Ιστορική έρευνα
Ενα πεντάχρονο παιδί στου Ζωγράφου, ένας Αφγανός ταχυδακτυλουργός στη Χέυδεν, μια 22χρονη φοιτήτρια από τη Νορβηγία, ένας 35χρονος οικοδόμος έξω από το Πολυτεχνείο… Tέσσερις κάτοικοι της Αθήνας του ’70 που η ηλικία και οι ενασχολήσεις τους ήταν εντελώς διαφορετικές για να έχουν οποιαδήποτε σχέση. Και οι τέσσερις, όμως, έπεσαν νεκροί από τα πυρά των δυνάμεων καταστολής που δρούσαν με εντολή της χούντας των συνταγματαρχών. Συγκαταλέγονται και αυτοί ανάμεσα στα επιστημονικώς τεκμηριωμένα θύματα του Πολυτεχνείου.
Όμως, πόσοι είναι τελικά οι επιβεβαιωμένοι νεκροί και τραυματίες των γεγονότων εκείνων;
Στο αφιέρωμά μας αυτό, αναφερόμαστε αναλυτικά στα τεκμηριωμένα αποτελέσματα μιας ιστορικής έρευνας που αναζήτησε απαντήσεις για το θέμα.
Η πρώτη ιστορική έρευνα
Από τα μέσα του 2002, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ) ξεκίνησε μια ιστορική έρευνα με τον τίτλο «Τεκμηριώνοντας τα γεγονότατου Νοεμβρίου 1973». Τα συμπεράσματά της ανακοινώθηκαν το 2004. Στο πλαίσιο αυτής, ο διευθυντής ερευνών του ΕΙΕ Λεωνίδας Καλλιβρετάκης και η ομάδα του επιχείρησαν να συγκεντρώσουν και να επεξεργαστούν με επιστημονικές μεθόδους τεκμήρια που αφορούν σε διάφορες παραμέτρους των γεγονότων του Πολυτεχνείου. Σε αυτές περιλαμβάνονταν το χρονικό της εξέγερσης, το επιχειρησιακό σχέδιο για την καταστολή της και την εξέλιξη των γεγονότων έξω από το Πολυτεχνείο. Ενα από τα ζητούμενα της έρευνας υπήρξε ο πραγματικός αριθμός και η ταυτότητα των θυμάτων.
Ως ζητούμενο δεν τέθηκε μόνο μόνον ο αριθμός ή η διασταύρωση των θυμάτων, αλλά και η εύρεση πληροφοριών για το χρόνο, τον τόπο και τις συνθήκες τραυματισμού, καθώς και προσωπικά στοιχεία κάθε περίπτωσης όπως ηλικία, φύλο, απασχόληση κτλ.
Τα αποτελέσματα της έρευνας, όπως είπαμε, δημοσιεύθηκαν το 2004 και μας δίνουν τα εξής συμπεράσματα:
- Οι νεκροί του Πολυτεχνείου ήταν 24 και έχουν πλήρως τεκμηριωθεί.
- Στο μικροσκόπιο της έρευνας μπήκαν επιπλέον 30 περιπτώσεις ανθρώπων τα ονοματεπώνυμα των οποίων είναι γνωστά. Οι περιπτώσεις αυτές εμφανίζονται επίμονα σε πολλές περισσότερες καταλογοποιήσεις νεκρών από το 1974 μέχρι σήμέρα, όμως δεν είχαν νωρίτερα τεκμηριωθεί πλήρως.
- Η εικόνα που δίνεται γύρω από το προφίλ των ατόμων που πρωτοστάτησαν στις συγκρούσεις είναι πως πλειονότητα αποτέλεσαν οι φοιτητές και οι μαθητές και έπονται τα άτομα που χαρακτηρίζονται ως εργατοτεχνίτες. Εκπροσωπείται όμως και μια ποικιλία άλλων κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων, όπως ιδιωτικοί υπάλληλοι, βιοτέχνες, καλλιτέχνες, δικηγόροι, εκπαιδευτικοί, κ.α. Ηλικιακά, οι περισσότεροι ήταν νέοι μεταξύ 16-24 χρονών.
Οι τραυματίες
Οι τραυματίες στα γεγονότα του Πολυτεχνείου αποτελούν το δεύτερο αντικείμενο διερεύνησης. Η προκαταρκτική έρευνα πιστοποίησε 1.103 τραυματίες, βάσει των καταστάσεων που απέστειλαν στον Δ. Τσεβά τα νοσοκομεία, οι κλινικές και ορισμένοι μεμονωμένοι ιατροί. Οπως όμως είχε παραδεχθεί και ο ίδιος ο εισαγγελέας, σε αυτούς πρέπει να προστεθεί και «ανεξακρίβωτον πλήθος ετέρων πολιτών», οι οποίοι «ή ιατρών, ή ενοσηλευοντο οίκει, ή και ουδαμού προς νοσηλεία κατέφυγον, φοβούμενοι προφανώς δυσάρεστους δι’ αυτούς ή τας οικογενείας των εξελίξεις».
Ενδεικτικό του κλίματος μέσα στο οποίο εξελίσσονταν τα δραματικά γεγονότα εκείνων των ημερών, είναι το γεγονός ότι με σχετική προκήρυξη που εξέδωσε στις 17.11.1973, ο τότε επικεφαλή ς των Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγός Ζαγοριανάκος έλαβε μέριμνα να απαγορεύσει ρητά «την προσωρινήν περίθαλψιν κατ’ οίκον προσώπων μη ενοικούντων μετά της οικογενείας ήτις παρέχει την περίθαλψιν, εάν τούτο δεν δηλωθή εντός τριών ωρών εις την οικείαν αστυνομικήν αρχήν».
Ο αριθμός των τραυματιών που δεν έτυχαν καμίας περίθαλψης παραμένει αδιευκρίνιστος. Ορισμένες εκτιμήσεις ανεβάζουν το σύνολο των τραυματιών (νοσηλευθέντων και μη) σε περίπου 2.000. Οι εκτιμήσεις αυτές είναι μάλλον συντηρητικές και βρίσκονται σε δυσαρμονία με στατιστικά δεδομένα από τη διεθνή εμπειρία σε αντίστοιχες περιπτώσεις της περιόδου εκείνης (π.χ. το Γαλλικός Μάης του 1968, το Αμερικάνικο Αντιπολεμικό Κίνημα 1968-1970). Σε όλες εκείνες τις περιπτώσεις, οι μη νοσηλευθέντες ήταν πάντοτε πολλαπλάσιοι των νοσηλευθέντων, και μάλιστα σε καθεστώτα όπου το αντικίνητρο για τη νοσηλεία, το ενδεχόμενο δηλαδή διώξεων κατά των τραυματιών που θα προσεφευγαν για περίθαλψη, ήταν κατά τεκμήριο μικρότερο από το αντίστοιχο στην περίπτωση της Ελλάδας του 1973.
Ο τόπος και ο χρόνος, σε συνδυασμό με τον τρόπο τραυματισμού (κλομπ, δακρυγόνα, σφαίρες κτλ.), παρέχει και ένα νήμα παρακολούθησης του πώς αντέδράσε το καθεστώς και πώς εξελίχθηκε η επιχείρηση καταστολής. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο αντεισαγγελέας Ιωάννης Ζαγκίνης, στην εισήγηση του προς το Συμβούλιο Εφετών το 1975, χωρίς να διαθέτει πλήρη στοιχεία για το σύνολο των τραυματιών, θεώρησε ότι σε 124 τουλάχιστον περιπτώσεις υπήρξε σαφής ανθρωποκτόνος πρόθεση εκ μέρους των δυνάμεων καταστολής. Πρόκειται, κυρίως, για περιπτώσεις στις οποίες ο τραυματισμός προέκυψε από τη χρήση πυροβόλων όπλων.
Η παρατήρηση αυτή βοηθά την άλλη μεγάλη ενότητα που απασχολεί τους ερευνητές, δηλαδή τα γεγονοτα που αφορούν στο επίπεδο της πολιτικής, της στρατηγικής αλλά και της τακτικής δυνάμεων καταστολής. Μεταξύ των στοιχείων που αφορούν στους τραυματισμούς και τους φόνους, είναι και η ιδιότητα του αυτουργού (στρατιωτικός, αστυνομικός, κτλ.). Αν κοιτάξουμε τους αυτουργούς των επιθέσεων, λοιπόν, και μόνο σε ό,τι αφορά τις περιπτώσεις που από την ανάκριση θεωρήθηκαν ανθρωποκτονίες και απόπειρες ανθρωποκτονιών, εξάγουμε ένα ενδιαφέρον στοιχείο: Τα Σώματα Ασφαλείας προηγούνται του Στρατού και στα δύο αυτά πεδία (54% έναντι 46% στις ανθρωποκτονίες και 64% έναντι 36%ο στις απόπειρες). Εάν προσθέσει κανείς και τους απλούς τραυματισμούς (κακώσεις, κτλ.), η διαφορά θα ενισχυόταν πολύ περισσότερο. Με άλλα λόγια, η Αστυνομία είχε μεγαλύτερο ρόλο στο θέμα της καταστολής, γεγονός που θα πρέπει να έχει ερμηνεία και στο πεδίο των επιχειρησιακών εντολών που λάμβαναν τα δύο σώματα αλλά και στο επίπεδο της σύνθεσης του προσωπικού προσωπικού και του “φρονήματός” τους. Για παράδειγμα, στη μία περίπτωση ανάμεσα σε αυτούς που εκτελούσαν εντολές ήταν και πολλοί έφεδροι φαντάροι, στην άλλη περίπτωση ήταν μόνιμοι αστυφύλακες που σαφώς επιλεγεί με τα γνωστά κριτίρια πολιτικών φρονημάτων και είχαν γαλουχηθεί για χρόνια στις υπηρεσίες χαφιεδισμού και καταστολής.
Η σύγχυση γύρω από τον ακριβή αριθμό θυμάτων
O προσδιορισμός του αριθμού των νεκρών και των τραυματιών του Πολυτεχνείου είναι ένα ζήτημα που ήταν και παραμένει δύσκολο να τεκμηριωθεί πλήρως. Η έντονη ψυχολογική φόρτιση των συμμετασχόντων στα γεγονότα, αλλά και των συγγενών τους, συχνά δυσκολεύει τον προσδιορισμό του ακριβούς αριθμού των νεκρών και των τραυματιών. Ένας άλλος παράγοντας είναι η πολιτική βαρύτητα του θέματος που αποθαρρύνει την ευθεία συζήτηση. Από το 1973 μέχρι σήμερα, ο αριθμός των θυμάτων του Πολυτεχνείου έχει αντιμετωπιστεί ανάλογα με την πολιτική συγκυρία, την κοινωνική κατάσταση, και άλλες σκοπιμότητες:
- Κάποιοι βασισμένοι στο πόρισμα Τσεβά, επιλέγουν να μνημονεύουν μόνο τους 18 επώνυμους νεκρούς του πορίσματος, προσθέτοντας ενίοτε τους 16 ανώνυμους, αναφερόμενοι έτσι σε 34 συνολικά νεκρούς. Και οι δύο όμως οι εκδοχές αυτές αγνοούν και κατά συνέπεια παραλείπουν τα 4 επιπλέον τεκμηριωμένα ονόματα της μετά τον Τσεβά διαδικασίας.
- Κάποιοι άλλοι αναφέρονται σε 45 ή και 56 νεκρούς, σε αυθαίρετους δηλαδή αριθμούς, των οποίων είναι εξαιρετικά δυσχερές να εντοπιστεί η πηγή.
- Η κυρίαρχη τάση, πάντως, επιλέγει να προβάλλει τον κατάλογο θυμάτων με τη μεγαλύτερη και ευρύτερη αναγνώριση, αφού εκφωνείται τα τελευταία χρόνια στην ετήσια πετειακή εκδήλωση που οργανώνεται στο ίδιο το Πολυτεχνείο.
Παρόλα αυτά, ο κατάλογος αυτός δεν περιλαμβάνει μόνο ονόματα που σχετίζονται με τα γεγονοτα του Νοεμβρίου 1973, αλλά αναφέρεται σε όλο το χρονικό διάστημα της δικτατορίας 1967-1974. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν όλες οι γνωστές περιπτώσεις των θυμάτων της χούντας, από τα θύματα του πραξικοπήματος και τους λιγότερο ή περισσότερο ανεξιχνίαστους θανάτους επωνύμων αντιπάλων του καθεστώτος, μέχρι τους αγωνιστές που έχασαν τη ζωή τους προβαίνοντας σε πράξεις αντίστασης. Περιλαμβάνει, ωστόσο, και αρκετά μη διασταυρωμένα ή ανεπαρκώς τεκμηριωμένα ονόματα. Το αξιοπρόσεκτο, ωστόσο, είναι ότι στον επίσημο αυτόν επετειακό κατάλογο, σημειώνονταν μέχρι πρόσφατα μόνον 16 από τους 23 επώνυμους νεκρούς του Πολυτεχνείου! Επτά άνθρωποι των οποίων γνωρίζαμε τα πλήρη στοιχεία και για τους οποίους τεκμηριώνεται με τον πλέον αναμφισβήτητο τρόπο ότι έχασαν τη ζωή τους στα γεγονότα εκείνων των ημερών. Οι άνθρωποι αυτοί είναι ο Αλέξανδρος Μπασρί Καράκας, ο Ευστάθιος Κολινιάτης, ο Σπύρος Κοντομάρης, ο Ανδρέας Κομπος, ο Σωκράτης Μιχαήλ, η Βασιλική Μπεκιάρη και ο Αλέξανδρος Παπαθανασίου.
Τα ονόματα αυτά προστέθηκαν τελικώς το 2006, τρία χρόνια μετά τη δημοσιοποίηση των συμπερασμάτων της έρευνας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, που ήταν και η πρώτη επιστημονική προσπάθεια προσέγγισης του θέματος, χωρίς όμως αντίστοιχα να αφαιρεθούν τα ανυπόστατα θύματα. Οπως αναφέραμε ήδη, οι νεκροί έχουν προσδιοριστεί μέχρι σήμερα στους 24. Παρότι η έρευνα ίσως βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη για τους ανώνυμους νεκρούς και τον ακριβή προσδιορισμό των τραυματιών, κάποιοι επιλέγουν να αγνοούν ακόμα τα αποτελέσματα αυτά. Κάποιοι τα αρνούνται γιατί φροντίζουν την υστεροφημία της Χούντας, κάποια άλλοι όμως διότι θα προτιμούσαν τριψήφιους αριθμούς θυμάτων!
Απαντώντας εμμέσως στα σχόλια αυτά, ο υπεύθυνος της έρευνας, Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, έχει σε άρθρο του σχολιάσει:
«Αποτελεί βαθύτατη πεποίθηση μου ότι η κατάσταση αυτή δεν απαξιώνει μόνο την εξέγερση καθ’ εαυτή, τις χιλιάδες των ανθρώπων που ρίχτηκαν στη φωτιά και, εν τέλει, εξευτελίζει τη μνήμη των πραγματικών θυμάτων, αλλά προχωρά πέραν αυτού: αφήνει το περιθώριο στους έμμεσους ή άμεσους υποστηρικτές του καθεστώτος καιτους κάθε λογής «αναθεωρητές» της ιστορίας να μιλούν για «παραμύθια της Αριστεράς» και για «2-3 νεκρούς από αδέσποτες σφαίρες».
Η δίκη του Πολυτεχνείου είχε στόχο να δικάσει τους πρωταιτίους της χούντας. Όπως φάνηκε από το αποτέλεσμα, στόχος του δικαστηρίου ήταν καταρχάς να μειώσει στο ελάχιστο δυνατό τις ευθύνες της Αστυνομίας. Επιπλέον, επιθυμία των δικαστών ήταν να επιρρίψουν ευθύνες όχι τόσο στη φυσική ηγεσία του Στρατού και τον τότε δικτάτορα Παπαδόπουλο, αλλά κυρίως στις συνωμοτικές ραδιουργίες του επικεφαλής της Ε.ΣΑ. και κατοπινού δικτάτορα Ιωαννίδη. Αυτό έγινε στο πλαίσιο μιας θεωρίας που ήταν τότε της μόδας σύμφωνα με την οποία το Πολυτεχνείο εξυπηρέτησε εξ αντικειμένου τα σχέδια του τελευταίου, αν δεν οργανώθηκε κιόλας από αυτόν!
Στην ουσία ως φυσικοί αυτουργοί για κάποιες από τις επιθέσεις καταδικάστηκαν μόνον δύο άτομα.
- Ο ένας είναι ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ντερτιλής, που εκτέλεσε τον 20χρονο Μιχάλη Μυρογιάννη μπροστά στο Πολυτεχνείο, και ο οποίος εξέτησε ισόβια στον Κορυδαλλό (πέθανε σχετικά πρόσφατα).
- Ο δεύτερος είναι ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Ιωάννης Λυμπέρης, που εκτέλεσε τον Αλέξανδρο Σπαρτίδη και τον 23χρονο Μάρκο Καραμανή, τραυματίζοντας και αρκετούς άλλους, μπροστά από τον ΟΤΕ στην οδό Πατησίων. Καταδικάστηκε και αποφυλακίστηκε προ ολίγων ετών.
Οι νεκροί αναλυτικά
Οι 24 πλήρως τεκμηριωμένες περιπτώσεις:
1. Σπυρίδων Κοντομάρης του Αναστασίου, 57 ετών, δικηγόρος (πρώην βουλευτής Κερκύρας της Ένωσης Κέντρου), κάτοικος Αγίου Μελετίου, Αθήνα. Στις 16.11.1973, γύρω στις 20.30-21.00, ενώ βρισκόταν στη διασταύρωση οδών Γεωργίου Σταύρου & Σταδίου, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια που έρριχνε η Αστυνομία κατά των διαδηλωτών, με αποτέλεσμα να υποστεί έμφραγμα του μυοκαρδίου. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ., όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
2. Διομήδης Κομνηνός του Ιωάννη, 17 ετών, μαθητής, κάτοικος Λευκάδος 7, Αθήνα. Στις 16.11.1973, μεταξύ 21.30 και 21.45, ενώ βρισκόταν μαζί με άλλους διαδηλωτές στη διασταύρωση των οδών Αβέρωφ & Μάρνη, τραυματίστηκε θανάσιμα στην καρδιά από πυρά που έρριξαν εναντίον του άνδρες της φρουράς του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. και από εκεί, νεκρός πλέον, στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών (όπως λεγόταν τότε το Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο).
3. Σωκράτης Μιχαήλ, 57 ετών, εμπειρογνώμων ασφαλιστικής εταιρείας, κάτοικος Περιστερίου Αττικής. Στις 16.11.1973, μεταξύ 21.00 και 22.30, ενώ βρισκόταν μεταξύ των οδών Μπουμπουλίνας και Σόλωνος, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια που έρριχνε η Αστυνομία κατά των διαδηλωτών, με αποτέλεσμα να υποστεί απόφραξη της αριστεράς στεφανιαίας. Μεταφέρθηκε ημιθανής στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. (F Σεπτεμβρίου), όπου και πέθανε.
4. Toril Margrethe Engeland του Per Reidar, 22 ετών, φοιτήτρια από το Molde της Νορβηγίας. Στις 16.11.1973, γύρω στις 23.30, τραυματίστηκε θανάσιμα στο στήθος από πυρά της φρουράς του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως. Μεταφέρθηκε από διαδηλωτές στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ» και αργότερα, νεκρή ήδη, στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ι.Κ.Α. Ανακριβώς είχε αναφερθεί αρχικά από την Αστυνομία ως «Αιγυπτία Τουρίλ Τεκλέτ» και η παρεξήγηση αυτή επιβιώνει ακόμη σε κάποιους «καταλόγους νεκρών».
5. Βασίλειος Φάμελλος του Παναγιώτη, 26 ετών, ιδιωτικός υπάλληλος, από τον Πύργο Ηλείας, κάτοικος Κάσου 1, Κυψέλη, Αθήνα. Στις 16.11.1973, γύρω στις 23.30, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά της φρουράς του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως. Μεταφέρθηκε από διαδηλωτές στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. και από εκεί, νεκρός πλέον, στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών.
6. Γεώργιος Σαμούρης του Ανδρέα, 22 ετών, φοιτητής Παντείου, από την Πάτρα, κάτοικος πλατείας Κουντουριώτου 7, Κουκάκι. Στις 16.11.1973 γύρω στις 24.00, ενώ βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή του Πολυτεχνείου (Καλλιδρομίου και Ζωσιμάδων), τραυματίστηκε θανάσιμα στον τράχηλο από πυρά της αστυνομίας. Μεταφέρθηκε στο πρόχειρο ιατρείο του Πολυτεχνείου, όπου απεβίωσε. Από εκεί μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ι.Κ.Α. Ανακριβώς είχε αναφερθεί αρχικά από την Αστυνομία ως «Χαμουρλής».
7. Δημήτριος Κυριακόπουλος του Αντωνίου, 35 ετών, οικοδόμος, από τα Καλάβρυτα, κάτοικος Περιστερίου Αττικής. Κατά τις βράδυνες ώρες της 16.11.1973 ενώ βρισκόταν στην περιοχή του Πολυτεχνείου, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια και στη συνέχεια κτυπήθηκε από αστυνομικούς με συμπαγείς ράβδους, συνεπεία των οποίων πέθανε, από οξεία ρήξη αορτής, τρεις ημέρες αργότερα, στις 19.11.1973, ενώ μεταφερόταν στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ.
8. Σπύρος Μαρίνος του Διονυσίου, επονομαζόμενος Γεωργαράς, 31 ετών, ιδιωτικός υπάλληλος, από την Εξωχώρα Ζακύνθου. Κατά τις βράδυνες ώρες της 16.11.1973, ενώ βρισκόταν στην περιοχή του Πολυτεχνείου, κτυπήθηκε από αστυνομικούς με συμπαγείς ράβδους, και υπέστη κρανιοε-γκεφαλικές κακώσεις. Μεταφέρθηκε στο Θεραπευτήριο Πεντέλης, όπου πέθανε τη Δευτέρα, 19.11.1973, από οξύ αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. Τάφηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου στις 9.9.1974, έγινε τελετή στη μνήμη του.
9. Νικόλαος Μαρκούλης του Πέτρου, 24 ετών, εργάτης, από το Παρθένι Θεσσαλονίκης, κάτοικος Χρηστομάνου 67, Σεπόλια, Αθήνα, εργάτης. Κατά τις πρωινές ώρες της 17.11.1973, ενώ βάδιζε στην πλατεία Βάθης, τραυματίστηκε στην κοιλιά από ριπή στρατιωτικής περιπόλου. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου πέθανε τη Δευτέρα 19.11.1973.
10. Αικατερίνη Αργυροπούλου σύζυγος Αγγελή, 76 ετών, κάτοικος Κέννεντυ και Καλύμνου, Αγιοι Ανάργυροι Αττικής. Στις 10.00 της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην αυλή του σπιτιού της, τραυματίστηκε στην πλάτη από σφαίρα. Διακομίστηκε στην κλινική «Παμμακάριστος» (Κάτω Πατήσια), όπου νοσηλεύτηκε επί ένα μήνα και κατόπιν μεταφέρθηκε στο σπίτι της, όπου πέθανε συνεπεία του τραύματος της μετά από ένα εξάμηνο (Μάιος 1974).
11. Στυλιανός Καραγεώργης του Αγαμέμνονος, 19 ετών, οικοδόμος, κάτοικος Μιαούλη 38, Νέο Ηράκλειο Αττικής. Στις 10.15 το πρωί της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν μαζί με άλλους διαδηλωτές στην οδό Πατησίων, μεταξύ των κινηματογράφων «ΑΕΛΑΩ» και «ΕΑΛΗΝΙΣ», τραυματίστηκε από ριπή πολυβόλου που έρριξε εναντίον τους περίπολος πεζοναυτών που επέβαινε ενός τεθωρακισμένου οχήματος. Μεταφέρθηκε στο Κ.Α.Τ., όπου πέθανε μετά από 12 μέρες, στις 30.11.1973.
12. Μάρκος Καραμανής του Δημητρίου, 23 ετών, ηλεκτρολόγος, από τον Πειραιά, κάτοικος Χίου 35, Αιγάλεω. Στις 10.30 περίπου το πρωί της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην ταράτσα πολυκατοικίας επί της πλατείας Αιγύπτου 1, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά της στρατιωτικής φρουράς που ενέδρευε στην ταράτσα του Ο.Τ.Ε. (αυτουργός ο ανθυπολοχαγός Ιωάννης Αυμπέρης, 573ου Τάγματος Πεζικού). Μεταφέρθηκε στην κλινική «Παντάνασσα» (πλατεία Βικτωρίας), όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
13. Αλέξανδρος Σπαρτίδης του Ευστρατίου, 16 ετών, μαθητής, από τον Πειραιά, κάτοικος Αγίας Λαύρας 80, Αθήνα. Στις 10.30 με 11.00 περίπου το πρωί της 17.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Κότσικα, τραυματίστηκε θανάσιμα στην κοιλιά από πυρά της στρατιωτικής φρουράς που ενέδρευε στην ταράτσα του Ο.Τ.Ε. (αυτουργός ο ανθυπολοχαγός Ιωάννης Δυμπέρης, 573ου Τάγματος Πεζικού). Με διαμπερές τραύμα μεταφέρθηκε στο Κ.Α.Τ., όπου τον βρήκε νεκρό ο πατέρας του.
14. Δημήτριος Παπαϊωάννου, 60 ετών, διευθυντής ταμείου αλευροβιομηχάνων, κάτοικος Αριστομένους 105, Αθήνα. Γύρω στις 11.30 της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην πλατεία Ομονοίας, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια που έριχνε η Αστυνομία. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ., όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του, συνεπεία εμφράγματος.
15. Γεώργιος Γεριτσίδης του Αλεξάνδρου, 47 ετών, εφοριακός υπάλληλος, κάτοικος Ελπίδος 29, Νέο Ηράκλειο Αττικής. Στις 12.00 της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν μέσα στο αυτοκίνητο του στα Νέα Λιόσια, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά που διέσχισαν τον ουρανό του αυτοκινήτου. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου πέθανε αυθημερόν.
16. Βασιλική Μπεκιάρη του Φωτίου, 17 ετών, εργαζόμενη μαθήτρια, από τα Αμπελάκια Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας, κάτοικος Μεταγένους 8, Νέος Κόσμος. Στις 12.00 το μεσημέρι της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην ταράτσα του σπιτιού της, τραυματίστηκε θανάσιμα στον αυχένα από πυρά. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών και στη συνέχεια στον «Ευαγγελισμό», όπου πέθανε αυθημερόν.
17. Δημήτρης Θεοδώρας του Θεοφάνους, 5 ετών, κάτοικος Ανακρέοντος 2, Ζωγράφου. Στις 13.00, της 17.11.1973, ενώ διέσχιζε με τη μητέρα του τη διασταύρωση της οδού Ορεινής Ταξιαρχίας με τη λεωφόρο Παπάγου στου Ζωγράφου, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά στρατιωτικής περιπόλου με επικεφαλής αξιωματικό (πιθανόν ο ίλαρχος Σπυρίδων Σταθάκης του Κ.Ε.Τ/Θ), που βρισκόταν ακροβολισμένη στο λόφο του Αγίου Θεράποντος. Εξέπνευσε ακαριαία και όταν μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο των Παίδων, απλώς διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
18. Αλέξανδρος Βασίλειος (Μπασρί) Καράκας, 43 ετών, Αφγανός τουρκικής υπηκοότητας, ταχυδακτυλουργός, κάτοικος Μύρων 10, Αγιος Παντελεήμονας, Αθήνα. Στις 13.00, της 17.11.1973, ενώ βάδιζε με τον 13χρονο γιο του στη διασταύρωση των οδών Χέϋδεν και Αχαρνών, τραυματίστηκε θανάσιμα στην κοιλιά από ριπή μυδραλίου τεθωρακισμένου στρατιωτικού οχήματος. Μεταφέρθηκε απευθείας στο νεκροτομείο, όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
19. Αλέξανδρος Παπαθανασίου του Σπυρίδωνος, 59 ετών, συνταξιούχος εφοριακός, από το ΚεράσοΒο Αιτωλοακαρνανίας, κάτοικος Νάξου 116, Αθήνα. Στις 13.30 της 18.11.1973, ενώ βάδιζε με τις ανήλικες κόρες του στη διασταύρωση των οδών Δροσοπούλου και Κύθνου, απέναντι από το ΙΣΤ’ Αστυνομικό Τμήμα, βρέθηκε εν μέσω πυρών, προερχομένων από τους αστυνομικούς του Τμήματος, με αποτέλεσμα να πάθει συγκοπή. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών, όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
20. Ανδρέας Κούμπος του Στέργιου 63 ετών, βιοτέχνης, από την Καρδίτσα, κάτοικος Αμαλιάδος 12, Κολωνός. Γύρω στις 11.00 με 12.00 της 18.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Γ’ Σεπτεμβρίου και Καποδιστρίου, τραυματίστηκε στη λεκάνη από πυρά μυδραλίου τεθωρακισμένου στρατιωτικού οχήματος. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ., κατόπιν στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών και τέλος στο Κ.Α.Τ., όπου και πέθανε στις 30.1.1974.
21. Μιχαήλ Μυρογιάννης του Δημητρίου, 20 ετών, ηλεκτρολόγος, από τη Μυτιλήνη, κάτοικος Ασημάκη Φωτήλα 8, Αθήνα. Στις 12.00 το μεσημέρι της 18.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Στουρνάρη, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά περιστρόφου αξιωματικού του Στρατού (αυτουργός ο συνταγματάρχης Νικόλςος Ντερτι-λής). Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. σε κωματώδη κατάσταση και κατόπιν στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου πέθανε αυθημερόν.
22. Κυριάκος Παντελεάκης του Δημητρίου, 44 ετών, δικηγόρος, από την Κροκέα Λακωνίας, κάτοικος Φερρών 5, Αθήνα. Στις 12.00 με 12.30 το μεσημέρι της 18.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος, τραυματίστηκε θανάσιμα από πυρά διερχομένου άρματος μάχης. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου και πέθανε στις 27.12.1973.
23. Ευστάθιος Κολινιάτης, 47 ετών, από τον Πειραιά, κάτοικος Νικο-πόλεως 4, Καματερό Αττικής. Κτυπήθηκε στις 18.11.1973 από αστυνομικούς με συμπαγείς ράβδους, και υπέστη κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, συνεπεία των οποίων πέθανε στις 21.11.1973.
24. Ιωάννης Μικρώνης του Αγγέλου, 22 ετών, φοιτητής στο τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών, από την Ανω Αλισσό Αχαΐας. Συμμετείχε στην κατάληψη του Πανεπιστημίου Πατρών. Κτυπήθηκε μετά τα γεγονότα, υπό συνθήκες που παραμένουν ακόμη αδιευκρίνιστες. Συνεπεία της κακοποίησης του υπέστη ρήξη του ήπατος, εξαιτίας της οποίας πέθανε στις 17.12.1973 στο Λαϊκό Νοσοκομείο Αθηνών, όπου νοσηλευόταν. Σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, ο τραυματισμός του συνέβη στην Πάτρα, άλλες όμως πληροφορίες τον τοποθετούν στην Αθήνα. Η περίπτωση του παραμένει υπό έρευνα.
blog.stigalaria.org