Άρθρο του Timothy Snyder*
Η λάθος κατανόηση του Ολοκαυτώματος μας έχει κάνει υπερβολικά βέβαιους ότι είμαστε ηθικά ανώτεροι από τους Ευρωπαίους της δεκαετίας του 1940. Αν αντιμετωπίζαμε μία νέα καταστροφή – όπως μία ακραία κλιματική αλλαγή – θα μπορούσαμε να γίνουμε και πάλι μαζικοί δολοφόνοι;
Πέρασαν 20 χρόνια από τότε που αποφάσισα να γίνω ιστορικός όταν πρωτοείδα τη φωτογραφία της γυναίκας που έκανε δυνατή την ύπαρξη της καριέρας μου. Στη μικρή φωτογραφία που ο επιβλέπων του διδακτορικού μου, ο γιός της, μου έδειξε στο διαμέρισμά του στη Βαρσοβία, η Wanda J ακτινοβολεί σιγουριά για τον εαυτό της, μία ιδιότητα που της φάνηκε εξαιρετικά χρήσιμη κατά τη διάρκεια της κατοχής από τους Ναζί. Ήταν μία Eβραία μητέρα που προστάτευσε τον εαυτό της και τους δύο γιούς της από τη γερμανική εκστρατεία των μαζικών δολοφονιών που σκότωσαν σχεδόν όλους τους Eβραίους της Βαρσοβίας. Όταν κλήθηκε η οικογένειά της να μπεί στο γκέτο, εκείνη αρνήθηκε να πάει. Μετέφερε τα παιδιά της από σπίτι σε σπίτι, βασιζόμενη στη βοήθεια φίλων, γνωστών και αγνώστων. Όταν ισοπεδόθηκαν πρώτα το γκέτο και μετά η υπόλοιπη Βαρσοβία, αυτό που ήταν σημαντικό για την ίδια, ήταν το “αλάνθαστο ηθικό ένστικτο” των ανθρώπων που επέλεξαν να βοηθήσουν Eβραίους.
Οι περισσότεροι από εμάς θέλουμε να πιστεύουμε ότι κατέχουμε ένα «ηθικό ένστικτο». Ίσως φανταζόμαστε ότι θα είμαστε οι διασώστες σε μία μελλοντική καταστροφή. Αν όμως κράτη καταστραφούν, τοπικές δομές διαφθαρούν και οικονομικά κίνητρα οδηγήσουν προς τον φόνο, λίγοι από εμάς θα συμπεριφερθούν καλά. Δεν υπάρχουν πολλοί λόγοι για να δούμε τους εαυτούς μας ως ηθικά ανώτερους από τους Ευρωπαίους των δεκαετιών του 1930 και 1940, ή λίγοτερο ευάλωτους στο είδος των ιδεών που τόσο πετυχημένα διέδωσε και πραγματοποίησε ο Χίτλερ. Ένας ιστορικός θα πρέπει να ευγνωμονεί την Wanda J για το κουράγιο της και για τα σημάδια του εαυτού της που άφησε πίσω της. Είναι πολύ εύκολο να φαντασιωνόμαστε ότι και εμείς θα βοηθούσαμε την Wanda J. Ο χρόνος και η τύχη μας έφεραν μακρυά από τον Εθνοσοσιαλισμό και μπορούμε να απορρίπτουμε ναζιστικές ιδέες χωρίς να αναλογιστούμε πως λειτουργούσαν. Διαλέγουμε να ξεχάσουμε τις συνθήκες που οδήγησαν στο Ολοκαύτωμα και έτσι πείθουμε τους εαυτούς μας ότι είμαστε διαφορετικοί από τους Ναζί, κρύβοντας τους τρόπους με τους οποίους είμαστε ίδιοι. Μοιραζόμαστε τον πλανήτη του Χίτλερ και κάποιες από τις ανησυχίες του. Ίσως έχουμε αλλάξει λιγότερο από όσο νομίζουμε.
Το Ολοκάυτωμα ξεκίνησε με την ιδέα ότι κανένα ανθρώπινο ένστικτο δεν είναι ηθικό. Ο Χίτλερ περιέγραψε τους ανθρώπους ως μέλη φυλών καταδικασμένες σε μεταξύ τους αιώνια και αιματηρή διαμάχη για πεπερασμένους πόρους. Ο Χίτλερ αρνήθηκε ότι οποιαδήποτε ιδέα, θρησκευτική, φιλοσοφική ή πολιτική, δικαιολογούσε να δούμε τον Άλλο (ή και να αγαπήσουμε τον Άλλο) όπως τον εαυτό μας. Ισχυριζόταν ότι οι συμβατικές μορφές της ηθικής ήταν Εβραϊκές εφευρέσεις και ότι τα συμβατικά κράτη θα κατέρρεαν κάτα τη διάρκεια της διαμάχης μεταξύ των φυλών. Ο Χίτλερ ειδικά, και εντελώς λανθασμένα, αρνήθηκε το γεγονός ότι η αγροτική τεχνολογία θα μπορούσε να αλλάξει τη σχέση μεταξύ των ανθρώπων και της τροφής.
Η εναλλακτική πρόταση του Χίτλερ απέναντι στην επιστήμη και την πολιτική ήταν γνωστή ως Lebensraum, που οριζόταν ως “ζωτικός χώρος” ή “οικολογική φωλιά (niche)”. Οι φυλές είχαν ανάγκη από όλο και περισσότερο Lebensraum, “χώρο για να ζήσουν”, ώστε να μπορέσουν να θρέψουν τους εαυτούς τους και να πολλαπλασιάσουν το είδος τους. Η φύση απαιτούσε οι ανώτερες φυλές να κυριαρχήσουν και να λιμοκτονήσουν τις κατώτερες. Καθώς η εκ γενετής επιθυμία κάθε φυλής ήταν η αναπαραγωγή και η κατάκτηση, ο αγώνας ήταν αόριστος και αιώνιος. Ταυτόχρονα Lebensraum, σήμαινε και “σαλόνι” υποδηλώνοντας άνεση και αφθονία στην οικογενειακή ζωή. Η επιθυμία για ευχαρίστηση και ασφάλεια δεν θα μπορούσε ποτέ να ικανοποιηθεί, κατά τον Χίτλερ, καθώς οι Γερμανοί “παίρνουν ως βάση τον αμερικανικό τρόπο ζωής”. Επειδή τα πρότυπα της ζωής ήταν πάντα υποκειμενικά και σχετικά, η απαίτηση για ευχαρίσηση ήταν ακόρεστη. Έτσι η έννοια του Lebensraum ένωνε δύο ισχυρισμούς: ότι τα ανθρώπινα όντα είναι μη λογικά ζώα που πάντοτε χρειάζονται περισσότερα και ζηλότυπες φυλές που πάντοτε επιθυμούν περισσότερα. Η ένωση αυτή μπέρδευε τον τρόπο ζωής με την ίδια τη ζωή, παράγοντας συναισθήματα αγώνα για επιβίωση στο όνομα της προσωπικής άνεσης.
Ο Χίτλερ δεν ήταν ένας εθνικιστής ή κάποιος που πίστευε στον αυταρχισμό. Γι’αυτόν, η εμπλοκή του στη Γερμανική πολιτική ήταν παρά μόνο ένα μέσο για να αποκαταστήσει τη φυσική τάξη των πραγμάτων. “Δεν πρέπει κάποιος να εκτραπεί από τα όρια του Αιώνια Δικαίου”, όπως το έθετε ο Χίτλερ, “από την ύπαρξη των πολιτικών ορίων”. Παρομοίως, ο χαρακτηρισμός του Χίτλερ ως αντισημίτη ή αντι-σλάβο ρατσιστή υποτιμάει τη δυναμική των ναζιστικών ιδεών. Οι ιδέες του για τους Εβραίους και τους Σλάβους δεν ήταν προκαταλήψεις που έτυχε να είναι ακραίες, αλλά εκπορευόταν από μία συνεκτική κοσμοθεωρία που περιείχε τη δυνατότητα της αλλαγής του κόσμου. Παρουσιάζοντας τους Εβραίους ως μία οικολογική ατέλεια υπεύθυνη για την δυσαρμονία στον πλανήτη, ο Χίτλερ διοχέτευσε και προσωποποίησε τις αναπόφευκτες εντάσεις της παγκοσμιοποίησης. Η μόνη λειτουργική οικολογία επέβαλε την εξολόθρευση ενός πολιτικού αντιπάλου, η μόνη λειτουργική πολιτική ήταν ο εξαγνισμός της γης. Το μέσο για αυτούς τους σκοπούς θα ήταν η καταστροφή των κρατών.
* * *
Το κράτος ήταν στο επίκεντρο της ιστορίας όσων επιθυμούσαν να σκοτώσουν Εβραίους, και όσων επιθυμούσαν να τους σώσουν. Η μετάλλαξή του εντός της Γερμανίας μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, και μετά η καταστροφή του στην Αυστρία, Τσεχοσλοβακία και Πολωνία το 1938 και 1939, μεταμόρφωσε τους Εβραίους από πολίτες σε αντικείμενα εκμετάλλευσης. Η Τελική Λύση ως μαζική δολοφονία ξεκίνησε σε μία ζώνη διπλής κρατικής καταστροφής. Ο Χίτλερ κατάφερε να έχει τον Ευρωπαϊκό πόλεμο που επιθυμούσε αντιμετωπίζοντας τον απόλυτο εχθρό του ως τον προσωρινό του φίλο. Το Σεπτέμβριο του 1939, η Σοβιετική Ένωση εισέβαλε στην Πολωνία από την ανατολή μόλις η Γερμανία επιτέθηκε από τη δύση. Η Γερμανο-Σοβιετική Συμφωνία Συνόρων και Φιλίας διευθετούσε μία τελική διαίρεση της Πολωνίας και υποστήριζε τη Σοβιετική κατοχή και καταστροφή των τριών Βαλτικών κρατών. Η ΕΣΣΔ αμέσως προχώρησε στην απέλαση ή δολοφονία των μελών της κοινωνικής και πολιτικής ελίτ στις νέες δυτικές κτήσεις της. Όταν ο Χίτλερ πρόδωσε τον Στάλιν και η Γερμανία εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση το 1941, Γερμανοί στρατιώτες και μετά ειδικές δυνάμεις υπό την ηγεσία των SS γνωστές ως Einsatzgruppen, συνάντησαν για πρώτη φορά πληθυσμούς υποκείμενους στη Σοβιετική έκδοση της καταστροφής του κράτους.
Ήταν αυτή η διπλή επίθεση στους κρατικούς θεσμούς στις χώρες της Βαλτικής και στην ανατολική Πολωνία, πρώτα από τη Σοβιετική Ένωση και μετά από τη Ναζιστική Γερμανία, που δημιούργησε το ειδικό πεδίο πειραματισμών όπου οι ιδέες της Τελικής Λύσης μετουσιώθηκαν στην πρακτική των μαζικών δολοφονιών. Οι Γερμανοί βρήκαν πολιτικούς συμμάχους μεταξύ αντισημιτών και ανθρώπων που επιθυμούσαν είτε την αποκατάσταση της κρατικής λειτουργίας είτε την αναίρεση της ταπείνωσης της εθνικής ήττας. Βρήκαν πραγματιστές συμμάχους, και ίσως αυτοί ήταν οι πιο πολυάριθμοι, ανάμεσα σε ανθρώπους που επιθυμούσαν να μετακυλήσουν στην Εβραϊκή μειονότητα το βάρος της δικιάς τους πρότερης συνεργασίας με τους Σοβιετικούς. Οι Γερμανοί επίσης συνηδειτοποίησαν ότι οι ίδιοι, πολύ περισσότερο απ’όσο περίμεναν οι ηγέτες τους, ήταν ικανοί να δολοφονούν Εβραίους εν ψυχρώ. Όχι μόνο οι μονάδες των Einsatzgruppen αλλά και η Γερμανική αστυνομία και απλοί στρατιώτες δολοφονούσαν Εβραίους σε μαζικές εκτελέσεις πάνω από ανοιχτές τάφρους.
Στη συνάντηση της Γερμανικής με τη Σοβιετική εξουσία, η ναζιστική ιδέα ότι οι Εβραίοι ήταν υπεύθυνοι για όλα τα κακά, πήρε ισχυρή απήχηση: για τους Σλάβους και τους κατοίκους της Βαλτικής που ήθελαν εκδίκηση για την απώλεια των κρατών τους ή ένα άλλοθι για τη δική τους συνεργασία με τους Σοβιετικούς ή μία δικαιολογία για να ληστέψουν τους Εβραίους, για τους ίδιους του Γερμανούς που συνέδεαν τους Εβραίους με κάθε αντίσταση πραγματική ή φανταστική, και τέλος για τον ίδιο τον Χίτλερ μετά από την αρνητική για τον ίδιο τροπή που πήρε ο πόλεμος. Τον Δεκέμβριο του 1941, όταν ο Κόκινος Στρατός αντεπιτέθηκε στη Μόσχα και οι ΗΠΑ μπήκαν και αυτές στον πόλεμο, ο Χίτλερ κατηγόρησε τον παγκόσμιο Εβραϊσμό για τη δημιουργία της παγκόσμιας συμμαχίας και ζήτησε την πλήρη εξάλειψη των Εβραίων. Μέχρι τότε το Ολοκαύτωμα ως πρακτική μαζικών δολοφονιών είχε επεκταθεί στη Σοβιετική Λευκορωσία, τη Σοβιετική Ουκρανία και μέσα στη Σοβιετική Ρωσία. Το 1942 η Γερμανική τακτική των δολοφονιών εξαπλώθηκε πίσω προς τα δυτικά σε εδάφη που οι Γερμανοί είχαν υπό τον έλεγχό τους πριν το 1941: στα υπόδουλα έθνη της δυτικής Ευρώπης, στους συμμάχους της κεντρικής και νότιας Ευρώπης και τελικά στην ίδια τη Γερμανία. Οι Εβραίοι της Γερμανίας δεν δολοφονήθηκαν μέσα στην προπολεμική Γερμανία, αλλά απελάθηκαν σε ζώνες ανατολικά όπου δεν λειτουργούσαν τα κράτη και θα μπορούσαν να θανατωθούν.
Το Ολοκαύτωμα εξαπλώθηκε στο βαθμό που τα κράτη είχαν αποδυναμωθεί, αλλά όχι περισσότερο. Όπου οι πολιτικές δομές άντεχαν, παρείχαν τη στήριξη και τα μέσα στους ανθρώπους που επιθυμούσαν να βοηθήσουν τους Εβραίους. Σε όλη την Ευρώπη, αλλά σε διαφορετικό βαθμό σε κάθε χώρα, η Γερμανική κατοχή κατέστρεψε τους θεσμούς που έκαναν την ιδέα της αλληλοβοήθειας να φαίνεται εύλογη. Όπου οι Γερμανοί έσβησαν συμβατικά κράτη, ή εκμηδένισαν Σοβιετικούς θεσμούς που μόλις είχαν καταστρέψει συμβατικά κράτη, δημιούργησαν την άβυσσο, όπου ο ρατσισμός και η πολιτική συνεργάστηκαν προς την ανυπαρξία. Σε αυτή τη μαύρη τρύπα δολοφονούνταν Εβραίοι. Όταν σωζόταν Εβραίοι, ήταν χάρη σε ανθρώπους που δρούσαν εκ μέρους κρατών ή θεσμών που μπορούσαν να λειτουργήσουν ως κράτη. Όταν δεν υπήρχε η φωτεινή ηθική επίδραση των θεσμών, η καλοσύνη ήταν το μόνο που παρέμενε και το αχνό φως όσων προσπαθούσαν από μόνοι τους να σώσουν ανθρώπινες ζωές μπορούσε να λάμψει.
* * *
Όπως γνώριζε ο ίδιος ο Χίτλερ, υπήρχε μία πολιτική εναλλακτική στον οικολογικό πανικό και την πολιτειακή καταστροφή: η επιδιώξη ανάπτυξης της αγροτικής τεχνολογίας εντός, αντί του Lebensraum εκτός. Η επιστημονική προσέγγιση για την αντιμετώπιση της μείωσης των πόρων, η οποία ο Χίτλερ επέμενε ότι είναι ένα εβραϊκό ψέμα, είχε περισσότερες προοπτικές για τους Γερμανούς (και όλους τους υπόλοιπους) παρά ένας αέναος πόλεμος των φυλών. Επιστήμονες, πολλοί από αυτούς Γερμανοί, ήδη προετοίμαζαν βελτιώσεις στη γεωργία γνωστές ως “πράσινη επανάσταση”. Αν ο Χίτλερ δεν ξεκινούσε έναν παγκόσμιο πόλεμο που οδήγησε στην αυτοκτονία του,θα είχε ζήσει για να δει την ημέρα που το πρόβλημα της Ευρώπης δεν θα ήταν η έλλειψη των τροφίμων αλλά το πλεόνασμα. Η επιστήμη παρείχε φαγητό τόσο γρήγορα και σε τέτοια αφθονία που οι Χιτλερικές ιδέες της πάλης έχασαν αρκετά από την απήχησή τους – γεγονός που μας βοήθησε να ξεχάσουμε τους ουσιαστικούς λόγους για τους οποίους έγινε ο δευτερος παγκόσμιος πόλεμος. Το 1989, 100 χρόνια μετά τη γέννηση του Χίτλερ, οι τιμές της τροφής παγκόσμια ήταν περίπου μισές απ’ότι το 1939 – παρά την τεράστια αύξηση στον παγκόσμιο πληθυσμό και την αντίστοιχη αύξηση της ζήτησης.
Η συμπίεση πολιτικής και επιστήμης στην έννοια του Lebensraum έδωσαν τη δύναμη να δημιουργηθεί ένας Führer για να καθορίσει το καλό της φυλής, να μεταλλάξει Γερμανικούς θεσμούς και να επιβλέψει την καταστροφή γειτονικών κρατών. Η κοσμοθεωρία του συμπίεζε επίσης το χρόνο. Δεν υπήρχε η Ιστορία για τον Χίτλερ: μόνο το άχρονο πρότυπο της Εβραϊκής εξαπάτησης και τα χρήσιμα μοντέλα του Βρετανικού και Αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Δεν υπήρχε επίσης ούτε και μέλλον: μόνο η χωρίς τέλος προοπτική του ακόρεστου ζευγαριού της ανάγκης και της επιθυμίας. Συνδυάζοντας αυτό που φαινόταν ως πρότυπο του παρελθόντος (φυλετική αυτοκρατορία) με αυτό που φαινόταν σαν επείγουσα κλήση από το μέλλον (οικολογικός πανικός), η Ναζιστική σκέψη έκλεισε τις ασφαλιστικές δικλείδες της περισυλλογής και της προνοητικότητας. Αφού το παρελθόν και το μέλλον δεν περιείχαν παρά μόνο πάλη και ελλείψεις, όλη η προσοχή έπρεπε να στραφεί στο παρόν. Η ψυχική αποφασιστικότητα για ανακούφιση από μία αίσθηση της κρίσης υπερκάλυπτε την πρακτική αποφασιστικότητα της σκέψης για το μέλλον. Αντί να βλέπει το οικοσύστημα ανοιχτό για έρευνα και διάσωση, ο Χίτλερ φαντάστηκε πως ένας μεταφυσικός παράγοντας – οι Εβραίοι – το είχαν διαστρεβλώσει. Όταν προσδιορίστηκαν ως η αιώνια και αμετάβλητη απειλή προς το ανθρώπινο είδος και ολόκληρη τη φυσική τάξη, οι Εβραίοι μπορούσαν πλεόν να μπουν στο στόχαστρο για έκτακτα και ασυνήθιστα μέτρα.
Η δοκιμή που υποτίθεται πως θα επιβεβαίωνε τις ιδέες του Χίτλερ περί της φύσης, ο αγώνας που υποτίθεται πως θα έσωζε τους Γερμανούς από το ανυπόφορα κλειστοφοβικό παρόν, ήταν ο αποικιακός πόλεμος εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Η εισβολή στην ΕΣΣΔ το 1941 έριξε εκατομμύρια Γερμανούς σε έναν πόλεμο εξολόθρευσης σε περιοχές όπου ζούσαν εκατομμύρια Εβραίοι. Αυτός ήταν ο πόλεμος που επιθυμούσε ο Χίτλερ. Οι πράξεις του 1938, 1939 και 1940 ήταν προετοιμασία και αυτοσχεδιασμός που δημιούργησαν την απαραίτητη εμπειρία για την καταστροφή κρατών. Η πορεία του πολέμου στο ανατολικό μέτωπο δημιούργησε δύο θεμελιώδης πολιτικές ευκαιρίες. Πρώτα, η ζωολογική απεικόνιση των Σλάβων δικαιολογούσε τον αφανισμό της πολιτείας τους, δημιουργώντας ζώνες όπου θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί το Ολοκαύτωμα. Μετά και με την πάροδο του χρόνου, η αβέβαιη τύχη της Γερμανίας αποκάλυψε τη βαθιά πολιτική λογική στη σκέψη του Χίτλερ – την πρακτική σχέση μεταξύ του Lebensraum και του πλανητικού αντισημιτισμού. Όταν θα μπορούσαν αυτές οι δύο ιδέες να συναντηθούν – γεωγραφικά, πολιτικά και εννοιολογικά – τότε θα μπορούσε να προχωρήσει και η εφαρμογή του Ολοκαυτώματος.
Στο μυαλό των Ναζί, ο πόλεμος ήταν ταυτόχρονα αποικιακός (να καταλάβει εδάφη από τους Σλάβους) και απο-αποικιακός (να αποδυναμώσει την παγκόσμια κυριαρχία των Εβραίων). Καθώς παρέπαιε ο αποικιακός πόλεμος για το Lebensraum, οι Ναζί έδωσαν έμφαση στον αγώνα να σώσουν τον πλανήτη από την Εβραϊκή κυριαρχία. Καθώς οι Εβραίοι θεωρούνταν υπεύθυνοι για τις ιδέες που υποτίθεται ότι καταπίεζαν τις ισχυρότερες φυλές, μόνο ο αφανισμός τους μπορούσε να διασφαλίσει τη νίκη. Οι άνδρες των SS που ξεκίνησαν ως καταστροφείς κρατών, δολοφονώντας μέλη ομάδων που θεωρούνταν προπύργια εχθρικών πολιτειών, έγιναν οι μαζικοί δολοφόνοι των Εβραίων. Όπου η Γερμανική δύναμη αναιρούσε την Σοβιετική δύναμη, σημαντικός αριθμός ντόπιων κατεκτημένων συμμετείχαν στις μαζικές δολοφονίες. Στην κατεχόμενη Πολωνία το 1942, οι περισσότεροι Εβραίοι απελάθηκαν από τα γκέτο και δολοφονήθηκαν με αέρια στην Τρεμπλίνκα. Και όμως ακόμη και σε αυτό το ακραίο γεγονός το αποικιακό και υλικό στοιχείο δεν εξαφανίστηκε ποτέ ολοκληρωτικά. Στη Βαρσοβία, πεινασμένοι Εβραίοι μαζεύονταν στο σημείο απέλασης με υποσχέσεις για ψωμί και μαρμελάδα. Ο Χίμλερ εξέδωσε τη διαταγή να τους σκοτώνουν τη στιγμή που ο ίδιος αποφάσιζε ότι η εργασία που παρείχαν ήταν λιγότερο πολύτιμη από τις θερμίδες που κατανάλωναν.
Ο οικολογικός πανικός και η καταστροφή κρατών μπορεί να φαίνονται μακρυνά. Οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική ζουν σε λειτουργικά κράτη, παίρνοντας ως δεδομένη την εθνική κυριαρχία που κατά τη διάρκεια του πολέμου προφύλαξε τις ζωές Εβραίων και άλλων ομάδων. Μετά από δύο γενιές, η πράσινη επανάσταση έχει απομακρύνει το φόβο της πείνας από τα αισθήματα του εκλογικού σώματος και το λεξιλόγιο των πολιτικών. Η ανοιχτή έκφραση αντισημιτικών ιδεών είναι στο μεγαλύτερο μέρος της Δύσης ταμπού, αν και η δύναμή του φαίνεται πως υποχωρεί.
Ωστόσο μας αρέσει ο χώρος στον οποίο ζούμε, φαντασιωνόμαστε την καταστροφή κυβερνήσεων, δυσφημούμε την επιστήμη, ονειρευόμαστε την καταστροφή. Αν θεωρούμε ότι είμαστε τα θύματα μιας πλανητικής συνωμοσίας, προχωρούμε προς τον Χίτλερ. Αν πιστεύουμε ότι το Ολοκαύτωμα ήταν το αποτέλεσμα των έμφυτων χαρακτηριστικών των Εβραίων, Γερμανών, Πολωνών, Λιθουανών, Ουκρανών, ή οποιουδήποτε άλλου, τότε κινούμαστε στον κόσμο του Χίτλερ.
* * *
Το πρόγραμμα του Χίτλερ μπέρδευε τη βιολογία με την επιθυμία. Το Lebensraum ένωνε την ανάγκη με την επιθυμία, τον φόνο με την άνεση. Υπονοούσε ένα σχέδιο που θα αποκαταστούσε τον πλανήτη μέσω μαζικών δολοφονιών και μία υπόσχεση για μία καλύτερη ζωή για τις Γερμανικές οικογένειες. Από το 1945, μία από τις δύο έννοιες του Lebensraum εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο: ένα σαλόνι, το όνειρο της άνεσης των νοικοκυριών. Η άλλη έννοια του Lebensraum είναι ο βιότοπος, το βασίλειο που πρέπει να ελέγχεται για να επιτρέπει την επιβίωση, κατοικημένο ίσως από όντα που χαρακτηρίζονται όχι εντελώς ανθρώπινα. Όταν το επίπεδο της διαβίωσης μπερδεύεται με την ίδια τη ζωή, μία πλούσια κοινωνία μπορεί να ξεκινήσει έναν πόλεμο στο όνομα της επιβίωσης, εναντίον αυτών που είναι φτωχότεροι. Δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων πέθαναν στον πόλεμο του Χίτλερ όχι για να ζήσουν οι Γερμανοί, αλλά για να μπορέσουν οι Γερμανοί να ακολουθήσουν το Αμερικανικό όνειρο.
Ο Χίτλερ είχε δίκιο στη πίστη του ότι, σε μία εποχή παγκόσμιας επικοινωνίας, οι αντιλήψεις περί ευημερίας είχαν γίνει σχετικές και ρευστές. Μετά την αποτυχημένη επιδίωξη για το Lebensraum με την τελική ήττα της Γερμανίας το 1945, η πράσινη επανάσταση ικανοποίησε τη ζήτηση στην Ευρώπη και σε μεγάλο μέρος του κόσμου, παρέχοντας όχι μόνο την τροφή που ήταν αναγκαία για την φυσική επιβίωση, αλλά και ένα αίσθημα ασφάλειας και την προσδοκία για αφθονία. Ωστόσο καμία επιστημονική λύση δεν είναι αιώνια. Η πολιτική επιλογή της στήριξης της επιστήμης αγοράζει χρόνο, αλλά δεν εξασφαλίζει ότι οι μελλοντικές επιλογές θα είναι καλές. Άλλη μία στιγμή όπου θα πρέπει να κάνουμε μία επιλογή, κάτι που μοιάζει με αυτή που έκαναν οι Γερμανοί τη δεκαετία του 1930, μπορεί να είναι μπροστά μας.
Η πράσινη επανάσταση, ίσως η μοναδική εξέλιξη που διακρίνει τον δικό μας κόσμο από αυτόν του Χίτλερ, πιθανόν να φτάνει στα όριά της. Αυτό δεν συμβαίνει τόσο επειδή υπάρχουν πάρα πολλοί άνθρωποι στη γη, αλλά επειδή όλο και περισσότεροι άνθρωποι απαιτούν όλο και μεγαλύτερες και ασφαλέστερες προμήθειες φαγητού. Η παγκόσμια παραγωγή σιτηρών κατά κεφαλή έφτασε στα υψηλότερα σημεία της στη δεκαετία του 1980. Το 2003 η Κίνα, η πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου, εισήγαγε περισσότερα σιτηρά απ’όσα εξήγαγε. Στον 21ο αιώνα, τα παγκόσμια αποθέματα σιτηρών ποτέ δεν ξεπέρασαν μία ποσότητα που θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες του πλανήτη για περισσότερο από λίγους μήνες. Κατά τη διάρκεια του καυτού καλοκαιριού του 2008, πυρκαγιές σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις οδήγησαν μεγάλους προμηθευτές τροφίμων να σταματήσουν τις εξαγωγές και έτσι ξέσπασαν ταραχές στη Βολιβία, Καμερούν, Αίγυπτο, Αϊτή, Ινδονησία, Ακτή Ελαφαντοστού, Μαυριτανία, Μοζαμβίκη, Σενεγάλη, Ουζμπεκιστάν και Υεμένη. Κατά τη διάρκεια της ξηρασίας του 2010, οι τιμές των αγροτικών προϊόντων έφτασαν και πάλι στα ύψη, οδηγώντας σε διαδηλώσεις, επαναστάσεις, εθνοκάθαρση και στην Αραβική Άνοιξη στη Μέση Ανατολή. Ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία ξεκίνησε μετά από 4 διαδοχικές χρονιές ξηρασίας που οδήγησαν πολλούς αγρότες στις ήδη συνωστισμένες πόλεις.
Αν και δεν φαίνεται πιθανόν ο κόσμος να εξαντλήσει τα αποθέματα τροφής, οι πιο πλούσεις κοινωνίες θα μπορούσαν και πάλι να αρχίσουν να ανησυχούν για τις προμήθειες στο μέλλον. Οι ελίτ αυτών των κοινωνιών θα μπορούσαν και πάλι να αντιμετωπίσουν επιλογές για τον ορισμό της σχέσης πολιτικής και επιστήμης. Όπως έδειξε ο Χίτλερ, η συγχώνευση των δύο ανοίγει τον δρόμο σε μία ιδεολογία που ταυτόχρονα εξηγεί και επιλύει την αίσθηση του πανικού. Σε ένα σενάριο μαζικών δολοφονιών όπως το Ολοκαύτωμα, οι ηγέτες μίας ανεπτυγμένης χώρας θα μπορούσαν να απαντήσουν ή και να προκαλέσουν έναν πανικό για μελλοντικές ελλείψεις και να δράσουν προληπτικά, προσδιορίζοντας μία ομάδα ανθρώπων ως την πηγή ενός οικολογικού προβλήματος,καταστρέφοντας άλλα κράτη βάσει σχεδίου ή από ατύχημα. Δεν απαιτείται η ύπαρξη κάποιου επιτακτικού λόγου που να αφορά θέματα ζωής και θανάτου, όπως δείχνει και το παράδειγμα των Ναζί, αρκεί μόνο μία στιγμιαία πεποίθηση πως υπάρχει ανάγκη δραματικών ενεργειών για τη διατήρηση ενός τρόπου ζωής.
Φαίνεται λογική η ανησυχία πως η δεύτερη έννοια του όρου Lebensraum, το να βλέπεις εδάφη άλλων λαών ως δικό σου βιότοπο, είναι λανθάνουσα. Στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου η κυρίαρχη αίσθηση του χρόνου αρχίζει και μοιάζει, σε κάποιες περιπτώσεις, στον καταστροφισμό της εποχής του Χίτλερ. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, το μέλλον έδειχνε να είναι ένα δώρο που έρχεται προς το μέρος μας. Οι αντιμαχόμενες ιδεολογίες του καπιταλισμού και του κομμουνισμού αποδέχτηκαν το μέλλον ως μία περιοχή ανταγωνισμού και υποσχέθηκαν γενναιώδορα κέρδη. Στα σχέδια κυβερνήσεων, στις υποθέσεις μυθιστορημάτων και στις παιδικές ζωγραφιές, το μέλλον ήταν γεμάτο προσδοκίες. Αυτή η αίσθηση φαίνεται ότι έχει χαθεί. Στα έργα του πολιτισμού μας το μέλλον τώρα είναι γαντζωμένο απάνω μας, βαρύ από κρίσεις και επιπλοκές, πυκνό σε διλήμματα και απογοητεύσεις. Στα λαϊκά μέσα – ταινίες, ηλεκτρονικά παιχνίδια και κόμικ μυθιστορήματα – το μέλλον παρουσιάζεται ως μετα-καταστροφικό. Η φύση έχει πάρει κάποιου είδους εκδίκηση που κάνει τη συμβατική πολιτική να φαίνεται άσχετη, περιορίζοντας την κοινωνία στη πάλη και στη διάσωση. Η επιφάνεια της γης γεμίζει με ζούγκλες, οι άνθρωποι γίνονται άγριοι και όλα είναι πιθανά.
Ο Χίτλερ ως πολιτικός προέβλεψε σωστά ότι το εκστατικό αίσθημα μία καταστροφικής εποχής παράγει τη δυνατότητα για ριζοσπαστική δράση. Όταν μία αποκάλυψη είναι στον ορίζοντα, το να περιμένει κανείς τις επιστημονικές λύσεις μοιάζει ανόητο, η πάλη μοιάζει φυσιολογική και οι δημαγωγοί του αίματος και της γης έρχονται στο προσκήνιο.
* * *
Ο πλανήτης αλλάζει με τρόπους που ίσως κάνουν πιο εύλογες τις Χιτλερικές περιγραφές για τη ζωή, το χώρο και το χρόνο. Η αναμενόμενη άυξηση της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 4o C αυτό τον αιώνα, θα αλλάξει την ανθρώπινη ζωή σε πολλά μέρη της γης. Η κλιματική αλλαγή είναι απρόβλεπτη, γεγονός που επιδεινώνει το πρόβλημα. Οι σημερινές τάσεις παραπλανούν, καθώς έπονται τα φαινόμενα της ανάδρασης. Αν καταρρεύσουν οι εκτάσεις πάγου στους πόλους, η θερμότητα του ήλιου θα απορροφάται από το νερό της θάλασσας αντί να αντανακλάται πίσω στο διάστημα. Αν οι πάγοι της Σιβηρίας λιώσουν, θα εξαερωθεί το μεθάνιο που είναι εγκλωβισμένο στην παγωμένη γη και θα εγκλωβίσει θερμότητα στην ατμόσφαιρα. Αν η λεκάνη του Αμαζονίου απογυμνωθεί από τη βλάστηση της ζούγκλας, θα απλευθερώσει τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα. Οι παγκόσμιες διαδικασίες βιώνονται πάντα τοπικά και οι τοπικοί παράγοντες μπορούν είτε να τις περιορίσουν είτε να τις ενισχύσουν.
Ίσως ηεμπειρία των χωρίς προηγούμενο καταιγίδων, της αμείλικτης ξηρασίας και των σχετικών πολέμων, καθώς και της από το νότο προς το βορρά μετανάστευσης, θα ταράξουν τις προσδοκίες για την ασφάλεια των φυσικών πόρων και θα κάνουν την από τον Χιτλερισμό εμπνευσμένη πολιτική πιο επίκαιρη. Όπως απέδειξε ο Χίτλερ, οι άνθρωποι μπορούν να παρουσιάσουν μία διαφαινόμενη κρίση με τέτοιο τρόπο ώστε να δικαιολογεί δραστικά μέτρα στο παρόν. Κάτω από αρκετό στρες ή με αρκετή δεξιοτεχνία, οι πολιτικοί μπορούν να ενισχύσουν τις συνενώσεις που πρώτος πρότεινε ο Χίτλερ: μεταξύ φύσης και πολιτικής, μεταξύ οικοσυστήματος και νοικοκυριών, μεταξύ ανάγκης και επιθυμίας. Ένα παγκόσμιο πρόβλημα που φαίνεται άλυτο μπορεί να αντιμετωπιστεί ρίχνοντας το φταίξιμο σε μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων.
Ο Χίτλερ ήταν πνευματικό παιδί της πρώτης παγκοσμιοποίησης, που προέκυψε κάτω από την αυτοκρατορική αιγίδα στα τέλη του 19ου αιώνα. Εμείς είμαστε τα παιδιά της δεύτερης, αυτής του τέλους του 20ου αιώνα. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ούτε το πρόβλημα ούτε η λύση, είναι μία κατάσταση με ιστορικό. Φέρνει μαζί της έναν συγκεκριμένο διανοητικό κίνδυνο. Επειδή ο κόσμος είναι περισσότερο πολύπλοκος απ’ότι μια χώρα ή μία πόλη, ο πειρασμός είναι η αναζήτηση για το αντικλείδι της κατανόησης των πάντων. Όταν μία παγκόσμια τάξη καταρρέει, μία εμπειρία που βίωσαν πολλοί Ευρωπαίοι τη δεύτερη, τρίτη και τέταρτη δεκαετία του 20ου αιώνα, μία απλουστευτική διάγνωση όπως αυτή του Χίτλερ μπορεί να φαίνεται ότι αποσαφηνίζει το παγκόσμιο αναφερόμενο στο οικολογικό, το μεταφυσικό και το συνωμοσιολογικό. Όταν οι φυσιολογικοί κανόνες φαίνεται να μη λειτουργούν και οι προσδοκίες έχουν γκρεμιστεί, μία υποψία μπορεί να δημιουργηθεί ότι κάποιοι (οι Εβραίοι για παράδειγμα) έχουν με κάποιο τρόπο εκτρέψει τη φύση από την ορθή πορεία της. Ένα πρόβλημα που είναι πραγματικά παγκόσμιο σε κλίμακα, όπως η κλιματική αλλαγή, προφανώς απαιτεί παγκόσμιες λύσεις – και μία προφανής λύση είναι ο καθορισμός ενός παγκόσμιου εχθρού.
* * *
Όταν οι Αμερικανοί σκέφτονται για το Ολοκαύτωμα, παίρνουν ως δεδομένο ότι αυτοί δεν θα μπορούσαν ποτέ να διαπράξουν ένα τέτοιο έγκλημα. Ο στρατός των ΗΠΑ εξάλλου, ήταν στη σωστή πλευρά του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Η πραγματικότητα είναι πιο πολύπλοκη. Ο πρόεδρος Franklin D Roosevelt έστειλε φυλετικά διαχωρισμένα στρατεύματα να απελευθερώσουν την Ευρώπη. Εκείνη την εποχή ο αντισημιτισμός ήταν ιδιαίτερα εμφανής στις ΗΠΑ. Το ολοκαύτωμα είχε σχεδόν τελειώσει μέχρι οι Αμερικανοί να αποβιβαστούν στη Νορμανδία. Αν και απελευθέρωσαν μερικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα Αμερικανικά στρατεύματα δεν έφτασαν σε καμία από τις μείζονες τοποθεσίες των δολοφονιών του Ολοκαυτώματος και δεν είδαν κανέναν από τους εκατοντάδες λάκκους γεμάτους νεκρούς στα ανατολικά. Η Αμερικανική δίκη των φυλάκων στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Mauthausen, όπως και η Βρετανική δίκη στο Bergen-Belsen, επαναχορήγησε την προπολεμική ιθαγένεια στους Εβραίους θύματα του Ολοκαυτώματος. Αυτό οδήγησε τις επόμενες γενιές να παραβλέψουν το βασικό γεγονός ότι η άρνηση της ιθαγένειας, συνήθως μέσω της καταστροφής κρατών, επέτρεψε τη μαζική δολοφονία των Εβραίων.
Μία παρεξήγηση για τη σχέση μεταξύ κρατικής εξουσίας και μαζικών δολοφονιών βρίσκεται κάτω από έναν Αμερικανικό μύθο για το Ολοκαύτωμα ο οποίος επικρατεί στις αρχές του 21ου αιώνα: ότι οι ΗΠΑ ήταν μία χώρα που είχε την πρόθεση να σώσει ανθρώπους από τις γενοκτονίες που προξένησαν αλαζονικά κράτη. Ακολουθώντας αυτόν το συλλογισμό, η καταστροφή ενός κράτους θα μπορούσε να συνδεθεί περισσότερο με τη διάσωση παρά με το ρίσκο. Ένα από τα λάθη της εισβολής στο Ιράκ το 2003, ήταν η πεποίθηση ότι η αλλαγή καθεστώτος πρέπει να είναι δημιουργική. Στη θεωρία η καταστροφή ενός κράτους και της άρχουσας τάξης του θα έφερνε ελευθερία και δικαιοσύνη. Στην πραγματικότητα όμως, η διαδοχή των γεγονότων που επιταχύνθηκαν από την παράνομη εισβολή σε ένα κυρίαρχο κράτος, επιβεβαίωσε ένα από τα ξεχασμένα μαθήματα της ιστορίας του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου.
Οι μαζικές δολοφονίες γίνονται γενικά κατά τη διάρκεια εμφυλίων πολέμων ή καθεστωτικών αλλαγών. Ήταν εσκεμμένη η πολιτική της Ναζιστικής Γερμανίας να δημιουργήσει τεχνητές συνθήκες καταστροφής κρατών και μετά να οδηγήσει τις συνέπειες προς τους Εβραίους. Η καταστροφή κρατών με τόσο κακόβουλες προθέσεις παράγει περισσότερες συμβατικές καταστροφές.
Η εισβολή στο Ιράκ σκότωσε τουλάχιστον όσους ανθρώπους είχε σκοτώσει και το προηγούμενο Ιρακινό καθεστώς. Άφησε εκτεθειμένα τα μέλη του κυβερνώντος κόματος σε θρησκευτική κάθαρση και προετοίμασε το δρόμο που οδήγησε στο χάος ολόκληρη τη χώρα. Τελικά, οι Αμερικανοί εισβολείς συμμάχησαν με την πολιτική φατρία που αρχικά είχαν κατατροπώσει, τόσο απελπισμένοι ήταν στην προσπάθειά τους να επαναφέρουν την τάξη. Αυτό επέτρεψε την απόσυρση στρατευμάτων, γεγονός που ακολουθήθηκε από Ισλαμιστικές εξεγέρσεις. Η καταστροφή του Ιρακινού κράτους το 2003 και οι πολιτικές αναταραχές που έφερε το καυτό καλοκαίρι του 2010 δημιούργησαν χώρο για τους τρομοκράτες του Ισλαμικού Κράτους (IS) το 2014. Ένα συνηθισμένο Αμερικανοκό λάθος είναι η πεποίθηση ότι ελευθερία είναι η απουσία της κρατικής εξουσίας.
Το κυρίαρχο στερεότυπο της Ναζιστικής Γερμανίας είναι αυτό ενός παντοδύναμου κράτους που κατέγραψε, καταπίεσε και κατόπιν εξολόθρευσε μία ολόκληρη τάξη των ίδιων των πολιτών της. Αυτός δεν ήταν ο τρόπος με τον οποίο οι Ναζί κατόρθωσαν να επιτύχουν το Ολοκαύτωμα, ούτε καν ο τρόπος με τον οποίο σκεφτόταν για αυτό. Η μεγάλη πλειοψηφία των θυμάτων του Ολοκαυτώματος δεν ήταν Γερμανοί πολίτες, οι Εβραίοι που ήταν Γερμανοί πολίτες είχαν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης από τους Εβραίους πολίτες κρατών που είχε καταστρέψει η Γερμανία. Οι Ναζί γνώριζαν ότι έπρεπε πρώτα να βγουν εκτός συνόρων και να καταστρέψουν τις γειτονικές κοινωνίες πριν μπορέσουν να ελπίζουν να φέρουν την επανάσταση στη δικιά τους κοινωνία. Όχι μόνο το Ολοκαύτωμα, αλλά και όλα τα μεγάλα Γερμανικά εγκλήματα έλαβαν χώρα σε περιοχές όπου κρατικοί θεσμοί είχαν καταστραφεί, διαλυθεί ή βρισκόταν σε σοβαρό κίνδυνο. Οι Γερμανικές δολοφονίες πεντέμιση εκατομμυρίων Εβραίων, περισσότερων από τριών εκατομμυρίων Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου και περίπου ενός εκατομμυρίου αμάχων στις λεγόμενες αντι-αντάρτικες επιχειρήσεις, όλες έλαβαν χώρα σε περιοχές όπου δεν υπήρχε λειτουργικό κράτος.
Εφόσον το Ολοκαύτωμα είναι ένα κεντρικό γεγονός της σύγχρονης ιστορίας, η στρεβλή αντίληψή μας για αυτό μας στρέφει προς τη λάθος κατεύθυνση. Όταν υπαίτιο για το Ολοκαύτωμα θεωρείται το σύγχρονο κράτος, η εξασθένιση της κρατικής αρχής φαίνεται σωτήρια. Στον δεξιό πολιτικό χώρο, η διάβρωση της κρατικής δύναμης μέσω του διεθνούς καπιταλισμού φαίνεται φυσιολογική. Στον αριστερό πολιτικό χώρο, οι ασυγκρότητες επαναστάσεις εμφανίζουν τον εαυτό τους ως ενάρετες. Τον 21ο αιώνα, τα αναρχικά κινήματα διαμαρτυρίας συναντήθηκαν με την παγκόσμια ολιγαρχία σε μία φιλική πάλη στην οποία καμμία πλευρά δεν μπορεί να πονέσει αφού και οι δύο βλέπουν το κράτος ως τον αληθινό εχθρό. Η αριστερά και η δεξιά τείνουν περισσότερο να φοβούνται την τάξη παρά την καταστροφή της ή την απουσία της.
Στην εποχή της κλιματικής αλλαγής, η δεξιά εκδοχή της αναρχίας, ο οικονομικός φιλελευθερισμός, ίσως είναι η πιο επικίνδυνη από τις δύο. Όπως γνωρίζουν όλοι οι οικονομολόγοι, οι αγορές δεν λειτουργούν τέλεια είτε στο μακροοικονομικό επίπεδο είτε στο μικροοικονομικό. Στο μακροοικονομικό επίπεδο, ο απορρυθμισμένος καπιταλισμός υπόκειται στις ακραίες επιδράσεις του κύκλου της επιχειρηματικότητας. Στη θεωρία, οι αγορές πάντα ανακάμπτουν από συνθήκες ύφεσης. Πρακτικά όμως, ο ανθρώπινος πόνος που επιφέρει η οικονομική κατάρρευση έχει βαθύτατες πολιτικές συνέπειες, συμπεριλαμβανομένου του τέλους του ίδιου του καπιταλισμού, πριν οποιαδήποτε ανάκαμψη μπορέσει να υλοποιηθεί. Στο μικροοικονομικό επίπεδο, οι εταιρίες θεωρητικά προσφέρουν αγαθά που είναι επιθυμητά και προσιτά. Πρακτικά όμως οι εταιρίες στην αναζήτηση κέρδους δημιουργούν εξωτερικά κόστοι που δεν μπορούν οι ίδιες να διορθώσουν. Το κλασικό παράδειγμα ενός τέτοιου εξωτερικού κόστους είναι η μόλυνση, η οποία δεν στοιχίζει τίποτα στους παραγωγούς βλάπτει όμως άλλους ανθρώπους.
Μία κυβέρνηση μπορεί να επιβάλλει ένα κόστος στη μόλυνση, επιστρέφοντας στο εσωτερικό των εταιριών το εξωτερικό κόστος μειώνοντας έτσι τις ανεπιθύμητες συνέπειες. Θα ήταν απλό οι εταιρίες που μολύνουν να εσωτερικεύσουν το κόστος της ρύπανσης από διοξείδιο του άνθρακα που προκαλεί αλλαγές στο κλίμα. Απαιτείται ένα δόγμα για αντίσταση σε έναν τέτοιο χειρισμό – που εξαρτάται από τις αγορές και που μακροπρόθεσμα θα τις διατηρήσει στη ζωή – ως αντικαπιταλιστικό. Οι οπαδοί της ανεξέλεγκτης ελεύθερης αγοράς έχουν βρει αυτό το δόγμα: τον ισχυρισμό ότι η επιστήμη δεν είναι τίποτα περισσότερο από πολιτική. Εφόσον η επιστήμη της κλιματικής αλλαγής είναι καθαρή, κάποιοι Αμερικανοί αρνούνται την εγκυρότητα της ίδιας της επιστήμης παρουσιάζοντας τα ευρήματά της ως κάλυψη ραδιούργων πολιτικών.
Στην περίπτωση της κλιματικής αλλαγής, η άρνηση της επιστήμης νομιμοποιεί στρατιωτική δράση αντί των επενδύσεων στην τεχνολογία.
Αν και κανείς Αμερικανός δεν θα μπορούσε να αρνηθεί ότι τα τανκς λειτουργούν στην έρημο, μερικοί Αμερικανοί αρνιούνται το γεγονός ότι οι έρημοι μεγαλώνουν. Αν και κανείς Αμερικανός δεν θα μπορούσε να αρνηθεί τα βαλλιστικά όπλα, μερικοί Αμερικανοί αρνιούνται την επιστήμη του κλίματος. Ο Χίτλερ αρνιόταν το γεγονός ότι η επιστήμη μπορούσε να λύσει το βασικό πρόβλημα της διατροφής, αλλά υπέθετε ότι με την τεχνολογία μπορούσε να κερδίσει εδάφη. Φαίνεται πως η σκέψη που ακολουθούσε ήταν ότι η αναμονή για την έρευνα ήταν μάταιη και η άμεση στρατιωτική δράση ήταν αναγκαία. Παρόμοια, στην περίπτωση της κλιματικής αλλαγής, η άρνηση της επιστήμης νομιμοποιεί τη στρατιωτική δράση παρά την επένδυση στην τεχνολογία. Αν οι άνθρωποι δεν αναλάβουν οι ίδιοι την ευθύνη για το κλίμα, θα μετατοπίσουν την ευθύνη για τις συναφείς καταστροφές σε άλλους ανθρώπους. Εφόσον η άρνηση της κλιματικής αλλαγής εμποδίζει την τεχνολογική πρόοδο, μπορεί να επισπεύσει πραγματικές καταστροφές, οι οποίες με τη σειρά τους κάνουν το καταστροφικό σκεπτικό ακόμη πιο αξιόπιστο. Ένας φαύλος κύκλος μπορεί να ξεκινήσει όπου η πολιτική καταρρέει μέσα σε έναν οικολογικό πανικό. Οι άμεσες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής θα φτάσουν στην Αμερική πολύ καιρό αφού η Αφρική, η Εγγύς Ανατολή και η Κίνα έχουν μεταμορφωθεί. Τότε θα είναι πολύ αργά για οποιαδήποτε δράση.
Οι αγορές δεν είναι φύση. Εξαρτόνται από τη φύση. Το κλίμα δεν είναι προϊόν που μπορεί να εμπορευθεί, αλλά μία προϋπόθεση για οικονομική δραστηριότητα. Η διεκδίκηση του δικαιώματος της καταστροφής του κόσμου στο όνομα του κέρδους για λίγους ανθρώπους, αποκαλύπτει ένα σημαντικό εννοιολογικό πρόβλημα. Τα δικαιώματα επάγονται περιορισμούς. Κάθε άτομο είναι μία αυτόνομη μονάδα. Η σημασία ενός ατόμου δεν εξαντλείται από ότι επιθυμεί κάποιος άλλος από αυτό. Τα άτομα έχουν το δικαίωμα να μην ορίζονται ως μέρος μίας πλανητικής συνωμοσίας ή μίας φυλής καταδικασμένης για κατατροφή. Έχουν το δικαίωμα του ορισμού της πατρίδας τους ως βιότοπο. Έχουν το δικαίωμα να μην βλέπουν τις πολιτείες τους να καταστρέφονται.
* * *
Το κράτος υπάρχει για την αναγνώριση, υποστήριξη και προστασία δικαιωμάτων, που σημαίνει τη δημιουργία συνθηκών κάτω από τις οποίες μπορούν τα δικαιώματα να αναγνωριστούν, υποστηριχθούν και προστατευθούν. Όταν τα κράτη είναι απόντα, τα δικαιώματα – όπως κι αν ορίζονται αυτά – είναι αδύνατο να συντηρηθούν. Τα κράτη δεν είναι δομές που μπορούμε να θεωρήσουμε δεδομένες, αξιοποιήσιμες και απορριπτέες, αλλά οι καρποί μακροχρόνιας και ήρεμης προσπάθειας. Είναι δελεαστικό αλλά και επικίνδυνο να διασπάσουμε με ελαφρότητα τις δομές του κράτους από δεξιά ή ενσυνείδητα να ατενίζουμε τα θρύψαλα από τα αριστερά. Η πολιτική σκέψη δεν είναι ούτε καταστροφή ούτε κριτική, αλλά ιστορικά τεκμηριωμένη φαντασιακή κατασκευή πολλαπλών δομών – ο μόχθος του παρόντος που μπορεί να διατηρήσει τη ζωή και την αξιοπρέπεια στο μέλλον.
Ένα σύνολο πολλαπλών δομών βρίσκεται μεταξύ πολιτικής και επιστήμης. Η αναγνώριση των διακριτών σκοπών τους κάνει δυνατή τη σκέψη περί δικαιωμάτων και κρατών. Η συγχώνευσή τους είναι ένα βήμα προς μία απόλυτη ιδεολογία όπως είναι ο Εθνικοσοσιαλισμός. Ένα άλλο σύνολο πολλαπλών δομών βρίσκεται μεταξύ της τάξης και της ελευθερίας: κάθε μία εξαρτάται από την άλλη, αν και είναι διαφορετικές μεταξύ τους. Ο ισχυρισμός ότι η τάξη είναι ελυθερία ή ότι η ελευθερία είναι τάξη καταλήγει στην τυραννία. Ο ισχυρισμός ότι η ελευθερία είναι η έλλειψη της τάξης υποχρεωτικά καταλήγει στην αναρχία – που δεν είναι άλλο παρά μία τυραννία ειδικής μορφής.
Ένα τελικό σύνολο πολλαπλών δομών έχει να κάνει με τον χρόνο. Το κράτος υπομένει για να δημιουργήσει μία αίσθηση αντοχής. Όταν δεν έχουμε μία αίσθηση του παρελθόντος και του μέλλοντος, το παρόν μοιάζει με μία ασταθή πλατφόρμα, μία αβέβαιη βάση για δράση. Είναι αδύνατον να προστατευθούν τα κράτη και τα δικαιώματα των πολιτών τους αν κανείς δεν διδάσκεται από το παρελθόν ή αν κανείς δεν πιστεύει στο μέλλον. Η επίγνωση της ιστορίας επιτρέπει την αναγνώριση ιδεολογικών παγίδων και γεννάει σκεπτικισμό στις απαιτήσεις για άμεση δράση όταν όλα ξαφνικά αλλάζουν. Η εμπιστοσύνη στο μέλλον μπορεί να κάνει τον κόσμο να φαίνεται σαν κάτι περισσότερο από “την επιφάνεια ενός μετρημένου με ακρίβεια χώρου ” όπως είπε και ο Χίτλερ. Ο χρόνος, η τέταρτη διάσταση, μπορεί να κάνει τις τρεις διαστάσεις του χώρου να φαίνονται λιγότερο κλειστοφοβικές. Η εμπιστοσύνη στην διάρκεια είναι το αντίδοτο στον πανικό και το τονωτικό στη δημαγωγία. Μία αίσθηση του μέλλοντος πρέπει να δημιουργηθεί στο παρόν αντλώντας γνώση από το παρελθόν, η τέταρτη διάσταση δημιουργημένη από τις τρεις της καθημερινής ζωής.
Στην περίπτωση της κλιματικής αλλαγής, γνωρίζουμε τι πρέπει να κάνει ένα κράτος για να τιθασεύσει τον πανικό. Γνωρίζουμε ότι είναι πιο εύκολο και λιγότερο δαπανηρό να αντλούμε τροφή από τα φυτά παρά από τα ζώα. Γνωρίζουμε ότι οι βελτιώσεις στην αγροτική παραγωγή συνεχίζονται και ότι η αφαλάτωση του θαλασσινού νερού είναι μία πραγματικότητα. Γνωρίζουμε ότι η αύξηση στην αποδοτικότητα της χρήσης ενέργειας είναι ο απλούστερος τρόπος για τη μείωση της εκπομπής των αερίων του θερμοκηπίου. Γνωρίζουμε ότι οι κυβερνήσεις μπορούν να αντιστοιχίσουν τιμές στην ρύπανση από διοξείδιο του άνθρακα και μπορούν να εγγυηθούν προς άλλες κυβερνήσεις μειώσεις στις μελλοντικές εκπομπές και να επιθεωρήσουν τις εγγυήσεις εκατέρωθεν. Γνωρίζουμε επίσης ότι οι κυβερνήσεις μπορούν να παρακινήσουν την ανάπτυξη κατάλληλων ενεργειακών τεχνολογιών. Η ηλιακή και αιολική ενέργεια δεν είναι ποτέ φθηνότερες. Η σύντηξη, η προηγμένη σχάση, η δύναμη του παλιρροιακού ρεύματος και τα βιοκαύσιμα που δεν βασίζονται σε καλλιέργειες, προσφέρουν αληθινή ελπίδα για μία νέα ενεργειακή οικονομία. Σε βάθος χρόνου, θα χρειαστούμε τεχνικές να συλλέξουμε και να αποθηκεύσουμε το διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Όλα αυτά δεν είναι μόνο νοητά αλλά και εφικτά.
Τα κράτη θα πρέπει να επενδύσουν στην επιστήμη έτσι ώστε το μέλλον να αντιμετωπιστεί με ψυχραιμία. Η μελέτη του παρελθόντος μας δείχνει γιατί αυτό θα ήταν μία σοφή επιλογή. Ο χρόνος υποστηρίζει τη σκέψη, η σκέψη υποστηρίζει τον χρόνο. Η δομή υποστηρίζει τον πλουραλισμό, ο πολουραλισμός τη δομή. Αυτή η συλλογιστική είναι λιγότερο γοητευτική από την αναμονή μίας γενικευμένης καταστροφής και του ονείρου μιας προσωπικής λύτρωσης. Η αποτελεσματική πρόληψη μαζικών δολοφονιών είναι μία διαδικασία που γίνεται σταδιακά με μικρά βήματα και οι ήρωές της είναι αφανείς. Ένα ανθεκτικό και στέρεο κράτος δεν μπορεί να απεικονιστεί με τρόπο που να ανταγωνίζεται τα οράματα του ολοκληρωτισμού. Η πράσινη πολιτική ποτέ δεν θα είναι τόσο συναρπαστική όσο το κόκινο αίμα στη μαύρη γη.
Η αντιπαράθεση όμως με το κακό απαιτεί έμπνευση από ότι είναι υγιές και δυνατό παρά ότι είναι ηχηρό και γοητευτικό. Τα σύνολα πολλαπλών δομών της φύσης με την πολιτική, της τάξης με την ελευθερία, του παρελθόντος με το μέλλον, δεν είναι τόσο μεθυστικά όσο οι ολοκληρωτικές ουτοπίες του προηγούμενου αιώνα. Κάθε ενότητα είναι όμορφη ως εικόνα αλλά έχει κυκλική λογική και εκφράζεται τυραννικά ως πολιτική. Η απάντηση σε αυτούς που αναζητούν την ολότητα δεν είναι η αναρχία, η οποία δεν είναι εχθρός της ολότητας αλλά η υπηρέτριά της. Η απάντηση είναι ένα πλήθος δομών δημιουργημένες με πολλή σκέψη: μία αέναη εργασία διαφορετικών ειδών δημιουργικότητας. Αυτό είναι ένα θέμα φαντασίας, ωριμότητας και επιβίωσης.
*Ο Timothy Snyder είναι καθηγητής Ιστορίας στην έδρα Housum του Πανεπιστημίου Yale | Μετάφραση, αποκλειστικά για το Νόστιμον Ήμαρ: Νίκος Παραστατίδης