Από την Ελένη Μαυρομάτη
Στην ‘’Ιστορία της Σεξουαλικότητας’’ (2003), ο Φουκώ από μια ψυχολογική, ηθική και πολιτική σκοπιά, εξετάζει την σεξουαλικότητα, σαν μια ιστορία διαμόρφωσης των υποκειμένων. Αρχίζοντας από την βικτωριανή εποχή, κάνει γνωστό ότι το σεξ και η σεξουαλικότητα, αντιμετωπίζονταν ως μια αρνητική έκφραση, η οποία ουσιαστικά ήταν εγκλωβισμένη από τους εξουσιαστικούς κατασταλτικούς μηχανισμούς, που την κανονικοποιούσαν, στο πλαίσιο της συζυγικής οικογένειας. Κάθε μια παρέκκλιση από το ‘’φυσιολογικό’’, νοούνταν σαν διαστροφή. Αυτό όμως που θα μας απασχολήσει, δεν είναι το έργο στην πλειοψηφία του, αλλά το τελευταίο κεφάλαιο αυτού, το οποίο τιτλοφορείται ‘’Το δικαίωμα του θανάτου και η εξουσία πάνω στη ζωή’’, με περιεχόμενο ανάλυσης, τη ζωή ως πεδίο ελέγχου της κυρίαρχης εξουσίας. Η παρακάτω προσπάθεια, έγκειται στο να κατανοήσουμε, πως ο Φουκώ αντιλαμβάνεται την εξουσία, πως επηρεάζει τα υποκείμενα και πως διαμορφώνεται από την κυρίαρχη τάξη, ως μια τάση επιβολής.
Αρχικά, αναφέρει ότι σε προγενέστερες κοινωνίες, παίρνοντας ως παράδειγμα την ρωμαϊκή, η κυρίαρχη εξουσία είχε το δικαίωμα ‘’ζωής και θανάτου’’ πάνω στους υπηκόους της. Το δικαίωμα αυτό στη ζωή, ήταν ‘’έμμεσο’’, με την έννοια ότι σε περίπτωση εμπόλεμης κατάστασης, οι υποτελείς έπρεπε να υπερασπιστούν αυτόν και το Κράτος, να διαφυλάξουν δηλαδή την διατήρηση της δικής του ζωής, πολεμώντας γι αυτόν. Ο Ηγεμόνας ωστόσο, ασκούσε και μια μορφή ‘’άμεσης’’ εξουσίας πάνω στη ζωή, αφού σε περίπτωση άρνησης συμμετοχής, είχε το δικαίωμα να αφαιρέσει τη ζωή ως ένδειξη τιμωρίας. Οπότε στον τύπο αυτό ‘’κοινωνίας των αρχόντων’’, η εξουσία νοείται ως μονόπλευρο δικαίωμα πάνω στη ζωή, με προνόμια ορισμού σε επίπεδο ύπαρξης.
Με το πέρασμα του χρόνου, η εξουσία έθεσε ως σκοπό όχι αποκλειστικά τον έλεγχο πάνω στη ζωή των υποκειμένων, αλλά περισσότερο των πολλαπλασιασμό τους. Έτσι, η προστασία και η επιβίωση του άρχοντα, έγινε προστασία και υπεράσπιση της ίδιας της ζωής των υποκειμένων. Η ενεργοποίηση δηλαδή προς μια κατεύθυνση, αποτέλεσε προαπαιτούμενο της επιβίωσης και της υπεράσπισης καθενός ξεχωριστά και όλων μαζί. Προσανατολίζοντας το βάρος της ύπαρξης όλων στους ίδιους τους δρώντες, πραγματοποιήθηκε πλειάδα πολέμων και δυστυχίας προς την κατεύθυνση αυτή. Εισάγεται τότε το ζήτημα της βιολογικής επιβίωσης ολόκληρων λαών.
Στο πεδίο του ‘’άμεσου’’ δικαιώματος στη ζωή, ο Φουκώ προσθέτει και το ζήτημα της θανατικής ποινής, ως μια άλλη μορφή της εξουσίας πάνω στη ζωή. Παρατηρεί ωστόσο, ότι με την μέθοδο αυτή, αν και οι θάνατοι μειώθηκαν, δεν ευθύνεται η ‘’παραχώρηση’’ του δικαιώματος να πολεμούν όλοι για όλους, αλλά η εξουσία αυτή καθ αυτή. Η εξουσία υιοθετώντας την καινούργια της διάσταση, δεν έπαψε να εφαρμόζει την θανατική ποινή, αλλά αυτή εφαρμόζονταν σε όσους θεωρούσε ότι αποτελούν ένα είδος βιολογικού κινδύνου για τους άλλους.
Θίγοντας και το ζήτημα της αυτοκτονίας, παρουσιάζοντας το ως ‘’ατομικό και ιδιωτικό δικαίωμα θανάτου’’, αποκομμένο από τον έλεγχο του άρχοντα, το εμφανίζει ως ενέργεια του ατόμου ενάντια στις επιταγές της εξουσίας. Κατ επέκταση τη στιγμή που η εξουσία αποφασίζει να αναλάβει το έργο της διαχείρισης της ζωής και της προώθησης της, το άτομο χειραφετείται όσον αφορά το δικαίωμα του θανάτου και το ασκεί, χωρίς πλέον η εξουσία να θεωρείται έγκλημα.
Από τον 17ο αιώνα και έπειτα, η εξουσία γίνεται ανθρωποκεντρική, αποβάλλοντας τον χαρακτήρα της με κέντρο βάρους τον θάνατο, κινούμενη σε δύο άξονες, την ανατομικοπολιτική του ανθρώπινου σώματος, η οποία είχε κεντροθετηθεί στο σώμα ως μηχανή με σκοπό την αποτελεσματική ένταξη του σε κοινωνικοοικονομικά συστήματα ελέγχου και τον βιοπολιτικό άξονα του πληθυσμού, ο οποίος θέτει το σώμα ως στήριγμα στις βιολογικές διαδικασίες και εν ολίγοις προωθεί την μακροβιότητα και την διατήρηση της καλής υγείας του ατόμου και άρα του συνόλου.
Η εξουσία θέτοντας το άτομο να αναπτυχθεί μέσα απ αυτούς τους αλληλεπιδρόμενους άξονες(πνευματική και βιολογική καλλιέργεια), παύει να διαχειρίζεται πλέον τον θάνατο και εξουσιάζει τη ζωή, προσπαθώντας να παράξει ανθρώπινες μηχανές, έτοιμες να θυσιαστούν στον βωμό των παραγωγικών διαδικασιών που επιτάσσει το καπιταλιστικό σύστημα. Έχοντας δημιουργήσει ένα κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το άτομο οργανώνεται (δημογραφικές καταγραφές πλούτου-πληθυσμού) και ευδοκιμεί, η βιοεξουσία χρησιμοποιεί τη σεξουαλικότητα, ούτως ώστε να αυξήσει τις παραγωγικές της δυνάμεις. Επενδύει το ζωντανό σώμα και το αξιοποιεί όπου εκείνη το χρειάζεται.
Το βιολογικό πλέον αντανακλάται στο πολιτικό. Ο άνθρωπος δεν είναι έρμαιο πια ενός επικείμενου θανάτου είτε από λιμούς ή επιδημίες, είτε από την τακτική που ακολουθεί ο εκάστοτε πολιτικός άρχοντας. Η επίδραση που ασκεί η εξουσία, τοποθετείται τώρα στο επίπεδο της ίδιας της ζωής. Η πολιτική ζωή του ατόμου, συζητά γι αυτό, ως έμβιο ον. Οπότε και η ιστορία, η οποία έχει άρρηκτη σχέση με την πολιτική, καλείται να διατυπώσει μια καινούργια θέση για τη ζωή, που βρίσκεται ταυτόχρονα, έξω από αυτήν σαν βιολογικός της περίγυρος και μέσα στην ανθρώπινη ιστορικότητα, που απαρτίζεται από τεχνικές γνώσης και εξουσίας.
Ο νόμος που στο παρελθόν αφορούσε μόνο την τιμωρία και την διατήρηση μιας θανατοκεντρικής εξουσίας, πλέον ακολουθεί τον ρου της ομαλοποιητικής εξουσίας, η οποία ως έργο έχει τη μέριμνα για τη ζωή και χρειάζεται νομοθετικούς μηχανισμούς, συνεχείς ρυθμιστικούς και διορθωτικούς, που ενισχύουν την αξία και τη χρησιμότητα. Μετά την διεκδίκηση του δικαιώματος για τη ζωή, το σώμα, την υγεία και γενικά την ικανοποίηση των αναγκών, μπορεί κανείς να καταλάβει ότι το σεξ έγινε πολιτικός στόχος. Σχετίζεται από την μια με την αγωγή του σώματος και από την άλλη με την ρύθμιση των πληθυσμών. Μπαίνει στο πεδίο έρευνας της ιατρικής, της ψυχολογίας και σε παρεμβάσεις που στοχεύουν σε ολόκληρο το κοινωνικό σώμα. Γίνεται το κλειδί της ατομικότητας. Η σχέση βέβαια της εξουσίας με το σέξ πρέπει να νοείται ως σχέση φραγμού και απόρριψης, καθιστώντας την εξουσία νομοθέτη του σεξ.
Η πολιτική συνδέεται με την επιστήμη, η οποία μελετά το πεδίο της σεξουαλικότητας και την καθιστά υπεύθυνη για την προσωπικότητα-συμπεριφορά του ατόμου και κατ επέκταση τη διαμόρφωση του κοινωνικού συνόλου. Επομένως, αφού έχουμε μια εξουσία με γνώμονα τη ζωή και την ανάπτυξη, το σεξ αποτελεί στόχο για την κοινωνία αυτή (βιοεξουσία). Ως βιοεξουσία, Ο Φουκώ εννοεί την αυξανόμενη τακτοποίηση σε όλες τις σφαίρες της ζωής, με πρόσχημα την βελτίωση του ατόμου και του πληθυσμού. Μέσα απ αυτήν γεννήθηκε η σεξουαλικότητα , ως ιστορικό και πολιτισμικό φαινόμενο. Όσον αφορά το θέμα της σεξουαλικότητας, ο στιγματισμός κάποιου ως ‘’κανονικού-αντικανονικού’’, επιτρέπει στην εξουσία να ενισχυθεί, κάτι που παρατηρείται και στην περίπτωση καταπίεσης της γυναίκας. Oταν σταδιακά ο άνθρωπος άρχισε να απελευθερώνεται από τον φεουδαλικό δεσμό και την παγιωμένη πατριαρχική σκέπη, η εξουσία επιστράτευσε την επιστήμη, προκειμένου να τον καθηλώσει πάλι, εμποδίζοντας την ανεξαρτησία του.
Με λίγα λόγια για τον Φουκώ, η σεξουαλικότητα είναι η κατάσταση που επέρχεται το άτομο, όταν η επιθυμία του αντικρίσει την οικογενειακή και κοινωνική οπτική. Οπότε η ατομική εικόνα ολοκληρώνεται σε σχέση με αυτή των άλλων. Αν η άποψη και η εικόνα των άλλων είναι αρνητική προς την ατομική επιθυμία, το άτομο έχει δύο επιλογές. Είτε να συμμορφωθεί και να συμβιβαστεί ή να αντισταθεί και να διεκδικήσει την αξιοπρέπεια του. Είναι φυσικά μια διαδικασία η οποία διαρκεί μια ολόκληρη ζωή. Η τροφή και τα εφόδια προς την διαδικασία της δόμησης αυτής, είναι ο Λόγος, το εξωτερικά ερεθίσματα που προσλαμβάνει ανάλογα με την επιθυμία του ή την αντίληψη των άλλων εκφράσεων εξουσίας, όπως η Θρησκεία (η θρησκευτική απαγόρευση είναι Λόγος και ελέγχει το σώμα) ή το Κράτος. Αυτό που βλέπεις δηλαδή να αντανακλάται στους άλλους, το προσλαμβάνεις στον ίδιο τον εαυτό σου.
Βιβλιογραφία
Smart, B. (2009). Barry Smart: Michael Foucault: κύρια θέματα και ζητήματα. Στο Μ. Πετμεζίδου, & Μ. Πετμεζίδου (Επιμ.), Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία (Γ. Μπαρουξής, Μεταφρ., 6η εκδ., Τόμ. 2, σσ. 135-167). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Γαλανόπουλος, Α. (2014, Ιούνιος 25). Ο Michel Paul Foucault και η θεώρηση της εξουσίας. Το Περιοδικό .
Καραγιάννης, Γ. (2015, Δεκέμβριος). Η ανάλυση της εξουσίας: Foucault, σύγχρονη καθοφηγητική εξουσία και ερευντηικές προκλήσεις. Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης (43), σσ. 81-108.
Μακρής, Σ. (2008). Ισχύς και Ελευθερία, Φιλοσοφικές, πολιτικές και διεθνολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρης.
Σίμος, Χ. (2006, Ιανουάριος-Μάρτιος τέυχος 94). Το ζήτημα της εξουσίας στον Αλτουσέρ και τον Φουκώ. Θέσεις-τριμηνιαία επιθεώρηση .
Φουκώ, Μ. (2003). Η ιστορία της Σεξουαλικότητας (Τόμ. 1. Η δίψα της γνώσης). Αθήνα: Ράππα.
Ψημίτης, Μ. (2007). Το μοντέλο της “αυτοκρατορίας” ως παγκόσμιου πολιτικού υποκειμένου στο έργο των Hardt και Negri και η σχέση του με την έννοια της εμμενούς εξουσίας στον Φουκώ. Στο Σ. Παπαϊωάννου, & Σ. Παπαϊωάννου (Επιμ.), Ζητήματα Θεωρίας και Μεθόσου των Κοινωνικών Επιστημών (σσ. 396-410). Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική ΑΕ.