Τα πάνω κάτω έφερε η Airbnb στην εικόνα του κέντρου της αθηναϊκής μητρόπολης.
Παρελθόν αποτελεί πλέον η μικρή κινητικότητα όσον αφορά την κατοικία, η οποία είχε καταγραφεί στην «καρδιά» της πόλης λόγω κρίσης, παρατεταμένης παραμονής των νέων στο πατρικό και οικοδομικής στασιμότητας. Και όχι εξαιτίας κοινωνικών μετακινήσεων προς το κέντρο. Στην ελληνική πρωτεύουσα, αν και με χαμηλό ρυθμό, συνεχίζεται η διαρροή των μέσων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων προς τα προάστια, ενώ παραμένει ασθενής η τάση επιστροφής στο κέντρο, όπου μεταξύ των νέων κατοίκων περισσότεροι είναι οι μετανάστες και λιγότεροι οι γηγενείς, νέοι καλλιτέχνες επιστήμονες, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς προτιμούν κυρίως Πλάκα, Κολωνάκι, Εξάρχεια (Μαλούτας, 2018).
Η πυρετική αγορά και ανακαίνιση διαμερισμάτων, που αντίθετα εκτοπίζει κατοίκους των περιοχών, προορίζεται αποκλειστικά για τους τουρίστες. Σπίτια σε ιστορικό κέντρο, Κουκάκι, Μεταξουργείο, Πετράλωνα, Ακαδημία Πλάτωνος, Γκάζι, Κεραμεικό, Βοτανικό, Ψυρρή, Εξάρχεια, Νεάπολη, Αμπελοκήπους, συντηρούνται, καλλωπίζονται. Τμήματα της πόλης ευπρεπίζονται αλλά περιοχές υψηλής ζήτησης δεν υποδέχονται νέους κατοίκους, τουριστικοποιούνται.
H αλματώδης ανάπτυξη της βραχυχρόνιας μίσθωσης εις βάρος της μακροχρόνιας προκάλεσε εκτίναξη των ενοικίων από 15% έως και 30% στις γειτονιές υψηλής ζήτησης. Περισσότερα από 15.000 ακίνητα διατίθενται για βραχυχρόνια μίσθωση στην Αττική, 12.000 στην πρωτεύουσα, 1.200 στο ιστορικό κέντρο.
«Είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται όχι μόνο στην Ελλάδα. Η ανάπτυξή του έχει προηγηθεί στην Ισπανία και στην Πορτογαλία και οι επιπτώσεις είναι τόσο θετικές όσο και αρνητικές», λέει ο κ. Θωμάς Μαλούτας, καθηγητής Κοινωνικής Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και συγγραφέας του βιβλίου «Η κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας» (Αλεξάνδρεια, 2018). «Αφενός συμβάλλει στην οικονομική και τουριστική ανάπτυξη, καθώς με ένα σημαντικό απόθεμα ενοικιαζόμενων κατοικιών μπορεί η Αθήνα να φιλοξενήσει πολύ περισσότερους από όσους μπορούν να δεχθούν τα ξενοδοχεία. Αφετέρου, αυτό το κτιριακό απόθεμα, που στρέφεται στους τουρίστες, αφαιρείται από το απόθεμα της κλασικά ενοικιαζόμενης κατοικίας, μειώνεται η προσφορά της και αυξάνονται τα ενοίκια. Είναι μια σοβαρή αρνητική επίπτωση, που δεν αντιμετωπίζεται πολιτικά, για την ώρα ενδιαφέρει μόνο η οικονομική παραβατικότητα, ο εντοπισμός όσων ιδιοκτητών φοροδιαφεύγουν. Που είναι σωστό, αλλά δεν αρκεί», σημειώνει ο ίδιος.
«Η βραχυχρόνια μίσθωση αποτελεί την κερκόπορτα μέσω της οποίας αλλάζουν ορισμένες ισορροπίες στην αγορά κατοικίας της Αθήνας», εξηγεί ο κ. Μαλούτας και συνεχίζει: «Συνδέεται με το φαινόμενο του gentrification, του λεγόμενου εξευγενισμού. Υποβαθμισμένες περιοχές κοντά στο κέντρο των πόλεων που στέγαζαν πληθυσμούς με χαμηλό εισόδημα, κατά τη μεταβιομηχανική ανάπτυξη των περισσότερων μητροπόλεων, με την αγορά και ανακαίνιση κατοικιών και καταστημάτων, άρχισαν να αναβαθμίζονται και οι πληθυσμοί που ζούσαν παραδοσιακά εκεί να εκτοπίζονται. Ο εξευγενισμός αποτελεί αντικείμενο μελέτης στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη από τη δεκαετία του ’60. Το ’70, το ’80, το ’90 διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο και σήμερα συναντάται σε πολλές πόλεις του κόσμου.
Στην Αθήνα, εμπόδιο σε μια τέτοια διαδικασία στάθηκε η πολυκατοικία της αντιπαροχής, όπου αναπτύχθηκε μια διαταξική συγκατοίκηση στους επάνω ορόφους κατοικούν μεσαία και υψηλά εισοδηματικά στρώματα και όσο κατεβαίνεις προς τα ισόγεια και τα υπόγεια έχεις νοικοκυριά χαμηλότερου κοινωνικού στάτους και μετανάστες. Οι δικοί μας μετανάστες δεν πήγαν όπως στη Γαλλία στις εργατουπόλεις γύρω από το Παρίσι γιατί δεν είχαμε μεγάλα εργατικά συγκροτήματα, ήρθαν στο φθηνά μικρά διαμερίσματα στις πολυκατοικίες της αντιπαροχής και έτσι σε πολλές γειτονιές της Αθήνας δημιουργήθηκε ένας μεικτός πληθυσμός, που παρουσίαζε κάποια σταθερότητα. Δηλαδή επάνω παρέμειναν εκείνοι που δεν θέλησαν να πάνε στα προάστια, ή που όταν θέλησαν ήταν πια αργά διότι οι τιμές είχαν εκτιναχθεί. Ή οι ηλικιωμένοι, που δεν μετακινούνται εύκολα.
Αυτήν λοιπόν τη σταθερότητα της διαταξικής συγκατοίκησης έρχεται να ταράξει η βραχυχρόνια μίσθωση. Μέχρι πρόσφατα κανένας εξευγενιστής εισβολέας δεν θα πήγαινε να αγοράσει 3-4 ημιυπόγεια στη Δροσοπούλου, να τα ενώσει και να μείνει εκεί. Σήμερα εύκολα μπορείς να ανακαινίσεις ένα διαμέρισμα χωρίς θέα, αλλά δίπλα στα μέσα συγκοινωνίας ή τα αξιοθέατα, και να το νοικιάσεις σε καλή τιμή για λίγες ημέρες σε έναν μεσοαστό τουρίστα. Με τη φρενήρη ανάπτυξη της βραχυχρόνιας μίσθωσης, πιέζονται πολύ τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα που είχαν βρει αποκούμπι σε αυτά τα διαμερίσματα και δεν έχουν εναλλακτική λύση. Διότι αν εκτοπιστεί από εκεί αυτός ο κόσμος, πού θα πάει; Θα μείνει χωρίς στέγη; Είναι ένα σοβαρό ερώτημα. Χρειάζονται πολιτικές ρύθμισης του φαινομένου και εξισορρόπησης των θετικών και αρνητικών επιπτώσεων», καταλήγει ο κ. Μαλούτας.
Η «οροφή»
Επιπλέον «η τάση αυτή ενθαρρύνει και γηγενείς μεσοαστούς να μετακινηθούν σε άλλοτε υποβαθμισμένες περιοχές, και πλέον της μόδας, που έχουν έρθει κοντά στα δικά τους γούστα, με μια επίφαση πολυπολιτισμικότητας, ζωντάνιας και πολυχρωμίας», λέει ο κ. Μαλούτας, προσθέτοντας ότι η βραχυχρόνια μίσθωση κάποια στιγμή θα αγγίξει «οροφή» και θα σημειώσει κάμψη, όπως συνέβη με άλλες εκφάνσεις της οικονομίας διαμοιρασμού, καθώς «είναι πολλοί αυτοί που συμμετέχοντας με τα ακίνητά τους αυξάνουν την προσφορά, ενώ η ζήτηση δεν είναι απεριόριστη ούτε θα αυξάνεται συνεχώς».
Οι πιέσεις στις γειτονιές όπου ζουν μετανάστες
Το ερώτημα τι επίπτωση θα έχει στους μετανάστες η «τουριστικοποίηση» του κέντρου, όπου κατοικεί μεγάλο ποσοστό μεταναστών, θέτει ο Γιώργος Κανδύλης, ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Μπορεί, όπως σημειώνει, η ανακαίνιση των διαμερισμάτων, τα οποία συχνά εκμεταλλεύονται ιδιοκτήτες εκτός κέντρου, να έχει μια θετική επίπτωση στην κατάσταση του κτιριακού αποθέματος και του οικιστικού ιστού, αλλά «δεν αποτελεί επιστροφή κατοίκων στο κέντρο» και κυρίως, όπως προαναφέρθηκε, εκτοπίζει ασθενέστερα στρώματα, γηγενών και μεταναστών.
Το 30% των κατοίκων
Οι πυκνότητες των μεταναστών δεν έχουν μεταβληθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια – οι νεοαφιχθέντες δεν ξεπέρασαν όσους έφυγαν κατά τη διάρκεια της κρίσης. Οι μετανάστες αποτελούν περίπου το 30% των κατοίκων στις περιοχές των υψηλότερων συγκεντρώσεων μεταναστών (Πατησίων, Αχαρνών, 6ο Δημοτικό Διαμέρισμα), ενώ συνολικά στον Δήμο Αθηναίων αγγίζουν το 20%, εξηγεί ο κ. Κανδύλης. Ενα τμήμα τους θα δεχθεί ισχυρές πιέσεις από την επέκταση της βραχυχρόνιας μίσθωσης.
«Οι μετανάστες στην Ελλάδα δεν συγκρότησαν ποτέ γκέτο – μια περιοχή η οποία κατοικείται σχεδόν αποκλειστικά από μια εθνοτική ομάδα. Οι συγκεντρώσεις τους στην πρωτεύουσα, ακόμη κι όταν είναι πυκνές –όπως στον άξονα της Αχαρνών–, χαρακτηρίζονται από μια πολυχρωμία ανθρώπων και συνυπάρχουν με γηγενή νοικοκυριά, τα οποία πλειοψηφούν. Τα προβλήματα καχυποψίας και ρατσισμού που έχουν καταγραφεί τα προηγούμενα χρόνια δεν οφείλονται στην ύπαρξη γκέτο αλλά στη συγκατοίκηση», λέει ο κ. Κανδύλης και συνεχίζει. «Παρ’ όλα αυτά η συνολική εικόνα είναι μια εικόνα ένταξης, όχι γκετοποίησης. Σε γκέτο θα μπορούσαν να εξελιχθούν τα κέντρα φιλοξενίας τύπου στρατοπέδου, όπως στον Ελαιώνα, στο Σχιστό, στον Σκαραμαγκά. Προτιμότερη είναι η πολιτική ενοικίασης διαμερισμάτων, που τους εντάσσει στην κανονική ζωή της πόλης». Θα πληγεί από την Airbnb;
Σηκώνουν «τείχη» οι δημοφιλείς προορισμοί του κόσμου
Πριν από δύο μήνες το Μονομελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης απαγόρευσε τη χρήση βίλας στη Χαλκιδική για βραχυχρόνια μίσθωση, καθώς ήταν ενάντια στον κανονισμό λειτουργίας συγκροτήματος τεσσάρων κατοικιών. Διαχειρίστρια πολυκατοικίας στην οδό Χέυδεν κατέθεσε αγωγή κατά ιδιοκτήτη διαμερίσματος που μισθωνόταν βραχυχρόνια, επικαλούμενη τον κανονισμό της πολυκατοικίας. Ενώ σε αρκετές περιοχές των Αθηνών, όπως και σε νησιά και τουριστικούς προορισμούς όπου οι κάτοικοι υφίστανται εξώσεις λόγω Airbnb, έχουν αναπτυχθεί πρωτοβουλίες κατοίκων που δίνουν μάχη υπέρ της μακροχρόνιας στέγασης και κατά της μετατροπής της γειτονιάς τους σε τουριστικό θέρετρο ή θεματικό πάρκο. Στην Αθήνα, Ελληνες και ξένοι επενδυτές από Μέση και Απω Ανατολή, Ρωσία κ.ά., αλλά και ξενοδοχειακοί όμιλοι αγοράζουν και εκμεταλλεύονται μαζικά διαμερίσματα ή και ολόκληρες πολυκατοικίες – το 58% των ακινήτων που εκμισθώνονται μέσω Airbnb διατίθεται από επαγγελματίες.
Σε πολλές πόλεις του εξωτερικού, από το 2016 ακόμη, έχουν αρχίσει να επιβάλλονται απαγορεύσεις και περιορισμοί, π.χ. στον αριθμό των ακινήτων που μπορούν να διατεθούν στην πλατφόρμα ή στον αριθμό ημερών που αυτά μπορούν να εκμισθωθούν (σχετικούς περιορισμούς μελετά και η ελληνική κυβέρνηση).
Πέρυσι, η Πάλμα ντε Μαγιόρκα, πρωτεύουσα των Βαλεαρίδων, απαγόρευσε παντελώς τις βραχυχρόνιες μισθώσεις κατοικιών ή συγκροτημάτων διαμερισμάτων (εξαιρέθηκαν μονοκατοικίες εκτός περιοχών κατοικίας) για να προστατεύσει τη στέγαση των κατοίκων της, πολλοί από τους οποίους αναγκάζονταν να ζουν σε τροχόσπιτα και σκηνές το καλοκαίρι.
Παράλληλα επέβαλε υψηλότατο πρόστιμο στην υπηρεσία διαμοιρασμού διότι διαφήμιζε μη καταγεγραμμένα ακίνητα. Στη Βαρκελώνη μόνο συγκεκριμένος αριθμός ακινήτων, δηλωμένων στο Μητρώο Τουρισμού της Καταλωνίας, μπορούν να διατεθούν στην πλατφόρμα, δεν εκδίδονται πλέον νέες άδειες, οι έλεγχοι είναι αυστηρότατοι και τα πρόστιμα βαριά σε ιδιοκτήτες και πλατφόρμα. Στη Μαδρίτη «κόβονται» πολλά ακίνητα που διετίθεντο μέσω Airbnb και Homeaway, καθώς επιβάλλεται η ύπαρξη ξεχωριστής κύριας εισόδου στην περίπτωση που η εκμίσθωση ξεπερνά τις 90 ημέρες τον χρόνο. Σε Μάλαγα, Σεβίλλη, Βαλένθια εξετάζονται παρόμοια περιοριστικά μέτρα.
Αυστηρότατοι έλεγχοι
Στο Ρέικιαβικ τα σπίτια μπορούν να διατεθούν μόνο 90 ημέρες τον χρόνο και διενεργούνται αυστηρότατοι έλεγχοι ως προς το αν είναι δηλωμένα στην τουριστική υπηρεσία και πληρούν τους όρους υγιεινής και ασφάλειας. Στο Αμστερνταμ έχει απαγορευθεί πλήρως η βραχυχρόνια μίσθωση σε τρεις περιοχές και έχει περιοριστεί στις υπόλοιπες ο μέγιστος αριθμός ημερών εκμίσθωσης από 60 σε 30 τον χρόνο, ώστε «να αμβλυνθούν οι επιπτώσεις του υπερ-τουρισμού στην κοινωνική συνοχή και την τοπική οικονομία». Στο Παρίσι, τη μεγαλύτερη αγορά Airbnb στον κόσμο, απαιτείται αριθμός εγγραφής της κατοικίας στο σχετικό μητρώο και απαγορεύεται η εκμίσθωσή της για περισσότερες από 120 μέρες τον χρόνο. Στο Βερολίνο, όπου από τον Μάιο του 2016 είχε πρακτικά απαγορευτεί η βραχυχρόνια μίσθωση, πέρυσι επιτράπηκε για έως και 90 ημέρες τον χρόνο. Στη Γλασκώβη απαγορεύτηκε η εκμίσθωση διαμερισμάτων που βρίσκονται σε συγκροτήματα κατοικιών με κοινή είσοδο, επιτρέπεται μόνο η εκμίσθωση δωματίου σε διαμέρισμα. Αντίστοιχο μέτρο μελετάται στο Εδιμβούργο.
Οι Αρχές της Νέας Υόρκης, που απαγορεύουν μισθώσεις για περίοδο μικρότερη των 30 ημερών εκτός και αν την οικία μοιράζεται με τους τουρίστες και ένας μόνιμος κάτοικος, απαίτησαν από πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης να καταθέτουν στις Αρχές μηνιαίες εκθέσεις με τα δεδομένα των πελατών τους. Ως επιχείρημα προέβαλαν την ανάγκη να περιοριστούν όσοι εκμισθώνουν άδεια διαμερίσματα το μέτρο, είπαν, θεσπίστηκε για να στηριχθούν τα λιγότερο εύπορα νοικοκυριά. Ωστόσο μηνύθηκαν από την Airbnb και έχασαν τη δίκη.