Η δημιουργία και η γρήγορη κατάρρευση της European Super League αναζωπύρωσε τις συζητήσεις για το Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο και τη βιωσιμότητά του.
- του Βαγγέλη Χωραφά – GEOEUROPE
ΤΑ ΑΘΛΗΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ
Το Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο
Η υπάρχουσα ευρωπαϊκή ιδιαιτερότητα στο χώρο του αθλητισμού, σύμφωνα με τη Λευκή Βίβλο για τον Αθλητισμό του 2007, πρέπει να αποτυπωθεί σε ένα Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο, το οποίο να προέρχεται από μια ευρωπαϊκή κοινωνία των πολιτών –ένας χώρος ο οποίος δεν υπάρχει και δεν μπορεί να συγκροτηθεί χωρίς την έννοια της ευρωπαϊκής ταυτότητας, που και αυτή με τη σειρά της δεν υπάρχει– και να αποτελεί έκφραση του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της στάσης των Ευρωπαίων απέναντι στις αθλητικές αξίες. Με δεδομένη την ανυπαρξία της ευρωπαϊκής κοινωνίας των πολιτών, το ευρωπαϊκό αθλητικό μοντέλο συγκροτείται πάνω σε δύο άξονες: πρώτον, αντανακλώντας κοινές συνισταμένες του αθλητικού πολιτισμού των επιμέρους κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και δεύτερον, ενσωματώνοντας επιμέρους αξίες του ευρωπαϊκού καπιταλισμού. Επομένως, το Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο πρέπει να έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
- Να είναι ένα δημοκρατικό μοντέλο το οποίο θα διασφαλίζει τη δυνατότητα συμμετοχής όλων στον αθλητισμό ή, όπως διατυπώνεται διαφορετικά, θα αποτελεί ένα μοντέλο αποφυγής του «αθλητικού αποκλεισμού» και προαγωγής του «περιεκτικού αθλητισμού».
- Το μοντέλο θα πρέπει να έχει πυραμιδοειδή μορφή, με τις ομάδες να αποτελούν τη βάση της πυραμίδας, εξασφαλίζοντας τη λαϊκή συμμετοχή σε τοπικό επίπεδο. Στο επόμενο επίπεδο θα υπάρχουν περιφερειακές ενώσεις και πρωταθλήματα. Στο αμέσως επόμενο, ομοσπονδίες και πρωταθλήματα στα πλαίσια του εθνικού κράτους. Στην κορυφή της πυραμίδας θα υπάρχουν οι ευρωπαϊκές συνομοσπονδίες απαρτιζόμενες από εκπροσώπους των εθνικών ομοσπονδιών. Το πυραμιδοειδές μοντέλο δίνει τη δυνατότητα διασύνδεσης με τις παγκόσμιες Αρχές λειτουργίας των επιμέρους αθλημάτων, οι οποίες διέπονται από την ίδια λογική.
- Το μοντέλο θα πρέπει να ενσωματώνει την αρχή της «οικονομικής αλληλεγγύης», δηλαδή τη δυνατότητα διανομής των κρατικών πόρων σε όλες τις βαθμίδες της πυραμίδας.
- Το μοντέλο θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από τις αρχές της «προαγωγής και του υποβιβασμού» για να διασφαλίσει κίνητρα συμμετοχής στο πυραμιδοειδές σχήμα.
Τι επιπλέον διασφαλίζει ένα πυραμιδοειδές μοντέλο; Σύμφωνα με τις αθλητικές εμπειρίες των κρατών-μελών της ΕΕ, τα θετικά μιας πυραμιδοειδούς αθλητικής δομής είναι:
- Η πυραμίδα θεωρείται ένα μοντέλο το οποίο ευνοεί τον ανταγωνισμό. Ξεκινά από τοπικά πρωταθλήματα και καταλήγει σε αντίστοιχα ευρωπαϊκά.
- Η πυραμίδα θεωρείται ένα μοντέλο το οποίο ευνοεί την αυτοοργάνωση. Δίνει δυνατότητες αξιοποίησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των συμμετεχόντων για την επίτευξη του μέγιστου δυνατού στόχου.
- Η πυραμίδα θεωρείται μια αντανάκλαση της εικόνας της ιεράρχησης των ανθρώπινων ικανοτήτων. Ξεκινά με τον ερασιτεχνισμό στη βάση και καταλήγει στον επαγγελματισμό στην κορυφή.
- Η πυραμίδα διαμορφώνει τις δυνατότητες γραφειοκρατικού και πολιτικού ελέγχου. Ο έλεγχος αυτός θα πρέπει να ασκείται τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε ευρωπαϊκό, μέσα από την προώθηση της κατάλληλης νομοθεσίας και των αναγκαίων θεσμών.
Φαίνεται λοιπόν ότι το ευρωπαϊκό όραμα για το αθλητικό μοντέλο της ΕΕ είναι μια πυραμίδα η οποία θεωρείται μια «αδιαίρετη ολότητα». Μια ολότητα η οποία αναμειγνύει διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής δραστηριότητας όπως ο ανταγωνισμός, η αυτοοργάνωση, οι ικανότητες, η σχέση ερασιτέχνη–επαγγελματία, ο γραφειοκρατικός έλεγχος και η πολιτική εκπροσώπηση. Εν ονόματι της «διαφάνειας» και της «αποτελεσματικότητας» ενός ιεραρχημένου ελέγχου, προωθείται μια ενιαία και μονοδιάστατη δομή για τον ευρωπαϊκό αθλητισμό.
Εξετάζοντας αυτή την πυραμίδα από την πλευρά των αξιών του ευρωπαϊκού πολιτισμού μπορούμε να επισημάνουμε ορισμένες από τις αξίες αυτές, οι οποίες έχουν ενσωματωθεί και σε όλες τις ευρωπαϊκές συνθήκες: ο ελεύθερος ανταγωνισμός, η μερική αναδιανομή στις κατώτερες βαθμίδες, η επιθυμητή πολιτική παρέμβαση, η αναπαραγωγή της ιεραρχημένης ανισότητας –που στον αθλητισμό εκφράζεται με τη διάκριση ερασιτεχνισμού και επαγγελματισμού– καθώς και η προσπάθεια διαμόρφωσης ενιαίας ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Σύμφωνα με όσα προαναφέραμε, ο ευρωπαϊκός αθλητισμός αναπτύσσεται με βάση το αντίστοιχο Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο, δηλαδή με βάση την πυραμιδοειδή λογική και τις αρχές του «περιεκτικού αθλητισμού», της «οικονομικής αλληλεγγύης», του «ανταγωνισμού» που μεταφράζεται σε προαγωγές και υποβιβασμούς καθώς και στον πολιτικό έλεγχο και παρέμβαση. Βέβαια, το μοντέλο αυτό προσομοιάζει περισσότερο σε έναν ανταγωνιστικό καπιταλισμό, νεοφιλελεύθερης ή σοσιαλδημοκρατικής διαχείρισης, ο οποίος όμως επιτρέπει τη συγκέντρωση και τη συγκεντροποίηση κεφαλαίου και τη διεύρυνση των ανισοτήτων. Έτσι, οι πλούσιες και επιτυχημένες ομάδες γίνονται πλουσιότερες και οι φτωχές φτωχότερες, και όσες στοχεύουν στη βελτίωση έχουν τη δυνατότητα και την ευκαιρία κάθε χρόνο να εκμεταλλευθούν τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται.
Το Αμερικανικό Αθλητικό Μοντέλο
Αντίθετα, το αμερικανικό αθλητικό μοντέλο έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά:
- Το κάθε επιμέρους άθλημα προκαλεί ανταγωνισμό και προσδίδει αξία στους συλλόγους που ασχολούνται με το συγκεκριμένο άθλημα, η οποία είναι άμεσα μετρήσιμη και εμπορεύσιμη.
- Επιτρέπει τη συμμετοχή όλων με βάση τις προδιαγραφές του «αμερικανικού ονείρου» περί επιτυχίας.
- Σε κάθε κατηγορία πρέπει να εναρμονίζονται οι αρχές του μάρκετινγκ και της δημιουργίας «brand name» με την ισχύ και το χρήμα. Τα αμερικανικά επαγγελματικά αθλήματα, όπως το αμερικανικό ποδόσφαιρο, το μπέιζμπολ, το μπάσκετ και το χόκεϊ αποτελούν την επιτομή του μάρκετινγκ, παράγοντας μεγάλους αριθμούς νικητών και ηττημένων σε κάθε αθλητική περίοδο.
- Σε αντίθεση με το πυραμιδοειδές Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο, ο αμερικανικός αθλητισμός λειτουργεί στα πλαίσια ενός τυπικού οικονομικού καρτέλ. Δεν υπάρχουν προαγωγές και υποβιβασμοί. Η κατάταξη των ομάδων στον βαθμολογικό πίνακα συνδέεται άμεσα με την εμπορική αξία της κάθε ομάδας, που πέφτει ή ανεβαίνει ανάλογα με τις επιδόσεις της. Οι ομάδες του καρτέλ μοιράζονται τα έσοδα, ρυθμίζουν αυστηρά την είσοδο σε αυτό, ενισχύουν τους ασθενέστερους (όπως, για παράδειγμα, μέσα από την προτεραιότητα στην επιλογή νέων ταλέντων: διαδικασία των drafts), για να διατηρηθεί ένα αξιοπρεπές επίπεδο ανταγωνισμού, και διαπραγματεύονται συλλογικά με τις αθλητικές Αρχές.
Οι υποστηρικτές αυτού του μοντέλου πιστεύουν ότι αποτελεί έναν συνεργατικό τρόπο οργάνωσης των αθλητικών δραστηριοτήτων, ότι είναι οικονομικά αποτελεσματικότερο και ότι περιορίζει σε σημαντικό βαθμό την κρατική παρέμβαση. Ήδη, και σε ευρωπαϊκό επίπεδο κάποια ελίτ αθλήματα όπως το μπάσκετ, διεξάγονται με βάση παραλλαγές του αμερικανικού συνεργατικού μοντέλου, το οποίο εξαπλώνεται ακολουθώντας τη διάδοση του επαγγελματικού αθλητισμού και τις ανάγκες της παγκόσμιας βιομηχανίας θεάματος .
Το Κρατικό Μοντέλο
Το τρίτο αθλητικό μοντέλο, το κρατικό, συνδέεται κυρίως με τον «Υπαρκτό Σοσιαλισμό»· τόσο με εκείνον που κατέρρευσε στα πλαίσια των ανατροπών που υπήρξαν στην ΕΣΣΔ και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όσο και με αυτόν που εξακολουθεί να λειτουργεί στην Κίνα, στην Κούβα, στο Βιετνάμ, στο Λάος κ.α. Το αθλητικό μοντέλο αυτών των χωρών υπερκαθορίζεται από την παρουσία και τη δραστηριότητα του κράτους. Ο αθλητισμός πρέπει πρωτίστως να συμβάλλει στη βελτίωση της δημόσιας υγείας και στην κάλυψη των γενικότερων λαϊκών αναγκών. Οργανώνεται σε ερασιτεχνικό επίπεδο και μετά από πρωτοβουλίες εργατικών, αγροτικών και εν γένει λαϊκών συσσωματώσεων. Η οργάνωσή του εμπεριέχει μια πυραμιδοειδή μορφή στο βαθμό που ο αθλητικός ανταγωνισμός θεωρείται ένα αποδεκτό κίνητρο λαϊκής κινητοποίησης και αξιοποίησης των ατομικών δεξιοτήτων.
Σε εθνικό επίπεδο και στα πλαίσια της συμμετοχής των χωρών του «Υπαρκτού Σοσιαλισμού» στο παγκόσμιο αθλητικό γίγνεσθαι, ο αθλητισμός συμβάλλει στην προώθηση της θετικής εικόνας της χώρας και στην ανάδειξη της υπεροχής του υιοθετημένου αθλητικού μοντέλου.
Μετά από τις προαναφερόμενες καταρρεύσεις και ανατροπές που σημειώθηκαν στις χώρες του «Υπαρκτού Σοσιαλισμού», το αθλητικό μοντέλο κατηγορήθηκε πολλαπλά και με κύρια αιχμή την με κάθε μέσο –βασικά με φαρμακευτικά μέσα– προσπάθεια επίτευξης αθλητικών επιτυχιών. Αν στην περίοδο 1950–1990 οι αθλητικές επιτυχίες τόσο της Δύσης όσο και της Ανατολής εντάσσονταν στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου, έχοντας γεωπολιτική διάσταση, στην τρέχουσα περίοδο εντάσσονται κυρίως από την Κίνα στη διεύρυνση της ήπιας ισχύος της μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των παγκόσμιων γεωπολιτικών ανακατατάξεων.
Το Μοντέλο του Τρίτου Κόσμου
Θα πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι υπάρχει και ένα τέταρτο αθλητικό μοντέλο: αυτό που αναπτύσσεται στον Τρίτο Κόσμο. Το μοντέλο αυτό αντανακλά τόσο την άνιση ανάπτυξη του αθλητισμού σε παγκόσμια κλίμακα όσο και την αδυναμία των αναπτυσσόμενων χωρών να προσεγγίσουν τις αναπτυγμένες. Με βάση το μοντέλο αυτό, ο «αθλητισμός για όλους» αποτελεί προοπτική που δεν μπορεί να επιτευχθεί. Η απουσία ειδικών, η έλλειψη εγκαταστάσεων, η ελαχιστοποιημένη αθλητική παιδεία, σε συνδυασμό με το χαμηλό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης και τους μεγάλους ρυθμούς αύξησης του αθλητισμού, αποτελούν ανασχετικούς παράγοντες για την ανάπτυξη μαζικού αθλητισμού. Έναντι αυτού επιλέγεται ένα μοντέλο υψηλών διακρίσεων σε παγκόσμιο επίπεδο, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού κάθε χώρας. Οι επιμέρους και σποραδικές αθλητικές διακρίσεις αποτελούν παράγοντα ενίσχυσης της εικόνας και του κύρους της χώρας και συμβάλλουν στην προσπάθεια επίτευξης κοινωνικής συνοχής. Και το μοντέλο αυτό έχει πυραμιδοειδή μορφή, αλλά η πυραμίδα που διαμορφώνεται δεν παρουσιάζει στοιχεία βιωσιμότητας σε όλα τα επίπεδά της.
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΎ ΑΘΛΗΤΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ
Σε νομικό επίπεδο η λειτουργία του Ευρωπαϊκού Αθλητικού Μοντέλου βασίστηκε κυρίως στα άρθρα 101 και 102 της Συνθήκης Λειτουργίας της ΕΕ (ΣΛΕΕ). Τα άρθρα αυτά, που αφορούν την προστασία του ανταγωνισμού, απαγορεύουν τη δημιουργία καρτέλ και αποτρέπουν την εκμετάλλευση της δεσπόζουσας θέσης στην αγορά. Όλες οι περιπτώσεις που αφορούσαν τη συμμόρφωση με τη λειτουργία του Ευρωπαϊκού Αθλητικού Μοντέλου, κρίθηκαν τελικά με αναγωγές σε αυτά τα δύο άρθρα.
Η σύγκρουση γύρω από την ESL έφεραν στην επιφάνεια τάσεις και προβλήματα που αφορούν ολόκληρο το αθλητικό οικοδόμημα της ΕΕ. Μέχρι σήμερα τα ευρωπαϊκά δικαστήρια, δεν έχουν κατορθώσει να εκτιμήσουν το γεγονός ότι ο αθλητισμός έχει ιδιαιτερότητες και πρέπει να ρυθμίζεται με διαφορετικό τρόπο από ότι οι αγορές.
Από τις 21 Ιανουαρίου 2021, η FIFA μαζί με όλες τις εθνικές ομοσπονδίες που την απαρτίζουν, εξέδωσαν κοινή ανακοίνωση απειλώντας τις ευρωπαϊκές ομάδες (που θα συγκροτούσαν την ESL τον Απρίλιο) να μην ακολουθήσουν το παράδειγμα της Euroleague στο μπάσκετ. Το σενάριο της ESL ήταν γνωστό εδώ και τρία χρόνια και η FIFA ήθελε να κάνει σαφές ότι θα υπήρχαν αντίποινα, αν αυτό προχωρούσε. Τα αντίποινα αφορούσαν αποκλεισμούς από εθνικά πρωταθλήματα και απαγόρευση συμμετοχής των παικτών των επαγγελματικών ομάδων στις εθνικές τους ομάδες.
Η ΕΕ συμφώνησε με τη θέση της FIFA και ο αντιπρόεδρος της Κομισιόν Μαργαρίτης Σχινάς δήλωσε ότι ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής δεν είναι συμβατός με μία λειτουργία του ποδοσφαίρου που προορίζεται για τις πλούσιες κοινωνικές ομάδες. Ο ίδιος έκανε αναφορά στην ανάγκη προστασίας του Ευρωπαϊκού Αθλητικού Μοντέλου. Η Μαρίγια Γκαμπριέλ, Επίτροπος Καινοτομίας, Έρευνας, Πολιτισμού, Εκπαίδευσης και Νεολαίας της ΕΕ, δήλωσε ότι το Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο είναι σημαντικό για το μέλλον μίας ενωμένης Ευρώπης. Η ίδια, όμως, αιτιολόγησε το μοντέλο της Euroleague υποστηρίζοντας ότι έχει μία ιδιαίτερη θέση στο Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο, μέσα από την αυτονομία, την αλληλεγγύη και τον ανοικτό του χαρακτήρα.
Οι θέσεις αυτές των αξιωματούχων της Κομισιόν, δείχνουν ότι η ΕΕ συμβιβάζεται με διοργανώσεις αθλημάτων που ακολουθούν το Αμερικανικό Αθλητικό Μοντέλο, αρκεί να μην είναι τελείως κλειστές λίγκες και να εξακολουθούν να διατηρούν κάποια σχέση με τις ομοσπονδίες των αθλημάτων.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι εξακολουθεί να υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ της Euroleague και της FIBA και προς το παρόν, οι πολιτικές συνθήκες δεν ευνοούν την ύπαρξη μίας κλειστής λίγκας, η οποία παραμένει στα σχέδια της Euroleague.
Παράλληλα, υπάρχει ήδη από το 2017 μία απόφαση των οργάνων της ΕΕ ενάντια στον αποκλεισμό από εθνικές ομάδες και αγώνες διεθνών ομοσπονδιών, αθλητών που συμμετείχαν σε ιδιωτική κλειστή λίγκα. Πρόκειται για απόφαση που σχετίζεται με αθλητές των παγοδρομιών, οι οποίοι κινήθηκαν κατά της International Skating Union, η οποία δημιουργεί σημαντικό πολιτικό και νομικό προηγούμενο. Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκε και η απόφαση του Εφετείου των Βρυξελλών, μετά την προσφυγή της Global Champions League ενάντια στην International Equestrian Federation, τον Οκτώβριο 2015.
Υπάρχουν ακόμη οι περιπτώσεις SBF vs KKV στη Σουηδία, η περίπτωση της Επιτροπής Ανταγωνισμού της Ιρλανδίας, εναντίον της Show Jumping Ireland, της ISL vs FINA του 2018 κ.λπ.
Η Euroleague θεωρεί ότι αυτή η απόφαση για την ISU ─όπως και η απόφαση του περιφερειακού δικαστηρίου του Μονάχου τον Ιούνιο 2016─ στηρίζει τις ιδιωτικές λίγκες στην ΕΕ, ενώ η FIBA την ερμηνεύει ως μήνυμα ενάντια σε οποιονδήποτε αποκλεισμό, επομένως ενάντια στις κλειστές λίγκες.
Στις 30 Σεπτεμβρίου 2020, η ULEB συμπλήρωσε μία αναφορά εναντίον της Euroleague στα όργανα της ΕΕ, στην οποία την κατηγορεί ότι διαστρεβλώνει τον ανταγωνισμό και μετεξελίσσεται σε καρτέλ. Η απόφαση των οργάνων της ΕΕ αναμένεται, αλλά εκτιμάται ότι δεν θα ξεφύγει από τα όρια που θέτει το Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο. Εκτιμάται, επίσης, ότι η κίνηση που έγινε με την ESL και οι αντιδράσεις που δημιουργήθηκαν, θα επηρεάσουν την απόφαση. Σε κάθε περίπτωση, η Euroleague εξακολουθεί να κινείται, εδώ και 20 χρόνια, προς την κατεύθυνση της κλειστής λίγκας.
ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ
Τα γεγονότα του Απριλίου 2021, έδειξαν έναν φτωχό σχεδιασμό από τους υπεύθυνους της ESL, γι’ αυτό και το εγχείρημα κατέρρευσε γρήγορα. Ωστόσο, εκτιμάται ότι η ESL θα επανέλθει γρήγορα. Το νέο σχέδιο για το Champions League που προωθεί η UEFA από το 2024 ─ακόμα και αν επιταχυνθεί─ δεν μπορεί να καλύψει τις οικονομικές απαιτήσεις των 12 ομάδων που ξεκίνησαν την προσπάθεια, και μάλιστα, στη μετά COVID-19 εποχή.
Επομένως, είναι θέμα χρόνου να μπει στο τραπέζι το μοντέλο μίας περίπου κλειστής λίγκας, όπως αυτό της Euroleague, ως το πρώτο βήμα δημιουργίας μίας δομής που θα αποκλίνει και αυτή, από το Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο.
Από τα προηγούμενα φαίνεται ότι το Ευρωπαϊκό Αθλητικό Μοντέλο παρουσιάζει ρωγμές, τις οποίες εκμεταλλεύονται ιδιωτικά συμφέροντα για να προωθήσουν λύσεις που ταιριάζουν περισσότερο με το Αμερικανικό Αθλητικό Μοντέλο.
Οι βασικοί λόγοι που ωθούν σε αυτή την κατεύθυνση είναι δύο: Ο πρώτος συνδέεται με το γεγονός ότι το αθλητικό μοντέλο των ΗΠΑ προσαρμόζεται πιο εύκολα και γρήγορα στις εξελίξεις του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Είναι δομημένο με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορεί να εκμεταλλεύεται εύκολα τις μεταλλάξεις του αποεδαφοποιημένου ψηφιακού καπιταλισμού. Ο δεύτερος συνδέεται με το γεγονός ότι η ΕΕ δεν είναι ένα ενιαίο κράτος, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ. Στην κρίση της ESL, δεν παρενέβησαν τα κεντρικά όργανα της ΕΕ, ούτε ο γαλλογερμανικός άξονας. Παρενέβησαν οι πρωθυπουργοί της Ιταλίας και της Βρετανίας που θεώρησαν ότι απειλούνται τα εθνικά τους πρωταθλήματα, καθώς και ο πρόεδρος της Γαλλίας για να αποτρέψει μία παρόμοια εξέλιξη.
Μπορεί το ποδόσφαιρο να ενισχύει την ήπια ισχύ της Ευρώπης, αλλά όχι τόσο πολύ συλλογικά. Κάθε χώρα της Ευρώπης, μέλος ή όχι της ΕΕ, ενδιαφέρεται για τη δική της ήπια ισχύ και πώς αυτή ενισχύεται από το εθνικό της πρωτάθλημα.