Ποιο είναι σήμερα το κυρίαρχο κοσμοθεωρητικό παράδειγμα* στη Δύση και ποιοι οι κίνδυνοι που παρουσιάζει
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όπως οι τέχνες και η διανόηση επηρέαζαν το κοσμοθεωρητικό παράδειγμα σε παλαιότερες εποχές, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επηρεάζουν κατά πολύ την κοσμο-εικόνα του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου. Σε μία εποχή που ζει στο παρόν, τα ΜΜΕ δίνουν στον κόσμο την αφήγηση του «τώρα», και απαντούν στο ερώτημα «τι συμβαίνει σήμερα».
Όμως, είτε διότι έχουν αλλάξει οι ανάγκες των ανθρώπων, είτε διότι τα ΜΜΕ παρουσιάζουν τα γεγονότα από συγκεκριμένη οπτική, γεγονός είναι πως τα μεγάλα γεγονότα όπως παρουσιάζονται στις επίσημες εκδοχές τους σήμερα δεν φαίνεται να βγάζουν νόημα. Ξεκινώντας περίπου από τη δεκαετία του ’60 αλλά με επιταχυνόμενο ρυθμό, έχει διαρραγεί η εμπιστοσύνη του κοινού στην ερμηνεία των μεγάλων πολιτικών γεγονότων, και δεδομένης της επίδρασής τους στην Ιστορία, έχει επίσης διαρραγεί το συνεχές της διήγησης της ζωής των ανθρώπων.
Μαζί με τα ολικά νοήματα, απαξιώθηκε και κάθε μορφή εξουσίας. Ο νεοφιλελευθερισμός που επικράτησε μετά το περίφημο «τέλος της Ιστορίας» είχε άλλωστε ως βασικό ρητορικό πλεονέκτημα την αμφισβήτηση των παλαιών ελίτ και το όραμα μιας οικονομίας στην οποία κάθε άτομο είναι ατομικά διασυνδεδεμένο με κάθε άλλο, και ελεύθερο να κυνηγήσει τις προσωπικές του επιθυμίες και τους στενά ατομικούς του στόχους με αυστηρά ορθολογικό και ατομιστικό τρόπο. Έτσι κάθε μορφή εξουσίας, είτε πρόκειται για τον κόσμο της οικονομίας ή τις αυθεντίες στον κόσμο της ενημέρωσης και της ερμηνείας των γεγονότων, καταβαραθρώθηκε.
Αυτό το φαινόμενο θα λάβει νέες διαστάσεις με την έλευση του διαδικτύου και με την ευρεία εξάπλωσή του ως μέσο διασύνδεσης του σύγχρονου ανθρώπου με τον έξω κόσμο. Αναπτύχθηκε όχι μόνο ως ένας πολύ σημαντικός νέος τρόπος ενημέρωσης, αλλά κυρίως ένας τρόπος πρόσληψης πληροφορίας που φαίνεται να εξαρτάται αποκλειστικά από το πού επιθυμεί ο χρήστης να βρεθεί.
Έτσι, από τους τόνους των πληροφοριών που είναι διαθέσιμες, το άτομο έχει την αίσθηση ότι έχει τον έλεγχο πάνω στις προσλαμβάνουσες και τα ωμά δεδομένα, τα οποία μπορεί να ερμηνεύσει όπως επιθυμεί ή και να επιλέξει σε ποια πλευρά της πραγματικότητας θα προσανατολιστεί. Η μία πληροφορία φέρνει την άλλη, ο χρήστης φαίνεται να μπορεί να αναζητήσει το οτιδήποτε, και ακριβώς όπως και στο οικονομικό παράδειγμα που προτείνει ο νεοφιλελευθερισμός, μέσω αυτής της νέας εφεύρεσης, του προσωπικού υπολογιστή, κάθε άτομο είναι διασυνδεδεμένο σε ένα «ελεύθερο» δίκτυο με κάθε άλλο άτομο στον κόσμο μέσω υπολογιστή και με την απουσία «κόμβων» και κέντρων άσκησης κεντρικής εξουσίας, κεντρικού επηρεασμού της περιγραφής της πραγματικότητας.
Έτσι η πραγματικότητα θραυσματοποιείται. Η θραυσματοποίησή της δεν είναι μόνο το γεγονός της εμπειρίας του ατόμου, αλλά ακόμα και επιδίωξη, καθώς όσο λιγότερο ολικό νόημα βγάζει ένας τρόπος διήγησης τόσο πιο πιστευτός γίνεται από το άτομο που είναι καχύποπτο πλέον απέναντι σε μεγάλες αφηγήσεις. Το άτομο, ο πυρήνας της εποχής μας, είναι πλέον διατεθειμένο να βρει αλήθειες μόνο στα μικρά πράγματα, έχοντας απογοητευτεί από όλα τα μεγάλα νοήματα.
Ψάχνει θραύσματα στιγμών, και γίνεται κυνηγός των συναισθημάτων όχι ως πηγή τέρψης αλλά ως το ισχυρότερο υποκειμενικό εργαλείο για τη διαμόρφωση της ίδιας της -ατομικής- πραγματικότητας και αφήγησης. Για το σύγχρονο διασυνδεδεμένο άτομο δεν υπάρχει κάτι πιο σημαντικό από το τι αισθάνεται κάθε στιγμή, καθώς η αλληλουχία των συναισθημάτων είναι η ισχυρότερη πηγή άντλησης ταυτότητας σε έναν κόσμο που έχει χάσει πλέον κάθε άλλο νόημα και δυνατότητα να δώσει ταυτότητα μέσω της συλλογικότητας.
Αυτό μπορούμε να το συναντήσουμε σήμερα σε κάθε έκφανση της εμπορικής ζωής, σε κάθε καταναλωτικό αγαθό. «Κάνε το ___ σου όπως εσύ το θες» θα μπορούσε να είναι ένα πολύ αντιπροσωπευτικό δείγμα εμπορικής διαφήμισης. Οτιδήποτε κι αν βάλει κανείς στη θέση του κενού, οποιοδήποτε καθημερινό καταναλωτικό αγαθό, υπάρχει ολοένα και περισσότερο ο τρόπος να το προσωποποιήσεις, να του δώσεις ταυτότητα από τη δική σου, και μέσω αυτού να αντλήσεις ταυτότητα και ο ίδιος.
Το ίδιο βλέπουμε και σε ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης, όπου ο καθένας είναι ελεύθερος να παρουσιάσει τον εαυτό του όπως είναι ή όπως θα επιθυμούσε να είναι, άρα δίνει ταυτότητα στο διαδικτυακό του εαυτό, όμως ταυτόχρονα αντλεί και ταυτότητα μέσω της εικόνας που παρουσιάζει αφ’ ενός, του “κύκλου των φίλων” του αφ’ εταίρου. Το άτομο ορίζεται από τον κύκλο ή τους κύκλους των “φίλων” του, και η ίδια η ζωή καθώς και τα συναισθήματα αντλούν νοηματοδότηση από την εμπορευματοποίησή τους για να τα καταναλώσει κάποιος άλλος, καθώς επίσης και με την κατανάλωση, παρακολούθηση, εκφορά άποψης και σχολιασμό πάνω στη ζωή και τα συναισθήματα ενός τρίτου, είτε πραγματικά είτε κατασκευασμένα, κυρίως όμως πραγματικά.
Πολλά μπορούν να ειπωθούν για την προέλευση αυτού του παραδείγματος. Σίγουρα ξεκινάει από την ανάδειξη της εμπειρίας ως πηγή της γνώσης και επομένως τον εμπειρισμό, άπτεται του χομπσιανού πολέμου των όλων εναντίον όλων, αλλά αυτό μπορεί να αποτελέσει μία μελέτη από μόνο του. Επίσης πολλά μπορούν να ειπωθούν για το πώς έφτασε στο σημερινό κόσμο.
Ενδεικτικά μπορεί κανείς να αναφέρει τη μεγάλη επίδραση που είχε ο Ψυχρός Πόλεμος και η παράνοια της πυρηνικής «ισορροπίας του τρόμου» στην –ίσως παραπλανημένη- θεωρητικοποίηση και κατανόηση της ανθρώπινης φύσης μέσω της Θεωρίας Παιγνίων καθώς επίσης και θεωρητικών του ατομισμού που έφεραν την αριστοτελική φιλοσοφία στο προσκήνιο όπως η Άυν Ραντ, που είχε τεράστια επίδραση στο σύγχρονο κόσμο μέσω των μυθιστορημάτων της.
Όμως το συμπέρασμα και το ερώτημα στο οποίο θα ήθελα να σταθώ στα πλαίσια αυτού του σύντομου σχολιασμού είναι τα εξής:
Στα πλαίσια της απαξίωσης της πολιτικής εξουσίας και της απελευθέρωσης των αγορών και των εκατοντάδων εκατομμυρίων ατόμων ώστε να κυνηγήσουν τις προσωπικές τους επιθυμίες, φαίνεται πως ήλθαμε να πιστέψουμε ότι η εξουσία στον κόσμο μας είναι πλέον αδύναμη, αποτυχημένη, και εν τέλει μία αναχρονιστική έννοια χωρίς ουσία και πραγματικότητα.
Εφ’ όσον η Αλήθεια καθορίζεται σε ατομικό επίπεδο, και ένα-ένα άτομο ξεχωριστά διασυνδεδεμένα σε ένα αμερόληπτο δίκτυο οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων αποτελούν ένα αυτό-διοικούμενο και αυτό-ρυθμιζόμενο σύστημα με την αντικειμενική και αμερόληπτη δύναμη της αγοράς και των Η/Υ, τότε η εξουσία, θεωρούμε, έχει πάψει να υπάρχει. Έτσι κι αλλιώς, την αγνοούμε, άρα πώς μπορεί να μας επηρεάσει;
Είναι προφανές πλέον ότι έχει επικρατήσει ως ιδανικό, είτε την ονομάζουμε έτσι είτε όχι, η «αρνητική ελευθερία» κατά Μπερλίν. Όμως σε έναν κόσμο που γίνεται ολοένα και περισσότερο άνισος, μήπως η «ισορροπία» που είχαμε ως όραμα και ως δεδομένο ή αυτονόητο αποτέλεσμα της φαινόμενης απαξίωσης και άρα απουσίας κεντρικών και συγκεντρωμένων εξουσιών δεν υπάρχει ή εξυπηρετεί πολύ μικρές κοινωνικές ομάδες;
Η πολιτική εξουσία απαξιώθηκε γιατί δεν κατάφερε να δώσει νόημα στους ανθρώπους, και η θραυσματοποίηση του νοήματος ανατροφοδοτεί την ανάγκη μας να αγνοήσουμε κάθε μορφή εξουσίας. Έτσι, ο σύγχρονος άνθρωπος ζει και σκέφτεται ως αν να μην υπάρχουν πλέον μορφές εξουσίας, ως αν να έχουν εκλείψει. Ζει και σκέφτεται με τρόπους που εσκεμμένα αγνοούν και αποκρύπτουν την έννοια της εξουσίας, αναζητώντας τις ατομικές του αφηγήσεις και τα προσωπικά του νοήματα μέσω θραυσμάτων στιγμών και συναισθημάτων.
Έχει όμως στην πραγματικότητα εκλείψει η εξουσία από τον κόσμο; Ή μήπως αγνοώντας την και θεωρώντας μόνο την πολιτική εξουσία αποτυχημένη, την αφήσαμε να μετατοπιστεί και να εγκατασταθεί σε άλλα, ιδιωτικά πλέον, κέντρα, που ελέγχουμε ακόμα λιγότερο;
Μήπως ψάχνοντας να απελευθερωθούμε από τις παραδοσιακές μορφές εξουσίες και να γίνουμε όλο και λιγότερο ευάλωτοι σε αυτές, βρεθήκαμε σε έναν κόσμο όπου η εξουσία είναι πιο δύσκολα κατανοητή και καταλήξαμε περισσότερο και όχι λιγότερο ευάλωτοι σε κάποιες μορφές εξουσίες τις οποίες δεν γνωρίζουμε και πλέον δεν επιθυμούμε να γνωρίσουμε; Και, ακόμα σημαντικότερο, αναζητώντας την απελευθέρωσή μας από τα δεσμά της εξουσίας και της αυθεντίας, μήπως οδηγηθήκαμε σε έναν κόσμο χωρίς νόημα;
Η αναζήτηση νέων αφηγήσεων και στέρεων νοημάτων θα είναι αναγκαστικά το μεγάλο στοίχημα των επομένων γενεών.
*Η λέξη “παράδειγμα” χρησιμοποιείται με την έννοια που περιγράφεται εδώ:
“…Another use of the word paradigm is in the sense of “worldview”. For example, in social science, the term is used to describe the set of experiences, beliefs and values that affect the way an individual perceives reality and responds to that perception. Social scientists have adopted the Kuhnian phrase “paradigm shift” to denote a change in how a given society goes about organizing and understanding reality. A “dominant paradigm” refers to the values, or system of thought, in a society that are most standard and widely held at a given time. Dominant paradigms are shaped both by the community’s cultural background and by the context of the historical moment…”