Με τον Θωμά Γιούργα
Ο Ηθικός Σχετικισμός είναι η θέση ότι η Ηθική είναι σχετική. Προτείνει δηλαδή ότι δεν υπάρχουν καθολικές ή αντικειμενικά σωστές ηθικές απόψεις. Αντιθέτως, το αν μια ηθική άποψη είναι καλή ή ορθή είναι πάντοτε σχετικό με το κάθε άτομο ή την κάθε κοινωνία που την εκφράζει.
Επομένως ο ηθικός σχετικισμός δεν απορρίπτει την ύπαρξη της ηθικής αλήθειας, δεν είναι μια μηδενιστική θεωρία. Αντιθέτως, μας λέει ότι υπάρχει εγκυρότητα και αλήθεια στις ηθικές απόψεις η οποία όμως πηγάζει μόνο από το ίδιο το άτομο ή την κοινωνία που τις πρεσβεύει.
Επίσης, ο ηθικός σχετικισμός είναι μια Μετα-ηθική θεωρία. Δηλαδή, δεν προσπαθεί να δώσει απάντηση σε ένα πρακτικό ηθικό ζήτημα (π.χ. είναι ηθικά επιτρεπτή η ευθανασία;) ή σε ένα κανονιστικό ζήτημα (π.χ. από ποιες ηθικές αρχές, από ποιους κανόνες πρέπει να διέπεται μια ηθική ζωή;). Ο ηθικός σχετικισμός είναι μεταηθική θεωρία διότι ρωτάει κάτι για την ίδια την φύση της Ηθικής, την οποία και προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει.
Ένας από τους πρώτους (υποτιθέμενους) σχετικιστές ήταν ο κορυφαίος σοφιστής, Πρωταγόρας. ‘’Πάντων χρημάτων μέτρον έστιν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε ουκ όντων ως ουκ εστίν’’. Αν το μεταφέρουμε στο ηθικό επίπεδο, αυτό σημαίνει ότι όλα καθορίζονται από την ανθρώπινη ματιά, το τι είναι ηθικό και τι όχι. Μπορούμε έτσι να διακρίνουμε μια σπερματική συγγένεια με αυτό που αποκαλούμε σήμερα στην αναλυτική φιλοσοφία ‘Ηθικό Σχετικισμό’.
Η θέση ότι η ηθική είναι σχετική είναι ακόμα και σήμερα μία πολύ διαδεδομένη θέση. ‘’Κοίτα πόσες διαφορετικές ηθικές απόψεις υπάρχουν σε μια οικογένεια, πόσο συγκρουόμενες είναι οι ηθικές θέσεις μεταξύ των διαφορων κοινωνιών, πόσο αλλάζει η ηθική μέσα από την ιστορική πορεία,’’. Η παραπάνω διαπίστωση είναι μια πολύ σοβαρή εμπειρική, ιστορική, ανθρωπολογική προσέγγιση περί της Ηθικής.
Παρόλα αυτά, ανοίγει τον δρόμο σε μια λογική παρανόηση. Το γεγονός ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στα ηθικά πιστεύω διαφορετικών ανθρώπων και διαφορετικών κοινωνιών δεν εμπεριέχει λογικά και το συμπέρασμα ότι η ηθική είναι από την φύση της σχετική και ότι δεν υπάρχει αντικειμενικά ορθή ηθική άποψη. Κατ’αναλογία, το γεγονός ότι δύο επιστήμονες ή δύο επιστημονικές ομάδες διαφωνούν για το αποτέλεσμα μια εξίσωσης δεν εμπεριέχει και το συμπέρασμα ότι η εξίσωση αυτή δεν έχει αντικειμενικά ορθό αποτέλεσμα.
Για τον σχετικιστή λοιπόν, η ηθική δεν είναι καθόλου όπως π.χ. τα μαθηματικά όπου 4+4=8, το οποίο ισχύει ανεξάρτητα του τι πιστεύω εγώ κι εσύ. Αντιθέτως, το αποτέλεσμα της ηθικής εξίσωσης για τον σχετικιστή είναι πάντοτε ορθό και σε πάντοτε σε εξάρτηση με το τι πιστεύω εγώ ή η κοινωνία που ζω (πολιτιστικός σχετικισμός).
Για να δούμε κάποια θετικά του ηθικού σχετικισμού:
(α) Η ανοχή στην διαφορετική άποψη, ο σεβασμός της Άλλης ηθικής κουλτούρας. Άρα αποφεύγει την παγίδα του ηθικού δογματισμού, του ηθικού πατερναλισμού. ‘’Έτσι είναι αν έτσι νομίζετε’’ θα μπορούσε να είναι το μόττο της ηθικής ανεκτικότητας που προτείνει.
(β) Αποφεύγει τον ‘ηθικό ιμπεριαλισμό’. Την προσπάθεια ενός πολιτισμού ή ενός ανθρώπου να επιβάλει (δια της βίας;) τα ηθικά πιστεύω στους γύρω του. Η Χ, Ψ, Ω ΕΙΝΑΙ ΤΕΛΕΙΩΣ ΔΙΕΣΤΡΑΜΜΕΝΗ ΚΑΙ ΑΝΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ -ΚΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ. ΝΑ ΤΟΥΣ ΦΥΛΑΚΙΣΟΥΜΕ / ΑΦΑΝΙΣΟΥΜΕ ΟΛΟΥΣ ΠΟΥ ΚΑΝΟΥΝ Χ, Ψ, Ω.
Και ας περάσουμε στην μεγάλη δεξαμενή των αρνητικών πτυχών του ηθικού σχετικισμού:
(α) Βασίζεται απλά στην περιγραφή της ηθικής διαφορετικότητας ανά τον κόσμο και συχνά κάνει το λογικό άλμα ότι η διαφορετικότητα των απόψεων ισούται με την σχετικότητα των απόψεων.
(β) Δεν επιτρέπει επί της αρχής την διαφωνία και την παρέμβαση σε εξόφθαλμες περιπτώσεις, π.χ. το να βασανίζεις ένα γατάκι για πλάκα, την δουλεία, τις μαζικές δολοφονίες από ρατσιστικά κίνητρα. Πως θα διαφωνήσουμε ηθικά και πως θα παρέμβουμε για να σταματήσουμε τέτοιες πρακτικές εάν το βασικό μας πρόταγμα είναι η a priori ανοχή στην ηθική διαφορετικότητα;
(γ) Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και των μειονοτήτων δεν μπορεί να επαφίεται σε ένα σύστημα ηθικών (και κατ’επέκταση νομικών) κανόνων οι οποίοι είναι σχετικοί ανάλογα με την άποψη του καθενός ή τα ήθη και έθιμα μιας κοινωνίας. Η θεσμοθέτηση νόμων που προστατεύουν τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και τις μειονότητες υποκρύπτουν μια μεταηθική φιλοσοφική θέση. Ότι δηλαδή η Ηθική δεν είναι σχετική αλλά σε πολλά σημεία φαίνεται να είναι καθολική. Όπως για παράδειγμα στην καταδίκη του αχρείαστου πόνου ή στις ρατσιστικές διακρίσεις μεταξύ ανθρώπων.
(δ) Αν η ηθική είναι σχετική, όπως π.χ. η προτίμηση στον καφέ ή στο τσάι, τότε ποιο το κίνητρο ώστε να προσπαθήσουμε να διάγουμε μια πιο ηθική ζωή ή να συμβάλουμε στο χτίσιμο μιας πιο δίκαιης κοινωνίας;
Με δεδομένο ότι η αποδοχή του ηθικού σχετικισμού είναι μια πολύ διαδεδομένη άποψη ανά τον κόσμο, είναι χρήσιμο να αναρωτηθούμε τελικά αν η θέση αυτή έχει φιλοσοφική και λογική συνοχή, αλλά και να σκεφτούμε τους κινδύνους που μπορεί να εμπεριέχονται σε μία επιφανειακή, άκριτη αποδοχή του.
Φυσικά, η απόρριψη του ηθικού σχετικισμού δεν συνεπάγεται αυτομάτως και την αποδοχή του ηθικού αντικειμενισμού. Αν η ηθική είναι αντικειμενική, όπως περίπου οι νόμοι της φύσης (αν υπάρχουν και αυτοί…) τότε θα πρέπει να εξηγήσουμε από που πηγάζει η αντικειμενική αυθεντία τους.
Το θέμα δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, το Σάββατο 17.12.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.
