Χρήστος Ελευθεράκος
Η ενίσχυση και η άνοδος του έθνους κράτους είναι ένα θέμα που έχει ανοίξει στην δημόσια συζήτηση τα τελευταία χρόνια έχοντας πάρει πιο επιτακτικές διαστάσεις κατά την διάρκεια της πανδημίας του SARS-COV2. Οι υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού κατά κάποιο τρόπο παραγκωνίστηκαν και το κράτος εμφανίστηκε σαν τον ρυθμιστή της οικονομίας και των πολιτικών δημόσιας υγείας. Ο Μπορις Τζονσον, ένας πρωθυπουργός των Τορις, το κόμμα της Θάτσερ που αποτέλεσε το σύμβολο του νεοφιλελευθερισμού, εθνικοποίησε τους σιδηρόδρομους που η Θάτσερ είχε ιδιωτικοποιήσει. Ο Τραμπ, επιτάσσει την General Motors για την κατασκευή αναπνευστήρων. Στην Ευρώπη και την Ιαπωνία οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν προγράμματα οικονομικής στήριξης που φτάνουν το 10% η και το 20% του ΑΕΠ, με πολλά κράτη να καλύπτουν το 80% ακόμα και το 90% από τους μισθούς των εργαζομένων του ιδιωτικού τομέα[1].
Η ανάλογη Κεϋνσιανή στροφή και το πλήγμα στον νεοφιλελευθερισμό, χαιρετίστηκε από πολλούς ως μια θετική εξέλιξη μεταξύ των νέων ιστορικών αλλαγών. Ο συλλογισμός βέβαια δεν συμπεριλαμβάνει το γεγονός πως το κράτος αποτελεί έναν θεσμό που βρίσκεται στον πυρήνα νεοφιλελεύθερων πολιτικών και η παρουσία του στις καταστάσεις κρίσης γίνεται μέσω συγκεκριμένων και πολύ επιλεκτικών παρεμβάσεων. Με τον όρο κράτος φυσικά δεν αναφερόμαστε σε μια αυθαίρετη «καλοσυνάτη» οντότητα που ήρθε να μας λυτρώσει από την ατομική ασυδοσία, αλλά στον «ιδιοκτήτη» ενός συνόλου αυταρχικών μηχανισμών, που αποτελούν την βάση για την υπεράσπιση μιας εκλεγμένης κυβέρνησης. Μην ξεχνάμε, ότι το κύριο χαρακτηριστικό του κράτους είναι το μονοπώλιο των κατασταλτικών αλλά και ιδεολογικών μηχανισμών μέσω των οποίων μπορεί με ευκολία να επιβάλει μέτρα περιορισμού της ζωής των πολιτών.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν πως η διαχείριση και η χάραξη των πολιτικών προάσπισης της δημόσιας υγείας σε μια κατάσταση πανδημίας γίνεται από το κράτος, δημιουργείτε εύλογα η απορία για το ποια θα είναι η θέση του έθνους κράτους στην νέα κατάσταση και ποια επίπτωση θα έχει η παρέμβαση του κράτους στα δικαιώματα των πολιτών. Αυτό που διαφαίνεται μετά την ανακοίνωση της κατάστασης πανδημίας από τον ΠΟΥ, είναι πως τα χαρακτηριστικά του κράτους μοιάζουν όλο και περισσότερο με αυτό που ο Τόμας Σας στο σύνολο του έργου του κατονόμαζε ως θεραπευτικό κράτος (Therapeutic state)[2]. Για τον Σαζ, η παρέμβαση του κράτους στις ζωές των πολιτών με πρόσχημα την υγεία γίνεται εφικτή μέσω της σύμπραξης ιατρικής και κράτους αποτελώντας απειλή για την ατομική ελευθερία με τον ίδιο τρόπο που αποτελούσε απειλή για την ατομική ελευθερία η σύμπραξη του κράτους με την εκκλησία.
Οι πολιτικές δημόσιας υγείας με τον τρόπο που της γνωρίζουμε σήμερα αποτέλεσαν αντικείμενο ζυμώσεων που πυροδοτήθηκαν ως αντίδραση απέναντι στις επιδημίες και πιο συγκεκριμένα την πανδημία γρίπης του 1918 και ολοκληρώθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Αυτό που ουσιαστικά άλλαξε είναι πως η παροχή των υπηρεσιών υγείας παύει να είναι πια αποκλειστικότητα των ιδιωτών γιατρών και των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και περνά στην δικαιοδοσία του κράτους. Με απλά λόγια, αυτός που πληρώνει τoν γιατρό δεν είναι πια ο ιδιώτης, αλλά η εκάστοτε κυβέρνηση μέσω των ασφαλιστικών εισφορών από τους πολίτες. Έτσι λοιπόν, όταν προκύπτει ένα ζήτημα δημόσιας υγείας όπως για παράδειγμα μια επιδημία, το κράτος ως κάτοχος των μέσων παρεμβαίνει για την προάσπιση της υγείας των πολιτών. Η δημιουργία των δικτύων ύδρευσης για την προστασία από την χολέρα για παράδειγμα ήταν μια αποκλειστική δυνατότητα του κράτους καθώς κανένας πολίτης δεν θα μπορούσε να εξασφαλίσει ανάλογη προστασία ατομικά. Η ιατρική προτροπή για λήψη μέτρων γίνεται εφικτή και εφαρμόσιμη μόνο μέσω του κράτους και των πρακτικών του και κάπως έτσι ξεκινά η σύμπραξη ιατρικής και κράτους που έμελλε να μεταμορφώσει στην πορεία του χρόνου και τους δυο φορείς.
Η σύμπραξη γίνεται αρχικά εμφανής στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζονται ιστορικά οι ασθένειες. Φράσεις όπως μικρόβια που επιτίθενται στον οργανισμό, γιατροί που πολεμούν τις ασθένειες, αντιβιοτικά ως όπλα απέναντι σε ασθένειες, είναι χαρακτηριστικές. Οι ανάλογες μεταφορές κάνουν την εμφάνιση τους με την ανακάλυψη του μικροσκοπίου όπου γίνεται πια σαφές πως ασθένειες όπως η χολέρα, η φυματίωση και η μαλάρια προκαλούν παθολογικές αλλοιώσεις σε κυτταρικό επίπεδο που οφείλονται στην «εισβολή» μικροοργανισμών στο ανθρώπινο σώμα. Η σύνδεση της επιστημονικής σκέψης με την καθημερινή, γινόταν πάντα με την χρήση της μεταφοράς καθώς βοηθούσε σημαντικά στην ευκολότερη επικοινωνία των αφηρημένων εννοιών. Παράλληλα, η χρήση της μεταφοράς λειτουργεί βοηθητικά στην εφαρμογή πολιτικών που έχουν στόχο συγκεκριμένες αλλαγές, καθώς μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψη του ρίσκου και το αίσθημα του επείγοντος[3]. Έτσι λοιπόν, η χρήση της μεταφοράς στην δημόσια υγεία χρησιμοποιείται για την νομιμοποίηση παρεμβάσεων με στόχο τον περιορισμό των ασθενειών, καλή ώρα, την επιβολή της καραντίνας.
Σε αυτό το σημείο, οφείλουμε να κάνουμε μια αποσαφήνιση σχετικά με την σύσταση της ιατρικής που θα μας βοηθήσει να αντιληφθούμε την επίδραση που είχε στην πρακτική της η σύμπραξη με το κράτος. Παρά το γεγονός λοιπόν ότι η ιατρική βασίζετε στην επιστήμη και στην χρήση της επιστημονικής μεθόδου και τεχνολογίας, δεν αποτελεί επ’ ουδενί μια επιστήμη από μόνη της, θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ένα είδος υπηρεσίας που καθορίζετε από οικονομικούς, ιδεολογικούς, θρησκευτικούς και πολιτικούς παράγοντες. Αυτό σημαίνει πως οι προτάσεις της ιατρικής για την προστασία απέναντι στις ασθένειες εξαρτώνται άμεσα από το πολίτικο και κοινωνικό περιβάλλον. Οι προτεραιότητες των παρεμβάσεων και οι επιλογές των σχεδιασμών δημόσιας υγείας ιστορικά έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά καθώς τις περισσότερες φορές τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα καλούνται να πληρώσουν το βαρύτερο τίμημα. Είναι άλλωστε γνωστό, πως κατά την διάρκεια της πανδημίας γρίπης το 1918 ένα 60% του συνόλου των θανάτων παγκοσμίως καταγράφηκε στην Ινδία και συγκεκριμένα σε κομμάτια της δυτικής Ινδίας, στην επαρχεία Παντζάμπ και στην Βομβάη[4],[5],[6]. Ο μεγάλος αριθμός των θανάτων σε αυτές τις περιοχές σχετιζόταν με το Βρετανικό αποικιοκρατικό καθεστώς και την εξάντληση των αποθεμάτων σιταριού λόγο εξαγωγής στην Βρετάνια και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Η έλλειψη τροφής εξ’ αιτίας των αποικιοκρατικών επιβολών είχε οδηγήσει ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού στην λιμοκτονία. Η πείνα και οι χαμηλές ανοσοποιητικές άμυνες, σε συνδυασμό με την αυξημένη παρουσία κρουσμάτων βακτηριδιακής πνευμονίας δημιούργησαν τις συνθήκες για μια εκατόμβη.
Με την εγκαθίδρυση του κράτους σαν τον φορέα παροχής των υπηρεσιών υγείας αναδεικνύεται σταδιακά και το ζήτημα του ατομικού δικαιώματος καθώς εύλογα, μια πολιτική που ευνοεί το σύνολο της κοινωνίας είναι πολύ πιθανό να μην ευνοεί το ίδιο το άτομο. Βάση της φιλελεύθερης σκέψης και όχι της νεοφιλελεύθερης, ο Τζων Στιουαρτ Μιλ στις αρχές του 19ου αιώνα αναφέρει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του «Περί ελευθερίας»[7], «οι άνθρωποι ωφελούνται περισσότερο όταν επιτρέπουν στους συνανθρώπους τους να ζουν καλύτερα, παρά όταν αναγκάζουν τον κάθε άνθρωπο να ζει όπως νομίζουν καλύτερα οι υπόλοιποι […] απαιτείται ελευθερία ως προς τις ατομικές προτιμήσεις και επιδιώξεις μας να διαμορφώνουμε τον τρόπο ζωής μας έτσι όπως ταιριάζει στον χαρακτήρα μας, να ενεργούμε όπως μας αρέσει, υφιστάμενοι τις συνέπειες που ενδέχεται να προκύψουν εφόσον αυτό που κάνουμε δεν τους βλάπτει, ακόμα και αν αυτοί θεωρούν την συμπεριφορά μας ανόητη, διεστραμμένη η λαθεμένη».
Μέσω της φιλελεύθερης πολιτικής σκέψης συγκροτείτε ένα ισχυρό ιδεολογικό υπόβαθρο που βοηθά σημαντικά την διεκδίκηση του ατομικού δικαιώματος στην επιλογή των υπηρεσιών υγείας «έτσι όπως ταιριάζει στον χαρακτήρα» συγκεκριμένων ατόμων, που πέρα από την προσωπική προτίμηση, έχουν και την οικονομική δυνατότητα να τις εξασφαλίσουν. Η ιδιωτική πρωτοβουλία οχυρώνετε ιδεολογικά πίσω από τις φιλελεύθερες θεωρίες των ατομικών δικαιωμάτων στηριζόμενη σε διατυπώσεις που έχουν τις ρίζες τους στον ωφελιμισμό που αντιλαμβάνεται τις πράξεις ως σωστές όταν αποσκοπούν στην προαγωγή της ευτυχίας και λανθασμένες όταν αποσκοπούν στο αντίθετο της ευτυχίας. Έτσι λοιπόν, το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα που μπορεί να είναι η ευτυχία καθορίζει και το ίδιο το μέσω για την επίτευξη της. Το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα της αύξησης του κέρδους για μια εταιρία είναι η αύξηση των πωλήσεων των προϊόντων της ακόμα και αν αυτό προϋποθέτει την διάλυση η εξαγορά των ανταγωνιστών. Πρόκειται για μια αντίληψη της ανθρώπινης δραστηριότητας που έμελλε μοιραία να οδηγήσει στον ακραίο ατομισμό και κατ’ επέκταση στο εταιρικό μονοπώλιο, που μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο επικράτησε σταδιακά, μέσω των μελών της Mont Pelerin society και σήμερα αρκούμαστε να αποκαλούμε συνοπτικά ως νεοφιλελευθερισμό[8].
Το ατομικό δικαίωμα όπως τοποθετείται από τον Τζων Στιουαρτ Μιλ εμπεριέχει την βάση για την ανάδειξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και του ατομικού δικαιώματος στην πολιτική και την κοινωνία κάνοντας λόγο για την τυραννία του όχλου στο άτομο, συνθέτοντας τα επιχειρήματα που επιτρέπουν στο άτομο να υπερασπιστεί το δικαίωμα να το «αφήνουν απλά στην ησυχία του…»[9]. Το συγκεκριμένο δικαίωμα δεν απειλείται μόνο από το οργανωμένο κράτος και τους κατασταλτικούς του μηχανισμούς αλλά και από την κοινωνικά επικρατούσα γνώμη και οτιδήποτε την ορίζει και την οργανώνει. Οι απόψεις του Μιλ για το κράτος και τα ατομικά δικαιώματα σε πολλά σημεία συγκλίνουν με σοσιαλιστικές θεωρίες της εποχής γεγονός που προκάλεσε σημαντικές αντιδράσεις στους κύκλους των φιλελευθέρων. Ο Λούντβιχ φον Μίζες, αυστριακός οικονομολόγος και ένας από τους ιδρυτές της Mont Pelerin society αποκαλεί τον Μιλ «συνήγορο του σοσιαλισμού»[10], καθώς οποιαδήποτε πρόταση για έναν πιο ενισχυμένο ρόλο του κράτους στην οικονομία, με δεδομένη την πόλωση της εποχής, μπορούσε να τοποθετήσει κάποιον στην ίδια θέση με τον Μαρξ και τον Ένγκελς.
Οι προσεγγίσεις στους κύκλους των φιλελευθέρων είναι αρκετά διαφορετικές και οι συγκρούσεις είναι διαρκείς και αναπόφευκτες, καθώς η μάχη επικράτησης μεταξύ φιλελευθέρων και σοσιαλιστών κορυφωνόταν. Οι συνολικές τοποθετήσεις του Μιλ χρήζουν ευρύτερης μελέτης και δεν περιορίζονται μόνο στο βιβλίο του «Περί Ελευθερίας». Το σίγουρο είναι πως μέσω της υπεράσπισης του ατομικού δικαιώματος ο Μιλ δεν φτάνει επ’ουδενί στο σημείο να δικαιολογεί τον περιορισμό του δημόσιου και συλλογικού δικαιώματος για χάρη συγκεκριμένων ατομικών δικαιωμάτων. Η ιδιωτική πρωτοβουλία κατά τον Μιλ, οφείλει να έχει περιορισμούς και το κράτος οφείλει να μην αρκείτε σε «καθήκοντα νυχτοφύλακα». Τώρα, πως από την αντίληψη του κράτους ως την απόλυτη απειλή, περνάμε στο κράτος ρυθμιστή των ατομικών δικαιωμάτων και του ανταγωνισμού, καταλήγοντας στο κράτος ως μια διευρυμένη αυταρχική οντότητα στην υπηρεσία εταιρικών σωμάτων που μάχονται για το απόλυτο μονοπώλιο, αποτελεί αντικείμενο που ξεφεύγει από τους στόχους του κειμένου. Αυτό που μας ενδιαφέρει επί του παρόντος είναι η διατάραξη που προκαλεί μια πανδημία στην καθιερωμένη αντίληψη για το ατομικό δικαίωμα και πως τελικά η έννοια του ατομικού δικαιώματος και της προσωπικής ευθύνης, τουλάχιστον στην Ελλάδα, έχει καταλήξει τον τελευταίο καιρό να επαναλαμβάνετε περισσότερο και από την λέξη πανδημία.
Επεκτείνοντας την διαπίστωση του Τζων Στιουαρτ Μιλ για το ατομικό δικαίωμα στo πεδίο της υγείας υπό το καθεστώς μιας πανδημίας, το ζήτημα έχει ως εξής: Ο καθένας έχει κάθε δικαίωμα να είναι άρρωστος με μια κοινή γρίπη και να κάνει ότι θέλει με την αρρώστια του από την στιγμή που δεν βάζει σε κίνδυνο τους υπόλοιπους. Η πρακτική περιορισμού μιας πανδημίας απαιτεί μια κρατική παρέμβαση με τον τρόπο που γινόταν παραδοσιακά (καραντίνα, περιορισμός κυκλοφορίας) και καθόρισε την σύσταση των υπηρεσιών δημόσιας υγείας. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι υπηρεσίες ιδιωτικής παροχής υγείας χωλαίνουν και κρίνεται απαραίτητο να ενταχθούν, αν όχι να επιταχθούν, από το ίδιο το κράτος καθώς στην κατάσταση πανδημίας χάνεται το ατομικό δικαίωμα να είναι κανείς άρρωστος και να κάνει ότι θέλει με την αρρώστια του, γιατί η υγεία των υπολοίπων κινδυνεύει. Στην περίπτωση μιας γρίπης, ο περιορισμός και η διαχείριση της αρρώστιας βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην ατομική μας ευθύνη καθώς αντιλαμβανόμαστε τους κινδύνους και επιλέγουμε με βάση τα μέσα που έχουμε στην διάθεση μας να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας και τους υπόλοιπους. Υπό την απειλή μιας πολύ μεταδοτικής και επικίνδυνης ασθένειας[11], που η διαχείριση της αποτελεί ζήτημα δημόσιας υγείας, η ατομική ευθύνη μας περιορίζετε καθώς δεν έχουμε τα ατομικά μέσα να την αντιμετωπίσουμε.
Αυτό που διαφαίνεται σε μια κατάσταση πανδημίας, είναι πως το ατομικό δικαίωμα στην αρρώστια και την υγεία τίθεται υπό σοβαρή αμφισβήτηση καθώς βάζει σε κίνδυνο το κοινωνικό σύνολο. Πρόκειται για μια λογική εξήγηση που μάλλον μας βρίσκει όλους σύμφωνους μιας και η προστασία απέναντι σε μια μεταδοτική και φονική ασθένεια είναι δεδομένο πως απαιτεί τον περιορισμό κάποιον ατομικών ελευθερίων. Οδηγούμαστε στο συμπέρασμα λοιπόν πως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά μιας πανδημίας είναι η διατάραξη της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου δικαιώματος. Ο επιδημιολόγος Geoffrey Rose στο άρθρο του “Sick Individuals and Sick Populations,”[12] αναφέρει χαρακτηριστικά «ένα προληπτικό μέτρο που ωφελεί έναν πληθυσμό προσφέρει πολύ μικρό όφελος σε κάθε άτομο ξεχωριστά. Αυτή η φράση κατά κάποιο τρόπο συνοψίζει την ιστορία της δημόσιας υγείας […] Τα προληπτικά μέτρα περιορισμού μιας ασθένειας μπορεί να έχουν τεράστια σημασία για τον γενικό πληθυσμό, αλλά πολύ μικρό όφελος για το κάθε άτομο ξεχωριστά».
Βασιζόμενοι στον ανάλογο συλλογισμό, εντοπίσαμε ένα θέμα που βρίσκεται στην καρδιά οποιασδήποτε πολιτικής διαμάχης από τις απαρχές της ύπαρξης του κράτους και δεν είναι άλλη από την κόκκινη γραμμή μεταξύ του καθήκοντος του κράτους να προασπίζει τα συμφέροντα των κοινωνιών, και του καθήκοντος του κράτους να προασπίζει την ατομική ελευθερία των πολιτών. Με λίγα λόγια, τον ρόλο του κράτους ως ρυθμιστή μεταξύ του δημοσίου και του ιδιωτικού. Κάνοντας μια αναγωγή στην υγεία θα μπορούσαμε να πούμε πως με τον όρο ατομική ελευθερία των πολιτών αναφερόμαστε στην δυνατότητα του κάθε ατόμου να διαχειριστεί την ασθένεια του με τον τρόπο που αυτός πιστεύει, ενώ με τον όρο συμφέροντα των κοινωνιών αναφερόμαστε στην κρατική παρέμβαση για την ενίσχυση της δημόσιας υγείας και την παροχή υπηρεσιών για την αντιμετώπιση μιας ασθένειας.
Μέχρι εδώ όλα καλά. Για να προασπίσει όμως το κράτος την υγεία του κοινωνικού συνόλου κρίνεται απαραίτητο να κάνει σαφές στους πολίτες πως ο κίνδυνος, η καλύτερα το «ρίσκο» από την μη πειθάρχηση στους κανόνες προστασίας της δημόσιας υγείας είναι μεγάλο. Εδώ τα πράγματα αρχίζουν να περιπλέκονται. Η εκτίμηση του ρίσκου πηγάζει από μια κοινωνική αντίληψη που βασίζεται στην ατομική κρίση και συνήθως εξαρτάται από την αίσθηση ελέγχου που έχουμε απέναντι σε μια κατάσταση. Αν νιώθουμε πως μπορούμε να την ελέγξουμε είναι πολύ πιθανό να μην την αντιλαμβανόμαστε ως κατάσταση υψηλού ρίσκου. Αν αισθανόμαστε ότι δεν μπορούμε να την ελέγξουμε αφηνόμαστε στα χέρια του κράτους η της εκκλησίας… Μπορούμε να ελέγξουμε σε ατομικό επίπεδο αν θα καπνίζουμε η όχι και να σταματήσουμε το κάπνισμα η να το συνεχίσουμε. Δεν μπορούμε όμως να ελέγξουμε το δίκτυο ύδρευσης που είναι πέρα από τον έλεγχο μας οπότε η ατομική μας ευθύνη περιορίζετε στην δυνατότητα να πιούμε, η να μην πιούμε το μολυσμένο νερό με το βακτήριο της χολέρας. Μπορούμε να πληρώσουμε 300 ευρώ και να κάνουμε ένα τεστ σε μια ιδιωτική κλινική κατευνάζοντας την ανησυχία μας, η δεν μπορούμε να πληρώσουμε 300 ευρώ για ένα τεστ οπότε κλεινόμαστε σπίτι και συνεχίζουμε να ανησυχούμε. Γνωρίζουμε πως μπορούμε να νοσηλευτούμε σε μια ιδιωτική κλινική η να εξασφαλίσουμε την απαραίτητη θεραπεία σε ένα δημόσιο νοσοκομείο οπότε το ρίσκο είναι μικρότερο. Γνωρίζουμε ότι δεν μπορούμε να νοσηλευθούμε σε ένα δημόσιο νοσοκομείο οπότε το ρίσκο που παίρνουμε είναι ακόμα μεγαλύτερο. Γνωρίζουμε πως μπορούμε να καθίσουμε σπίτι μας και να περιμένουμε να περάσει όλο αυτό βλέποντας Netflix με γεμάτα τα ψυγεία μας και γνωρίζουμε ότι δεν μπορούμε να μείνουμε σπίτι μας γιατί πρέπει να δουλέψουμε οπότε αναγκαζόμαστε να πάμε στην δουλειά μας. Γνωρίζουμε επίσης πως το ρίσκο είναι μεγαλύτερο αν μένουμε σε ένα σπίτι με άλλα 10 άτομα, η σε ένα κοντέινερ μαζί με άλλους 20,000. Γνωρίζουμε ότι δεν μπορούμε να μείνουμε σπίτι γιατί πολύ απλά δεν έχουμε σπίτι, οπότε το ρίσκο γίνεται ακόμα μεγαλύτερο. Ο συλλογισμός μπορεί να συνεχιστεί για πολύ ώρα μιας και το ρίσκο έχει όσες αποχρώσεις έχουν και οι δυνατότητες προστασίας του καθενός.
Οι κρατικές παρεμβάσεις περιορισμού ενός κινδύνου που τοποθετείται πέρα από τον ατομικό έλεγχο δικαιολογούνται μόνο όταν υπηρετούν το συμφέρον μας και περιορίζουν το ρίσκο να εκτεθούμε σε κίνδυνο. Έτσι, εγκαθιδρύετε κάποιου είδους εμπιστοσύνη μεταξύ κράτους και πολίτη, η οποία δεν αποτελεί κάτι παγιωμένο αλλά προϊόν διαρκούς επανεξέτασης. Μια παρέμβαση από το κράτος γίνεται αποδεκτή και δικαιολογημένη αν παρέχεται ισότιμα σε όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση. Μια παρέμβαση γίνεται επίσης αποδεκτή όταν τα μέσα που παρέχονται στους πολίτες από το κράτος ξεπερνούν την ατομική τους δυνατότητα. Από την άλλη, μια παρέμβαση από το κράτος κρίνεται μη αποδεκτή, όταν δεν παρέχεται ισότιμα. Μια παρέμβαση από το κράτος κρίνεται επίσης ως μη αποδεκτή, όταν το βάρος πέφτει στην ατομική ευθύνη του πολίτη να προστατεύσει τον εαυτό του, χωρίς να του παρέχονται τα μέσα για να το κάνει. Όταν το κράτος αδυνατεί να παρέχει στους πολίτες ισότιμα τα μέσα προστασίας από μια πανδημία, τότε το ρίσκο του κάθε πολίτη απέναντι στην αρρώστια δεν είναι ισότιμο, οπότε και η ατομική ευθηνή που του αναλογεί δεν μπορεί να είναι ισότιμη.
Οι άνισες παρεμβάσεις από το κράτος στην ιστορία των πανδημιών διατάρασσαν αναπόφευκτα την σχέση κράτους πολίτη προκαλώντας κοινωνικές εντάσεις[13]. Στις επιδημίες βουβωνικής πανώλης στην Ιταλία δεν επιτρεπόταν στους πιο φτωχούς να θάβουν τους νεκρούς για να περιοριστεί ο κίνδυνος μετάδοσης. Αυτό δεν ίσχυε για τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και τις ελίτ της εποχής που πραγματοποιούσαν τις ταφές των νεκρών κανονικά, γεγονός που προκάλεσε διαδοχικές εξεγέρσεις. Στην επιδημία κίτρινου πυρετού στην Βαλτιμόρη του 1800, οι υπεύθυνοι για την διαχείριση της υγείας των πολιτών που κατάγονταν από ανώτερα κοινωνικά στρώματα, αποχώρισαν από την πόλη για να γλιτώσουν από την επιδημία καθώς είχαν τα μέσα και την δυνατότητα να το κάνουν[14]. Η επιδημία χολέρας της Γλασκώβης το 1830 συνοδεύτηκε από εξεγέρσεις που έμειναν γνωστές ως «οι εξεγέρσεις της χολέρας» (cholera riots) [15] καθώς οι πολίτες πίστευαν πως η κυβέρνηση και οι γιατροί δηλητηρίαζαν το νερό με στόχο να σκοτώσουν τους πιο φτωχούς. Η εξέγερση ξέσπασε γιατί οι πολίτες πίστευαν πως οι γιατροί χρησιμοποιούσαν τα πτώματα για ανατομικές μελέτες. Έτσι, όταν αρρώσταιναν και έπρεπε να νοσηλευτούν, πίστευαν πως τους πήγαιναν στα νοσοκομεία για να πεθάνουν εκεί και να χρησιμοποιηθούν για πειράματα ανατομίας.
Οι επιδημίες του 19ου αιώνα και οι ανισότητες απέναντι στις ασθένειες ήταν τόσο μεγάλες που έκαναν επιτακτική την ανάγκη δημιουργίας ενός κινήματος δημόσιας υγείας και υγιεινής που διαρκεί μέχρι σήμερα. Το κατά πόσο η δημόσια υγεία με τον τρόπο που σχεδιάστηκε καταφέρνει να παρέχει υπηρεσίες υγείας σε όλους, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους τάξη, είναι ένα ζητούμενο που επανέρχεται δραματικά. Θα γίνει αλλαγή μοντέλου στην διαχείριση της δημόσιας υγείας ή η κρίση θα προκαλέσει μια επιτάχυνση των υπαρχόντων μοντέλων που την περιόρισαν; Ένα από τα πράγματα που εμφανίζεται σαν το πιο πιθανό σενάριο ένα μήνα μετά την πανδημία του SARS-COV2 είναι η επιστροφή στις δραματικές ανισότητες από τις οποίες ξεκινήσαμε. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε πως το Φθινόπωρο πριν το ξέσπασμα της πανδημίας τα νοσοκομεία στην Αγγλία κατέγραφαν 90% πληρότητα με το όριο ασφαλείας να βρίσκεται στο 85%[16]. Στην Ιταλία και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της Λομβαρδίας που ήταν και το επίκεντρο της πανδημίας εντος Ιταλικών συνόρων, η ιδιωτικοποίηση της δημόσιας υγείας ήταν ραγδαία αφήνοντας το δημόσιο σύστημα να βρίσκετε στα όρια του με την πληρότητα των κλινών εντατικής θεραπείας κατά τους χειμερινούς μήνες να φτάνει το 90%[17]. Στην Ισπανία που το τίμημα θανάτων ήταν και εκεί μεγάλο, η κυβέρνηση Rajoy με το κόμμα «Partido Popular» το 2012, μέσω των γνωστών και σ’εμάς πράξεων νομοθετικού περιεχομένου, πέρασε μέτρα για την εγγύηση και την βιωσιμότητα του εθνικού συστήματος υγείας με άμεση συνέπεια την μείωση του προϋπολογισμού για το 2012 κατά 13,7% και 22,6% για το 2013[18],[19]. Τέλος, στην Γαλλία ο Κριστόφ Προυντόμ, εκπρόσωπος των Γάλλων γιατρών, έκανε λόγο για απώλεια κλινών στα Γαλλικά νοσοκομεία της τάξεως των 100,000 κρεβατιών[20]. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως το 57% επί του συνόλου των θανάτων στην Ευρώπη ήταν σε οίκους ευγηρίας[21] ενώ η πλειοψηφία των θανάτων στην Ν. Υόρκη συγκεντρώνετε στις περιοχές του Brooklyn, του Queens και του Bronx, με το ακριβώς αντίθετο να συμβαίνει σε περιοχές ανώτερου βιοτικού επιπέδου όπως το Manhattan[22],[23].
Στο εθνικό μέτωπο, η κατάσταση πριν την πανδημία και μετά από πολυετείς μνημονιακές πολιτικές δεν ήταν και η καλύτερη. Τα συνδικαλιστικά όργανα των γιατρών[24] κάνουν λόγο για 8.000 κενές θέσεις γιατρών και 20.000 κενές θέσεις νοσηλευτικού προσωπικού. Κατά την διάρκεια της πανδημίας ανακοινώθηκαν 381 προσλήψεις ιατρικού προσωπικού με ετήσιες συμβάσεις καθώς και οι προσλήψεις 2000 νοσηλευτών και υποστηρικτικού προσωπικού. Το σύνολο κλινών ιδιωτικού και δημόσιου τομέα ανέρχεται στις 45.267 κλίνες με μια αντιστοιχία 433 κλινών ανά 100.000 πληθυσμού, ή 4,3 κλίνες ανά χίλιους κατοίκους, με τον ευρωπαϊκό μέσον όρο να ξεπερνά τις 6,5 κλίνες ανά χίλιους κατοίκους[25]. Κάπως έτσι υποδεχόμαστε την ανακοίνωση των πρώτων κρουσμάτων στις 27 Φεβρουαρίου με το lockdown να ακολουθεί στις 23 Μαρτίου που μας βρίσκει αποσβολωμένους και τρομαγμένους μπροστά στις οθόνες μας να παρακολουθούμε την κατάρρευση των συστημάτων υγείας των ευρωπαϊκών κρατών το ένα μετά το άλλο. Παρακολουθήσαμε την ιατρική κοινότητα σαστισμένη μπροστά σε μη αξιόπιστα δεδομένα, τα στατιστικά για τους θανάτους να βομβαρδίζουν τις οθόνες μας, το ελληνικό εθνικό σύστημα υγείας γονατισμένο, τα συνδικαλιστικά όργανα των γιατρών να διαμαρτύρονται για ελλείψεις σε βασικά είδη προστασίας και τις πληροφορίες που μεταδίδονται από την επίσημη κρατική ενημέρωση των 6 να εστιάζουν αποκλειστικά στην ατομική μας ευθύνη να μείνουμε σπίτι. Η κρίση μας περί ρίσκου, τοποθέτησε τον κίνδυνο μόλυνσης από έναν νέο ιό που προκάλεσε μια πανδημία ως πολύ μεγάλο. Μοιραία λοιπόν μείναμε μονοί, ίσως όχι όσο μονοί ήταν οι κάτοικοι των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων των αρχών του 19ου αιώνα, αλλά όπως και αυτοί, ίσως και εμείς να έχουμε αφεθεί τελικά στην τύχη μας, η ίσως και στον θεό…
Αν η κατάρρευση του κοινωνικού κράτους και η αδυναμία να παρέχει τα μέσα προστασίας στους πολίτες απέναντι στον κίνδυνο της αρρώστιας σηματοδοτείτε από μια μονότονη και επαναλαμβανομένη επισήμανση της ατομικής μας ευθύνης, τότε αυτό το κράτος αντιμετωπίζει του πολίτες ως ατίθασα παιδιά που δεν μπορούν να πειθαρχήσουν ατομικά και βάζουν τους εαυτούς τους σε κίνδυνο. Αν το κράτος αδυνατεί να αναγνωρίσει την ανισότητα της ατομικής ευθύνης απέναντι στο ρίσκο, τότε αυτό που μένει στο κράτος είναι να προστατεύει τους πολίτες από τον ίδιο τους τον εαυτό. Πρόκειται δηλαδή για ένα κράτος που έχει τις ρίζες του σε μια θεοκρατική και πατερναλιστική αποτύπωση της ζωής. Από την στιγμή που έχει ορίσει τον ένα και μοναδικό θεό και το ένα και μοναδικό καλό, είναι αναγκαίο να προφυλάξει τα μέλη της κοινωνίας από τον πειρασμό του ψεύτικου θεού η του κακού γενικότερα. Από την στιγμή που έχει εντοπίσει τον απόλυτο θεό (επιστήμη) ακούγοντας τους ειδικούς, και το απόλυτο κακό που στην προκείμενη είναι ο SARS-COV2, τότε πολύ απλά πρέπει να εξασφαλιστεί πως τα μέλη της κοινωνίας δεν πρόκειται να αποκλίνουν από την λατρεία των ειδικών. Στα θεοκρατικά καθεστώτα, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν την φύση των προβλημάτων τους ως θρησκευτική οπότε η λύση που θα αναζητήσουν για τα προβλήματα τους ήταν μέσω των θρησκευτικών πρακτικών. Στην σημερινή εποχή που χαρακτηρίζεται ως επιστημοκεντρικη, η ακόμα καλύτερα ιατρικοκεντρικη, η φύση των ανθρώπινων προβλημάτων θεωρείται ως κατά βάση ιατρική και η λύση τους είναι εφικτή μέσω των ιατρικών πρακτικών[26]. Εμείς τα έχουμε και τα δυο. Το γεγονός ότι ο τηλεοπτικός μας επιστήμονας έχει βαθύτατα θρησκευτικό προφίλ αποτελεί έναν συνδυασμό που βάση των πολιτισμικών μας χαρακτηριστικών βοηθά σημαντικά στην προστασία μας και την ανάγκη για πειθάρχηση. Τι χρειάζεται άλλωστε ένας άνθρωπος που έχει αφεθεί στην τύχη του και η ζωή του απειλείται; Έναν σωτήρα-προστάτη με την μορφή ενός κρατικού λειτουργού που καλύπτει και τους δυο ρόλους.
Για να επανέλθουμε όμως στις αρχικές διατυπώσεις του Μιλ. Eχουμε να κάνουμε με ένα κράτος που όχι μόνο αρκείται σε «καθήκοντα νυχτοφύλακα» χωρίς να παρεμβαίνει στην προάσπιση της υγείας των πολιτών με την ενίσχυση των υπηρεσιών υγείας, αλλά αναγνωρίζει και την ανάγκη προστασίας μέσω των προσευχών. Η ιστορία μας έχει διδάξει πως η προστασία έχει μεγάλο κόστος για τα ατομικά μας δικαιώματα αλλά και την εξάρτηση μας από την ίδια την προστασία. Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε ατομικά και συλλογικά, είναι πως είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε ποιο είναι το κοινό μας καλό και μπορούμε να αξιολογήσουμε τα θετικά που προσφέρει η επιστήμη, αλλά μπορούμε να αξιολογήσουμε και τις αρνητικές προεκτάσεις της. Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε ατομικά και συλλογικά είναι πως οι «ειδικοί» δεν κατέχουν την απόλυτη αλήθεια με τον ίδιο τρόπο που την κατείχαν οι «αυθεντίες» του μεσαίωνα. Οι «ειδικοί» καλούνται να προτείνουν λύσεις που εντάσσονται στην σφαίρα της πολιτικής και θα πρέπει να τίθενται υπό δημόσια κριτική. Αυτό που τέλος πρέπει να θυμόμαστε ατομικά και συλλογικά, είναι το σημείο που σταματά η ατομική μας ευθύνη και το σημείο που ξεκινά η ευθύνη του κράτους. Ολ’ αυτά οφείλουμε να τα θυμόμαστε και να βρισκόμαστε σε εγρήγορση, γιατί πολύ απλά όταν η υγεία ταυτίζετε με την ατομική η συλλογική μας ελευθερία, τότε η δεύτερη αρχίζει να χάνει το πολίτικο της βάρος. Άλλωστε, θα μπορούσαμε να καταλάβουμε κάποιον που προτιμά την ασφάλεια από την ελευθερία, αλλά δεν θα μπορούσαμε ποτέ να καταλάβουμε κάποιον που προτιμά την ασθένεια από την υγεία, η τον θάνατο απέναντι στην ζωή[27], και εδώ εντοπίζεται το σημείο που η υπεράσπιση της ελευθερίας αρχίζει να γίνεται εξαιρετικά πιο δύσκολη.
[1] https://ppapacon.blogspot.com/2020/04/blog-post_20.html?spref=tw
[2] https://www.independent.org/pdf/tir/tir_05_4_szasz.pdf
[3] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5969428/
[4] https://jacobinmag.com/2020/03/mike-davis-coronavirus-outbreak-capitalism-left-international-solidarity
[5] https://www.cambridge.org/core/journals/transactions-of-the-royal-historical-society/article/death-and-the-modern-empire-the-191819-influenza-epidemic-in-india/7108A9A3EC7F29ED7566C9387ED24B73
[6] https://link.springer.com/article/10.1007/s13524-012-0116-x
[7] https://www.biblionet.gr/book/20519/Mill,_John_Stuart,_1806-1873/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF_%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%AF%CE%B1%CF%82
[8] https://uberty.org/wp-content/uploads/2015/10/mt-pelerin.pdf
[9] https://www.independent.org/pdf/tir/tir_05_4_szasz.pdf
[10] https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0263276413506944
[11] Με τον όρο επικινδυνότητα αναφερόμαστε στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάστηκε αρχικά η πανδημία και δημιούργησε το έδαφος για τις πολιτικές προστασίας της δημόσιας υγείας. Το επίπεδο θνητότητας ακόμα και σήμερα είναι αμφισβητούμενο και κατά πολύ χαμηλότερο από την αρχική εκτίμηση του ΠΟΥ (3,4%).
[12] https://academic.oup.com/ije/article/30/3/427/736897
[13] https://www.newyorker.com/magazine/2020/04/06/pandemics-and-the-shape-of-human-history
[14] https://kpfa.org/episode/against-the-grain-march-18-2020/
[15] https://www.newyorker.com/magazine/2020/04/06/pandemics-and-the-shape-of-human-history
[16] https://www.theguardian.com/politics/2019/nov/25/hospital-beds-at-record-low-in-england-as-nhs-struggles-with-demand
[17] https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2763188
[18] https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0168851013001784
[19] https://healthcare-in-europe.com/en/news/spain-s-huge-public-health-deficit.html#
[20] https://www.efsyn.gr/politiki/synenteyxeis/239240_o-heirismos-tis-krisis-itan-pragmatika-katastrofikos
[21] https://www.euronews.com/2020/04/17/coronavirus-care-homes-could-be-where-over-half-of-europe-s-covid-19-deaths-occur-says-new
[22] https://coronavirus.jhu.edu/map.html
[23] https://www1.nyc.gov/site/doh/covid/covid-19-data.page#download
[24] https://www.youtube.com/watch?v=PMysyJrImhw&t=18s&fbclid=IwAR3Y-dQxZQkb2RyfSynAK4CtPJaIncj16VS1uPu8kX2BhmI4VDVDQAvfNRw
[25] https://www.youtube.com/watch?v=h1hRuE4aScU&feature=emb_title