Με τον Θωμά Γιούργα
Ένα από τα πλέον κλασικά νοητικά πειράματα στην αναλυτική Φιλοσοφία κλείνει σχεδόν 50 χρόνια ζωής και ακόμα προβληματίζει εποικοδομητικά φιλοσόφους και μαθητές ανά τον κόσμο. Πρόκειται για το διάσημο «Πρόβλημα του τρένου» (Trolley Problem), το οποίο διατυπώθηκε από την Philippa Foot και τεστάρει τις διαισθήσεις μας περί της Ηθικής.
Ένα τρένο κινείται με σπασμένα φρένα πάνω στις ράγες. Λίγο παρακάτω στις ίδιες ράγες βρίσκονται δεμένα πέντε άτομα. Ως παρατηρητής της σκηνής, τυγχάνει να βρίσκεσαι δίπλα σε ένα μοχλό τον οποίο αν τον τραβήξεις μπορείς να αλλάξεις την κατεύθυνση του τρένου. Τραβώντας τον μοχλό καθοδηγείς το τρένο σε άλλες ράγες όπου βρίσκεται δεμένος ένας άνθρωπος. Ποια είναι η ηθικά σωστή επιλογή, να αφήσεις το τρένο να συνεχίσει την προδιαγεγραμμένη πορεία του σκοτώνοντας 5 ανθρώπους ή να τραβήξεις τον μοχλό και να καθοδηγήσεις το τρένο στις ράγες όπου θα σκοτωθεί 1 άνθρωπος; Σκεφτείτε το για μια στιγμή προσπαθώντας να αιτιολογήσετε την απόφασή σας.
Η πιο συνηθισμένη επιλογή είναι να τραβηχτεί ο μοχλός και να σκοτωθεί ο ένας ώστε να μειωθεί ο πόνος που θα προκληθεί. Η απόφαση για να μειώσουμε τον προκαλούμενο πόνο ή για να αυξήσουμε την ευτυχία βασίζεται στον υπολογισμό των συνεπειών. Γι’αυτό, σε γενικές γραμμές, όσοι συνδέουν την ηθική κρίση και απόφαση με τον υπολογισμό των συνεπειών ονομάζονται συνεπειοκράτες (Consequentialists).
Ας δυσκολέψουμε λίγο ακόμα το πρόβλημα του τρένου. Ας υποθέσουμε ότι σε μία γέφυρα πάνω από τις ράγες στέκεται ένας άνθρωπος τον οποίο μπορούμε να ρίξουμε πάνω στις ράγες και να ανακόψουμε την πορεία του τρένου. Έτσι πάλι θα σώζαμε τους πέντε δεμένους ανθρώπους και θα μειώναμε τον προκαλούμενο πόνο. Τι θα κάναμε σε αυτή την περίπτωση; Είναι ηθικά σωστό ή ακόμα και ηθικά επιβεβλημένο να ρίξουμε τον έναν άνθρωπο από την γέφυρα ώστε να σώσουμε τους πέντε;
Σε αυτή την περίπτωση αρκετοί από τους ανθρώπους που αρχικά απάντησαν με σχετική ευκολία ότι πρέπει να θυσιαστεί ο ένας άνθρωπος, τώρα αρχίζουν να δυσκολεύονται να υπερασπιστούν την ιδια αρχή επιλογής (καλύτερες συνέπειες, να αυξήσουμε την ευτυχία, να μειώσουμε τον πόνο). Κάποιοι μάλιστα, αλλάζουν την θέση τους και θεωρούν ότι θα ήταν ανήθικο να ρίξουμε τον άνθρωπο από την γέφυρα διότι αυτό θεωρείται δολοφονία. Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι που συχνότερα συνδέουν την Ηθική με (σχεδόν) απαράβατους κανόνες ανήκουν στην σχολή σκέψης της Δεοντολογίας (Deontology). Δηλαδή, για τους δεοντολόγους, η σωστή απόφαση κρίνεται όχι από τις συνέπειες μιας πράξης αλλά από την υπακοή μας στον ηθικό νόμο, ανεξάρτητα από τις συνέπειες.
Σε επόμενα φύλλα θα δυσκολέψουμε ακόμα περισσότερο τα ηθικά διλήμματα που τίθενται μέσα από το διαχρονικό πρόβλημα του τρένου και θα περπατήσουμε ακόμα πιο δύσβατα αλλά και ενδιαφέροντα φιλοσοφικά μονοπάτια.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, την Παρασκευή 30.12.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.