Με τον Θωμά Γιούργα
Δύο από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους και διανοητές όλων των εποχών, Ο Αριστοτέλης και ο Καντ, βρίσκονται απέναντι σε ένα πολυσχιδές και δύσκολο ερώτημα: Που έγκειται η αξία της Ηθικής;
Η ηθική σκέψη του Αριστοτέλη περιστρέφεται γύρω από την έννοια της ευδαιμονίας, της πραγματικά ευτυχισμένης ζωής. Η επιθυμία κάθε ανθρώπου, θα μας έλεγε ο Αριστοτέλης, είναι να είναι ευτυχισμένος και αυτός είναι ο τελικός, μη εργαλειακός σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης. Η επίτευξη της ευδαιμονίας, όμως, απαιτεί την κατάκτηση της αρετής (διανοητικής αλλά και ηθικής). Η κατάκτηση της αρετής είναι μια πολύχρονη και επίπονη διαδικασία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.
Σκεφτείτε το παράδειγμα ενός σολίστα στο πιάνο. Εκτός από το φυσικό ταλέντο και το κατάλληλο περιβάλλον που επιτρέπει και προωθεί την μουσική καλλιέργεια, ένας επίδοξος σολίστας πρέπει να έχει πολύ καλούς καθηγητές, να παίζει πολλές ώρες πιάνο, να μαθαίνει από τα λάθη του αλλά και παίρνει παράδειγμα από άλλους σπουδαίους πιανίστες. Έτσι και στο ηθικό επίπεδο, το περιβάλλον που μεγαλώνουμε, η εκπαίδευση που λαμβάνουμε, η αυξανόμενη εμπειρία μας στο να ισορροπούμε μεταξύ ακραίων συναισθημάτων, τα ηθικά πρότυπα που έχουμε, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής. Άρα όσο πιο πολύ πλησιάζουμε στην αρετή, τόσο μεγαλύτερη ηθική αξία έχει ο χαρακτήρας και η πράξεις μας.
Στον Καντ, από την άλλη, η κεντρική ηθική ιδέα είναι αυτή του καθήκοντος. Μέσα από ιδιοφυείς φιλοσοφικούς συλλογισμούς, ο Εμάνουελ Καντ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η υπέρτατη ηθική αξία έγκειται στις πράξεις που επιλέγουμε θέλοντας να δράσουμε με αίσθηση ηθικού καθήκοντος. Η Καντιανή δεοντολογία είναι ένα σύστημα κανόνων που στην τελική του μορφή θυμίζει ένα πολύ αυστηρό οδηγό χρήσης. «Ποτέ μην πεις ψέματα», «ποτέ μην σπάσεις μια υπόσχεση», «ποτέ μην χρησιμοποιήσεις έναν άλλο άνθρωπο μονάχα ως μέσο στις επιδιώξεις σου, ανεξάρτητα από το πιθανό όφελος για σένα ή την κοινωνία», κλπ.
Στην Καντιανή σκέψη, η ηθική αξία της αρετής και της διαμόρφωσης καλού χαρακτήρα αποκτά διαφορετικό περιεχόμενο από ότι στην Αριστοτελική εκδοχή της. Ο Καντ προσφέρει μια πιο απαισιόδοξη ψυχολογική ανάλυση για τον άνθρωπο, πιστεύοντας ότι η φυσική κλίση να παραβούμε ηθικά καθήκοντα είναι σχεδόν αδύνατον να σβηστεί τελείως. Επομένως, όσο μεγαλύτερη μάχη δίνουμε για να κάνουμε το ηθικά σωστό, έχοντας καλές προθέσεις τόσο μεγαλύτερη ηθική αξία λαμβάνει η πράξη μας. Αυτό μπορεί να ακούγεται διαισθητικό σε κάποιες περιπτώσεις, για παράδειγμα, όταν αποφασίζω να συγχωρέσω έναν άνθρωπο που με έβλαψε, όταν υπερνικώ έναν μεγάλο μου φόβο και δείχνω γενναιότητα, ή όταν επιστρέφω ένα γεμάτο πορτοφόλι που βρήκα στον δρόμο. Έχει μεγαλύτερη αξία, θα έλεγε ο Καντ, να δράσεις σύμφωνα με το ηθικό καθήκον σου και για τους σωστούς λόγους όταν νιώθεις αντίρροπα συναισθήματα. Όταν θα ήθελες να κάνεις το αντίθετο αλλά τελικά έδρασες με γνώμονα το ηθικό σου καθήκον. Βεβαίως, υπάρχουν και παραδείγματα που κάνουν την Καντιανή σκέψη να φαίνεται πολύ αντιδιαισθητική. Για παράδειγμα, αν έχω ηθικό χρέος να βοηθήσω την γιαγιά μου να πάει στο νοσοκομείο, έχει μεγαλύτερη αξία αυτή η πράξη εάν μισώ την γιαγιά μου; (Αυτή είναι μια καρικατούρα κριτικής στην Καντιανή σκέψη και σίγουρα απαιτεί μεγαλύτερη εμβάθυνση και επεξήγηση).
Αντιθέτως, στον Αριστοτέλη η ηθική πράξη λαμβάνει μεγαλύτερη αξία όσο περισσότερο ευθυγραμμίζεται με την επιθυμία. Η συγχώρεση, μια γενναία πράξη, η επιστροφή του γεμάτου πορτοφολιού, η βοήθεια στην γιαγιά, λαμβάνουν μεγαλύτερη αξία όσο μειώνεται η εσωτερική διαμάχη για το εάν πρέπει να συντελεστούν. Όσο περισσότερο φυσικά και σε μεγαλύτερη αρμονία με τα συναισθήματά μου επιτελώ την ηθική πράξη, τόσο μεγαλύτερη αξία προσδίδω στην συμπεριφορά μου.
Είναι ακριβώς σαν τον σολίστα στο πιάνο, θα μπορούσε να μας πει σήμερα ο Αριστοτέλης. Όσο καλύτερος γίνεται, τόσο λιγότερο σκέφτεται ποια είναι η επόμενη νότα που πρέπει να πατήσει…
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, το Σάββατο 3.12.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.