Από τον Σπύρο Σούρλα
Αουσβιτς-Μπιρκενάου. Ο Σαούλ είναι Εβραίος. Ο Σαούλ είναι κρατούμενος, που ανήκει στην ομάδα Sonderkommando, δηλαδή σε εκείνους του ‘επίλεκτους’ Εβραίους, που ζουν σε θεωρητικά, καλύτερες συνθήκες, από τους λοιπούς κρατούμενους ,μιας και αναλαμβάνουν να υποδέχονται τους νέους κρατούμενους και να τους καθησυχάζουν, δείχνοντάς τους, που θα πάνε για ντους γυμνοί, υποσχόμενοι πως μετά τους περιμένει μια ζεστή σούπα.
Είναι εκείνοι δηλαδή ,που ασφαλίζουν τις βαριές πόρτες των θαλάμων αερίων, που στοιβάζουν, στην συνέχεια τα πτώματα, τα καίνε, και πετούν τις στάχτες στο ποτάμι, που συγκεντρώνουν τα λάφυρα, από τα κενά σωμάτων ρούχα, που βουρτσίζουν τους θαλάμους αερίων για να μην μείνει καν ίχνος ύπαρξης και να συνεχιστεί ο στακάτος ρυθμός εξόντωσης.
Ο Σαούλ και οι ‘σύντροφοί’ του, σημαδεμένοι με ένα κόκκινο Χ στην πλάτη της στολής τους (μιας και αυτοί πρέπει να είναι αναγνωρίσιμοι από τους Ναζί ‘ιδιοκτήτες’ του στρατοπέδου ως επίσης κατώτερα όντα) είναι τα ανθρώπινα εκείνα ράκη,που για να ζήσουν μερικούς μήνες παραπάνω (αφού θα εξοντωθούν και αυτοί κάποια στιγμή), γίνονται θύτες, αλλά και ταυτόχρονα θύματα της κτηνώδους ‘τελικής λύσης’, καθώς η ανατριχιαστική Ναζιστική πρακτική, δεν επιθυμεί απλά να εξοντώσει τον ‘άλλο’, αλλά να τον μετατρέψει σε συνένοχο, σε δολοφόνο της ίδιας του της σάρκας..Είναι ο υπόδουλος ‘άλλος’, που εξοντώνει τον ‘δικό’ του, τον ομόθρησκό του, τον ομοϊδεάτη του, για να γίνει μέτοχος και κοινωνός,της συντριβής του ανθρώπινου είδους ..Η ναζιστική αυτή σύλληψη,σε συνδυασμό με την θεριστική μηχανή της διαφορετικότητας, είναι τρομακτικά μοναδική σε ακρίβεια και ‘τάξη’ στην Ιστορία.
Είναι ο ορισμός του εκμηδενισμού της ύπαρξης , η εξαφάνιση του νεκρού, αλλά και η απογύμνωση του ζώντος και η μετατροπή του σε βιολογικό κινούμενο ‘κουφάρι’..
Η κάμερα του Νέμες, κυριολεκτικά φοδραρισμένη πάνω στον Σαούλ, μετατρέπει τον θεατή σε συμμέτοχο των γεγονότων. Όλα όσα συμβαίνουν στο κολαστήριο, δεν αποτυπώνονται μέσω του ρεαλισμού της εικόνας,αλλά σημαίνονται, μέσα από φλουταρισμένα πλάνα, όπου διακρίνονται αμυδρά γυμνά σώματα, χωρίς πρόσωπο, που στοιβάζονται, για να μεταφερθούν στα κρεματόρια, όπου κρατούμενοι σφουγκαρίζουν με ένταση τους θαλάμους αερίων, για να εξαφανιστεί και το τελευταίο ίχνος, αλλά πιο πολύ απ’όλα περιγράφονται με ένα ανατριχιαστικό ‘soundtrack’ που έχει συντεθεί από την πλέον άγρια ‘μουσική’ τρομαγμένων κραυγών, αγωνιωδών χτυπημάτων στους τοίχους των θαλάμων αερίων,από φωνές και ψιθύρους διαφορετικών γλωσσών.
Σύμφωνα με τον Σαούλ: ’Eίμαστε όλοι νεκροί’.
Και αίφνης σε μια ‘παρτίδα’ πτωμάτων κάτι κινείται. Ένα αγόρι βρίσκεται ζωντανό στον θάλαμο αερίων (ένα ‘θαύμα’ που έχει ξανασυμβεί μια μόνη φορά με ένα κορίτσι όπως ισχυρίζεται κάποιος από τους Sonderkommando).
Το αγόρι παραδίδεται στους Ναζί,όπου και φυσικά στραγγαλίζεται εν ψυχρώ από τον αξιωματικό, αφενός μεν επειδή διέπραξε την ‘Υβρη’ της επιβίωσης, ακυρώνοντας, έστω για λίγο το τέλειο πρόγραμμα εξόντωσης, και αφετέρου, το σώμα του πρέπει να εξεταστεί στο ‘όνομα της επιστήμης’ για να γίνει καλύτερα αντιληπτό το πώς επέζησε .
Ο Σαούλ,είναι παρών στο γεγονός και παρακολουθεί ανέκφραστος, όπως πάντα.
Ο Σαούλ ‘βαφτίζει’ το νεκρό παιδί γιο του. Ζητά,από τον επίσης κρατούμενο ιατροδικαστή να μην κάνει νεκροψία,αλλά να του το δώσει να το θάψει σύμφωνα με την Εβραϊκή τελετουργία και την αντίστοιχη νεκρώσιμη ακολουθία (Kaddish) και αναζητά ραβίνο, διακινδυνεύοντας την ίδια του την ζωή κάθε λεπτό.
Ο Σαούλ, παύει να είναι πια νεκρός μέσω του νεκρού αγοριού..Ο Σαούλ χαμογελά, για πρώτη φορά, καθώς ξεσκεπάζει το νεκρό παιδί όταν βεβαιώνεται πως για λίγο το έχει κρύψει σε ασφαλές μέρος..Παίρνει πνοή από το άπνοο ‘θαύμα’.
Από αυτή την στιγμή και μετά, μέσα σε έναν καταιγιστικό ρυθμό, παραβιάζει με κάθε τρόπο την κανονικότητα όπου σχεδόν ξεχνά την προγραμματισμένη εξέγερση και πρόθεση για απόδραση των ‘συντρόφων’ του και του ιδίου, περιφερόμενος εκστασιασμένος και σε διαρκή διέγερση σε διάφορα μέρη του στρατοπέδου (όπου υπεύθυνες είναι άλλες ομάδες Sonderkommando), για να βρει ραβίνο ..
Ο Σαούλ ψάχνοντας τον ‘Ελληνα ραβίνο’ φτάνει στην περιοχή,όπου κρατούμενοι φτυαρίζουν τις στάχτες των αποτεφρωμένων σωμάτων και τις πετούν στο ποτάμι, μιας και εκτός των άλλων η ‘τελική λύση’ επιβάλλει την εξαφάνιση κάθε ίχνους της κτηνωδίας (αυτός είναι άλλως τε και ο λόγος,που και οι Sonderkommando εκτελούνται κάποια στιγμή, για να μην υπάρχουν μάρτυρες επιζώντες).
Ο κινηματογραφικός τρόπος του Νέμες, με τα μοναδικά μονοπλάνα, που εκτός του δασκάλου του Μπέλα Ταρ παραπέμπει και στον μεγάλο Σοβιετικό Ελεμ Κλιμωφ που το 1984 σκηνοθέτησε το αριστουργηματικό ‘Come and See’-με την περιγραφή της ‘Νερώνειας’ κτηνωδίας,του καψίματος των χωριών της Λευκορωσίας μέσα από τα μάτια ενός παιδιού που γερνά σε μια μέρα-αποτυπώνει μοναδικά τον τεφρό τόπο,δίπλα στο ποτάμι, όπου και οι ζωντανοί κρατούμενοι σκαπανείς έχουν γίνει ένα με την στάχτη, ενώ το τοπίο παρ’ότι σε ξέφωτο και μέρα δείχνει νεκρό και σαν σε έκλειψη ηλίου.
Ο Σαούλ ,μετά από μια αψιμαχία πέφτει στο ποτάμι μαζί με τον Έλληνα ραβίνο και το φτυάρι του και όταν τον σώζει αποκαμωμένο και ημιθανή,ο Γερμανός αξιωματικός του απευθύνει μια και μόνη ερώτηση :‘Είναι καλά το φτυάρι;’
O Σαούλ γυρνά στο δικό του ‘τόπο ευθύνης’ γλυτώνοντας μιας και μιλά Γερμανικά (γεγονός που απεχθάνεται), και η μητρική του γλώσσα που είναι η Ουγγρική, χαρακτηρίζεται ‘ευγενής’-η σωτηρία του-από τον Ναζί αξιωματικό..
Η περιφορά του Σαούλ,από τους θαλάμους των αερίων, στα κρεματόρια και στους λάκκους των εκτελέσεων (όπου και εκεί οι εκτελέσεις,περισσότερο υποδηλώνονται με τις κραυγές και το ανατριχιαστικό ‘soundtrack’ των πυροβολισμών,παρά με τον ρεαλισμό) με σκοπό να βρει,επιτέλους ένα ραβίνο για το παιδί, αποτελεί την ευκαιρία για τον Νέμες,να δείξει όλη την Δαντική κόλαση του Άουσβιτς, πάντα επικεντρωμένη στον ‘πρωταγωνιστή’ του.
Ο ρυθμός παραμένει καταιγιστικός,οι συνομιλίες είναι ελάχιστες, η καχυποψία και η εχθρότητα μόνιμες, ακόμα και μεταξύ των ‘συντρόφων’.Το ίδιο και η διαρκής κίνηση των Sonderkommando,που μοιάζει να μην κοιμούνται ποτέ..
Ο νους του Σαούλ,βρίσκεται πάντα στον μοναδικό του προορισμό που είναι η ΄σωστή ταφή ‘ του νεκρού αγοριού..
Έτσι ακόμα και όταν η εξέγερση και η απέλπιδα απόδραση γίνονται πραγματικότητα (αφού όλοι τους γνωρίζουν πως ήρθε η ώρα να εκτελεστούν αν μείνουν άλλο στο στρατόπεδο) ο Σαούλ φεύγει μαζί με τον ‘γιο’ του,που τον κουβαλά ασθμαίνοντας στους ώμους του, τυλιγμένο με την σακούλα του νεκροτομείου
Μαζί του έχει επιλέξει να πάρει από τους άρτι αφιχθέντες νέους κρατουμένους κάποιον που του λέει πως είναι ραβίνος(;) .
Όταν επιτέλους βγαίνουν έξω από το στρατόπεδο και ενώ το αλύχτισμα των σκυλιών των Ναζί ακούγεται όλο και απειλητικότερο, σκάβει αγωνιωδώς στην όχθη του ποταμού με την βοήθεια του ραβίνου(;) και δυο γερών κλαδιών δένδρου.
Μια συγκλονιστική σκηνή, όπου δυο άνθρωποι ‘σκύλοι’ σκάβουν γεμάτοι αγωνία, και σε ‘μουσική συνήχηση’ με το γαύγισμα των σκυλιών και των βημάτων των Ναζί, που δεν φαίνονται, αλλά πλησιάζουν..
Ο ραβίνος, μη-ραβίνος,προσπαθεί να ψάλλει κλαίγοντας χωρίς να γνωρίζει την προσευχή και έτσι ο στόχος του Σαούλ παραμένει ανεκπλήρωτος..
Ο τόπος εκτός του στρατοπέδου, θεωρητικά τόπος ελευθερίας (έστω λίγων λεπτών) ανάμεσα σε φυλλωσιές δένδρων, μόνο ελπιδοφόρος δεν δείχνει..
Το πέρασμα του ποταμιού θυμίζει Αχέροντα…..
Ο Σαούλ βουτά στο ποτάμι φέροντας το σώμα του ‘γιου’ του,που τον κρατά στην επιφάνεια, μα που συγχρόνως αποτελεί βάρος ..Διασώζεται ,από κάποιον άλλο δραπέτη, ενώ ο ‘γιός‘ του χάνεται ‘αδιάβαστος’ και το νερό γίνεται το ‘σήμα’του…To ‘Kaddish’ δεν ακούγεται ολόκληρο ποτέ………….
Η πορεία προς την ‘ελευθερία’ των αποκαμωμένων δραπετών, μέσα από την κάμερα του Νέμες, υπενθυμίζει ξανά το αρχικό ‘είμαστε όλοι νεκροί’ του Σαούλ.
Το ξαπόσταμα (για πέντε λεπτά, όπως δηλώνει ένας από τους δραπέτες), στο ξύλινο καλύβι, δίνει την ευκαιρία για ψευδαισθητικά όνειρα της ομάδας, που συζητούν τι θα κάνουν, μόλις απομακρυνθούν οριστικά, από τους διώκτες τους..
Ο Σαούλ παραμένει παρών-απών.
Στο άνοιγμα του καλυβιού βλέπει ένα ξανθό αγοράκι …..(Διάκειται φιλικά στους δραπέτες; Είναι αυτό που δείχνει την κρυψώνα τους στους Γερμανούς;)
Και τότε ο Σαούλ, αποσυρμένος ήδη στο ‘επέκεινα’ χαμογελά για δεύτερη και τελευταία φορά ………
Οι πυροβολισμοί που ακούγονται, ενώ η κάμερα αποσύρεται από την καλύβα, ελάχιστη σημασία έχουν .
‘Μετά το Άουσβιτς είναι βαρβαρότητα να γράφει κανείς ποίηση’ είχε πει ο Αντόρνο, και ο Νέμες φαίνεται να το υιοθετεί (σε ένα επίπεδο) μέσα από την άρνηση της μουσικής υπόκρουσης που την αντικαθιστά από το ανατριχιαστικό κολλάζ κραυγών, ήχων,ψιθύρων, γαβγισμάτων σκύλων και πυροβολισμών…που συνθέτουν την κόλαση .
Όμως ο Sonderkommando Σαούλ, μέσα από την σχεδόν φρενήρη ανάγκη του να θάψει ,υπό τους ήχους του ‘Kaddish’ τον νεκρό του ‘γιο’, αποτινάσσει την φρικώδη ‘ευτυχία των στρατοπέδων’, όπως χαρακτήρισε ο Ιμρε Κέρτες την απ-ανθρωποποίηση των κρατουμένων και την ιδρυματική τους κανονικότητα,ως βιολογικά ράκη και μετατρέπει τον απελπισμένο αγώνα του σε νόημα ζωής ,και τον θάνατό του ,σε γεγονός εξεγέρσιμο .
Το χαμόγελο του Σαούλ στην θέα του νεκρού, αλλά όχι αποτεφρωμένου ‘γιου’ υπερπηδά το έσχατο οδόφραγμα του θανάτου όχι μόνον ως φυσικού γεγονότος ,αλλά και ως ‘νεκρής ψυχής’ μέσα στο Άουσβιτς.
Είναι η ανάσταση της ανθρωπιάς, απέναντι στην Ναζιστική μηχανή εκμηδένισης..
Σε τελική ανάλυση ακόμα και στον θάνατο ‘δεν είμαστε όλοι νεκροί’.
Η ταινία του Νέμες, εντάσσεται στα αριστουργήματα της Τέχνης
‘’Γιατί κάθε εικόνα του παρελθόντος που δεν αναγνωρίζεται από το παρόν αναφορικά με αυτό…απειλεί να εξαφανιστεί αμετάκλητα’
Βάλτερ Μπένγιαμιν (απόσπασμα από την Θέση V,στις ‘Θέσεις για την Φιλοσοφία της Ιστορίας’)