Με τον Θωμά Γιούργα
Στους προηγούμενους φιλοσοφικούς περιπάτους, πήραμε μια γενική ιδέα σχετικά με το «Πρόβλημα του τρένου». Η επιλογή να στρίψουμε το τρένο προς τις ράγες με τον έναν αντί για τους πέντε ανθρώπους αλλά και η επιλογή να ρίξουμε τον άνθρωπο από την γέφυρα ώστε να γλυτώσουμε τους πέντε, εντάσσεται στο πλαίσιο της Συνεπειοκρατείας και του Ωφελιμισμού. Της ηθικής σχολής, δηλαδή, που υποστηρίζει ότι η αρχή που *πρέπει* να διέπει τις αποφάσεις μας είναι η ελαχιστοποίηση του πόνου και η μεγιστοποίηση της ευτυχίας για τους περισσότερους ανθρώπους.
Ας δυσκολέψουμε, λοιπόν, λίγο περισσότερο τους πιστούς Ωφελιμιστές. Έστω, ότι είστε γιατρός σε ένα νοσοκομείο όπου νοσηλεύονται 5 ασθενείς. Και οι πέντε ασθενείς χρειάζονται την μεταμόσχευση ενός διαφορετικού ζωτικού οργάνου ώστε να επιβιώσουν. Κατά διαβολική τύχη (ή ατυχία), μπαίνει στο νοσοκομείο ένας υγιής άνθρωπος για να κάνει έναν ιατρικό έλεγχο ρουτίνας. Παίρνοντας όμως το ιστορικό του, συνειδητοποιείτε (ως γιατρός) ότι αυτός άνθρωπος δεν έχει συγγενείς και επιπλέον ότι είναι συμβατός δότης οργάνων και για τους πέντε βαριά ασθενείς.
Θα σκοτώνατε τον έναν άνθρωπο ώστε να μεταμοσχεύσετε τα όργανά του στους πέντε και έτσι να πεθάνει ένας αντί για πέντε ανθρώπους;
Όσοι απάντησαν στο πρόβλημα του τρένου πως θα έπρεπε να κάνουμε ότι χρειαστεί ώστε να σωθούν περισσότεροι άνθρωποι, ακόμα και να σπρώξουμε κάποιον παρευρισκόμενο προς τις ράγες, πως θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν την απόφασή τους να μην σκοτώσουν τον υγιή άνθρωπο στην παραπάνω περίπτωση;
Σε αυτό το σημείο, φαίνεται να ζορίζεται αρκετά ο Ωφελιμιστής που ισχυρίζεται ότι κάθε πράξη μας πρέπει να διέπεται από την αρχή της μεγιστοποίησης της ευτυχίας για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Διαισθητικά, μας φαίνεται ανήθικο, τουλάχιστον στους περισσότερους, να σκοτώσουμε έναν αθώο άνθρωπο, ανεξάρτητα από τις συνέπειες ή το παραγόμενο όφελος. Άρα μήπως αυτό είναι το τελειωτικό χτύπημα για τον Ωφελιμιστή;
Όχι τόσο εύκολα. Μία σοβαρή μανούβρα που μπορεί να κάνει ο Ωφελιμιστής είναι η εξής: Να επιμείνει στην αρχή της μεγιστοποίησης της ευτυχίας για τους περισσότερους ανθρώπους, βασιζόμενος όχι σε μεμονωμένες πράξεις αλλά σε γενικούς κανόνες οι οποίοι θα λειτουργούσαν ως εργαλεία μεγιστοποίησης οφέλους / ελαχιστοποίησης πόνο.
Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, ο Ωφελιμιστής γιατρός θα μπορούσε να ισχυριστεί πως αν όλοι οι γιατροί σκότωναν υγιείς ασθενείς για να σώσουν περισσότερους ασθενείς, τότε όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα φοβόντουσαν να επισκεφτούν κάποιον γιατρό. Έτσι, θα είχαμε πολύ περισσότερες απώλειες και ασθένειες εξαιτίας του γενικευμένου φόβου. Επομένως, στο πλαίσιο του Ωφελιμισμού-Κανόνων (και όχι του Ωφελιμισμού μεμονωμένων πράξεων) θα έπρεπε να τηρούμε τον κανόνα του σεβασμού προς τη ζωή του ασθενούς όχι επειδή έχει κατ’ ανάγκην κάποια ανεξάρτητη, εγγενή αξία, αλλά ως κανόνα-εργαλείο μεγιστοποίησης της ηθικής αξίας μέσω της μεγιστοποίησης της γενικότερης ευτυχίας.
Μπορεί λοιπόν ο Ωφελιμιστής να κοιμάται ήσυχος; Όχι τόσο εύκολα, έπεται κι άλλη συνέχεια…
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, την Παρασκευή 6.1.2017
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.