είναι πρώτα από όλα θεατρίνοι. Η ζωή και οι εκφάνσεις της είναι ένα μεγάλο Θέατρο, με κανόνες και ρόλους. Οι πλούσιοι αστοί δεν είναι έτσι; Αποξενωμένοι από τις απλές χαρές που προσφέρει ο κόσμος που ζούμε, απαλλοτριωμένοι από το χρήμα και την χλιδή, παραστρατούν, χάνουν την πεμπτουσία. Υποκρίνονται ότι ζουν, για αυτούς όλη η ζωή και η καθημερινότητα της δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια καλοπαιγμένη παράσταση. Η γέννηση, ο θάνατος και ο γάμος είναι μονάχα επιμέρους σκηνές ενός κακοφτιαγμένου Έργου.
Ο σαρκασμός είναι πυκνός και διάχυτος σε όλο το έργο. Ο σπουδαίος Μπέργκμαν , μέσω των κωμικοτραγικών περιπετειών των ηρώων του, περιγελάει τις συμβάσεις που συνάπτονται στην κοινωνία, απόρροια ενός επιβεβλημένου συντηρητισμού, με στόχο την επίτευξη μιας ψευδεπίγραφης αστικής καταξίωσης. Όμως αυτή η καταξίωση έχει αποτέλεσμα ο σύγχρονος άνθρωπος να απολέσει την ελευθερία και την προσωπικότητα του, να φορέσει μάσκες, βαθιά κάτω από τις οποίες η Ύπαρξη του είναι εγκλωβισμένη, ζητώντας απεγνωσμένα ένα χέρι βοηθείας.
Ο αυταρχικός συντηρητισμός, κατά τον Σουηδό, δεν είναι αποκλειστικό αποτέλεσμα κάποιας απλής προκατάληψης ή ενός οικονομικού οιδήματος. Ο Θεός και η Θρησκεία, όπως εκφράζονται στην καπιταλιστική μας πραγματικότητα, συνηγορούν στην ευρεία υποδούλωση της ατομικότητας του ανθρώπου στο βωμό του Παραδείσου. Ο Βέργκερους δεν είναι άλλος από τον πατέρα του Μπέργκμαν, Έρικ. Δεν φοράει μάσκες, διαθέτει μόνο μια, αυτή της ψυχικής αποσύνθεσης, της πατριαρχικής επιβολής και του φόβου της διαστρεβλωμένης Αγάπης.
Ο νεαρός Αλέξανδρος είναι ο νεαρός Μπέργκμαν. Ένα παιδί, ζωηρό, με πλούσια φαντασία, όπως είναι η ίδια η ζωή. Είναι αποστασιοποιημένος από τον πατέρα του, τον φοβάται, αλλά τον αγαπάει. Δεν ξέρει πώς να ξεφύγει από τον συναισθηματικό λαβύρινθο, πλάθει ιστορίες. Η Τέχνη ενυπάρχει μέσα του και είναι απότοκο της εσωτερικής του σύγκρουσης. Ο θάνατος της πανίσχυρης πατριαρχικής φιγούρας ανακουφίζει, αλλά ταυτόχρονα πληγώνει, μπερδεύει. Ο Αλέξανδρος βλέπει τα φαντάσματα του πατέρα και του πατριού, ο Μπέργκμαν στοιχειώνεται για μια ζωή από τον δικό του.
Όμως το Φανύ και Αλέξανδρος δεν είναι ένα στείρο, μελαγχολικό φιλμ, ξεζουμισμένο από αισιοδοξία, αντίθετα αποπνέει μια δροσερά αναζωογονητική ανάσα ενθουσιασμού. Η χαρά, η πεμπτουσία της ύπαρξης μας βρίσκεται στα μικρά πράγματα, στις στιγμές, στις απλές καθημερινές απολαύσεις που μας προσφέρονται απλόχερα, αρκεί εμείς να είμαστε ανοικτοί. Η προδιάθεση είναι ζωτικής σημασίας λεπτομέρεια, όπως είναι και οι αντιθέσεις σκοταδιού (φθοράς)- φωτός (έρωτας), μοτίβο που κυριαρχεί στην ταινία που απέσπασε 4 βραβεία Όσκαρ.
Ο Μπέργκμαν ως υπαρξιστής, επηρεασμένος από τον Νίτσε και υπέρμαχος της ύλης επί του πνεύματος , αγωνίζεται να προβάλει το άτομο και την πλέρια ανάπτυξη της προσωπικότητας του, ως το πιο φλέγον υπαρξιακό θέμα, κατατάσσοντας το στην κορυφή της συμπαντικής ιεράρχησης.
Ο καθένας μας, είναι Δημιουργός και απόλυτα επικυρίαρχος του μικρόκοσμου στον οποίο ζει που δεν είναι άλλος από τον εαυτό του. Σε αντίθεση με τον Δημιουργό Θεό, δεν χρειάζεται να καταπιεζόμαστε από κίβδηλα και επιζήμια κοινωνικά βαρίδια προς τέρψη ενός ‘’θανατηφόρου’’ μελλοντικού Παραδείσου, αλλά να προσπαθήσουμε να βάλουμε όση ενέργεια διαθέτουμε στο τώρα, στην υπηρεσία του Έρωτα. Αν αφαιρέσουμε την Μεταφυσική από τα μύχια της καρδιάς μας, τότε ο κόσμος θα φωτιστεί, θα διανθιστεί από τις ακτινοβολίες του εσωτερικού Ήλιου που όλοι διαθέτουμε.
Σε τελική ανάλυση, δεν έχει και πολύ σημασία η κοινωνικοοικονομική τάξη του καθενός μας στο παιχνίδι της ζωής και της πάλης με τον εαυτό μας. Το ταξίδι είναι σίγουρα μακρύ και επικίνδυνο, καθώς οι τρικυμίες των προκαταλήψεων μας είναι θεόρατες, όμως αρκεί να θυμόμαστε ότι διαθέτουμε ένα θεμελιώδες εφόδιο, την Φαντασία μας.
Η Φαντασία που έχουμε ήδη μέσα μας και η περαιτέρω καλλιέργεια της, θα μας βοηθήσει να σπάσουμε τους φραγμούς και τα όρια του ανιαρού μας κόσμου, ανυψώνοντας μας σε νέα ύψη, εκεί που κατοικεί η αγάπη για την ζωή και η λάγνα δίψα για τον έρωτα.
Τότε ο μεγαλύτερος μας φόβος, ο Θάνατος θα νικηθεί , θα απολέσει την καταθλιπτική μεταφυσική του υπόσταση και θα αποκαλύψει το πραγματικό του προσωπείο. Αυτό που είναι συνυφασμένο με την ύπαρξη μας, τίποτα παραπάνω από ένα κομμάτι του εαυτού μας.