Από την Άννα-Μαρία Αρβανιτίδου
Ένας επαναστάτης δε γίνεται να είναι συνάμα και κλασικός, αλλά για τον Γιάννη Τσαρούχη, γίνεται. Την ημέρα που ο ζωγράφος αυτός τόλμησε να αναζητήσει τον Ερμή όχι στο όρος Όλυμπος αλλά στο «Καφενείον ο Όλυμπος» ένας μύθος κατέβηκε από τα βιβλία στη ζωή ενώ το μάτι του καλλιτέχνη υποχρεώθηκε να ατενίζει αλλιώς τον κόσμο.» Γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης για τον Γιάννη Τσαρούχη.
Ο Γιάννης Τσαρούχης γεννήθηκε στον Πειραιά το 1910, όπου και πέρασε εκεί τα παιδικά του χρόνια. Οι πρώτες του εμπειρίες, που αργότερα σημάδεψαν το έργο και την αισθητική του ήταν τα νεοκλασικά σπίτια, το θέατρο σκιών του Καραγκιόζη, οι ‘’μικροί’’ ζωγράφοι, οι απλοί πολίτες αλλά και το ίδιο το λιμάνι με τους ανθρώπους του. Η ζωγραφική του παρουσιάζει σε γενικές γραμμές μια συντηρητική εξέλιξη με ελάχιστες αποκλίσεις που έχει ως άξονες την ανθρώπινη μορφή, τη μορφική και χρωματική καθαρότητα και τον έλεγχο της προοπτικής. Εξαιρετικής σημασίας είναι τα γυμνά του έργα κυρίως ανδρών που κερδίζουν την προσοχή μας. Ναύτες του λιμανιού του Πειραιά, μοντέλα ανδρών στο εργαστήρι του καθώς και άνδρες της φαντασίας του πλημμυρίζουν τον καμβά του και αποτελούν πόλο έλξης όχι μόνο εξαιτίας της τεχνοτροπίας των ίδιων των έργων αλλά και για τη σεξουαλικότητα του ζωγράφου.
«Μου αρέσει να ζωγραφίζω γυμνά, γιατί έτσι μπορεί κανείς να κατανοήσει την ψυχική γεωμετρία του ανθρώπου», έγραφε ο Γιάννης Τσαρούχης στα 72 του, το 1982. Έργα του όπως ‘’Η σύλληψη τριών κομμουνιστών’’ (1944), ‘’Ναύτης καθιστός και γυμνό ξαπλωμένο’’ (1948), «Το όραμα του Δαυίδ» (1974) καθώς και μια σειρά από έργα που απεικονίζουν γυμνούς ναύτες είναι απλά ένα δείγμα των κρυφών σεξουαλικών του επιθυμιών πέρα από την αγάπη του για το ανδρικό κάλλος. «Το να μη μπορείς να πιστέψεις είναι ένα είδος αναπηρίας» πίστη στον έρωτα και στον ίδιο μας τον εαυτό. “Οι άνθρωποι δεν περίμεναν τίποτα από μένα, με θεωρούσαν κατώτερο ον, αρχίζοντας από τους συγγενείς μου και τελειώνοντας στους ελάχιστους φίλους μου. Ίσως αυτή η περιφρόνηση με ανάγκασε να δουλέψω πιο εντατικά από ότι μπορούσα.” δήλωνε πολλές φορές ο ίδιος. Ευαίσθητη φυσιογνωμία και άνθρωπος χαμηλών τόνων αδιαφορούσε για τα πικρά σχόλια των «φίλων» του και αγωνιζόταν για τη δική του πίστη στον έρωτα.
Ξεπερνώντας το ζωγραφικό του ταλέντο θέτουμε τα έργα του Τσαρούχη σε μια δεύτερη ανάγνωση. Μεγαλωμένος στην κλειστή και συντηρητική κοινωνία του Πειραιά βίωνε τη σεξουαλικότητα του βουβά και εσωτερικά με καταφύγιό του την τέχνη. Ο ηθικός διχασμός που εδραίωναν τα κοινωνικά δεδομένα της εποχής σχετικά με τη σεξουαλικότητα, τον ερωτισμό και την απόλαυση της σάρκας οδήγησαν τον καλλιτέχνη να βρίσκει μοναδική διέξοδο και έκφραση στη ζωγραφική. Είναι προφανής η σεξουαλική του ουδετερότητα για την ‘’απαγορευμένη’’ σάρκα και ο διαρκής εσωτερικός αγώνας τιμής σχετικά με την απελευθέρωση του. Ένας αγώνας που τον οδήγησε στην εσωστρέφεια και στη μοναξιά ως το τέλος. Προς το τέλος της ζωής του, μάλιστα, δήλωνε φανερά σε φιλικούς και δημόσιους κύκλους πως οι ομοφυλόφιλοι στην Ελλάδα προσέφεραν στέρεες πολιτιστικές και αισθητικές βάσεις “διότι ήταν άνθρωποι που διώκονταν και μετρούσαν τα λόγια τους. Οι άλλοι ήταν βέβαιοι και δεν έκαναν τίποτε.”
Ανδρικά γυμνά, σφριγηλά σώματα, εντελώς μετωπικά στο θεατή, χαλαρά σώματα, άνετα με την αμηχανία του άδειου δωματίου, σε σκηνές ερωτροπίας με άλλους άνδρες ή και μόνοι σε στιγμές ανάπαυσης είναι οι πρωταγωνιστές της φαντασίωσης του Τσαρούχη που πραγματώνεται μέσω της οφθαλμολαγνείας. Έργα που δεν προκαλούν το συντηρητισμό του μέσου αστού της εποχής αλλά δίνουν την εμφανή διάκριση ανάμεσα στην πραγματική απελευθέρωση του σώματος και της σεξουαλικότητας από την μοντέρνα λακκούβα της απελευθέρωσης στην οποία έχουμε εκπέσει. Ο προβαλλόμενος ομοερωτισμός του, όπως κι αυτός του Καβάφη, δεν πολώνεται απλά και μόνο σ’ ένα αισθητικό επίπεδο ανάγνωσης αλλά στην πραγματική εξύψωση του ανδρικού κάλλους και στην ορμητικότητα του ίδιου του έρωτα.
Ο φόβος και η συναίσθηση του κινδύνου τον έκαναν να μετρά τα λόγια του και να ζήσει έναν μοναχικό τρόπο ζωής με την αποσιώπηση των βιωμάτων του πειθαρχώντας τις ορμές του. Τι είναι όμως, αυτό που ορίζει σε μια σεξουαλική πράξη πως η ένωση των δυνάμεων των δύο σωμάτων έγκειται όταν η ρώμη του αρσενικού συναντάει την ομορφιά του θηλυκού και όχι όταν δύο εραστές ανεξαρτήτου φύλου σμίγουν επί ίσοις όροις; Σε μια εποχή κοινωνικών πιέσεων και προσωπικών αναστολών οι καλλιτέχνες δεν μπορούσαν να αποδώσουν απελευθερωμένες ερωτικές σκηνές ή σκηνές σεξουαλικής ορμής ή ακόμα και ανικανότητας, γεγονός που ξεπέρασε ο Γιάννης Τσαρούχης και στήριξε αυτή του την ορμή ως το τέλος του το 1989.