Πάνος Σκαλτσούνης – Υποψήφιος διδάκτορας του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
“Lord take my soul, but the struggle continues”
Τα τελευταία λόγια του Ken Saro-Wiwa πριν την εκτέλεσή του τον Νοέμβριο του 1995.
Το Δέλτα του Νίγηρα καταλαμβάνει μία έκταση 70.000 τ.χλμ. περίπου, αποτελώντας τον μεγαλύτερο υδροβιότοπο της Αφρικής. Σπίτι για περίπου 30 εκατομμύρια ανθρώπους από 40 διαφορετικές εθνοτικές ομάδες, η περιοχή αποτελεί τη σημαντικότερη οικονομική ζώνη της Νιγηρίας καθώς σε αυτήν εξορύσσεται το μεγαλύτερο μέρος του πετρελαίου της (περίπου 2 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως), ενώ υπολογίζεται ότι τα συνολικά της αποθέματα ξεπερνούν τα 34δις βαρέλια πετρελαίου. Παράλληλα, τα ιδιαίτερα πλούσια εδάφη και ύδατα του Δέλτα του ποταμού αξιοποιούνται για την καλλιέργεια, την ύδρευση και την αλιεία από τις φυλές που κατοικούν εκεί.
Το Δέλτα του Νίγηρα
Τα κοιτάσματα πετρελαίου στο Δέλτα του Νίγηρα ανακαλύφθηκαν το 1956 και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 αποτελούσαν το σημαντικότερο κομμάτι της οικονομίας της χώρας. Ωστόσο, η εκμετάλλευση τους είχε καταστροφικές συνέπειες για αρκετές φυλές (π.χ. Ογκόνι) που διαβιούν στην περιοχή. Τα μέλη της κοινότητας των Ογκόνι απασχολούνται στην πλειονότητά τους με την αλιεία και την καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων και η δράση των πετρελαϊκών εταιρειών στην περιοχή είχε ως αποτέλεσμα τη μόλυνση των υδάτων τα οποία οι αυτόχθονες χρησιμοποιούν για την ύδρευση τους, τις καλλιέργειες τους και την αλιεία, οδηγώντας τους σε οριακό σημείο. Από το 1976 έως και το 1996 υπολογίζεται ότι πάνω από 6.000 διαρροές πετρελαίου έχουν λάβει χώρα (κυρίως λόγω χαλασμένων αντλιών και αγωγών) με αποτέλεσμα περισσότερα από 2.000.000 βαρέλια πετρελαίου να καταλήξουν στο Δέλτα του Νίγηρα με ανυπολόγιστες συνέπειες για τη βιοποικιλότητα αλλά και την οικονομία της ευρύτερης περιοχής.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το Δέλτα του Νίγηρα αντιμετώπιζε μία οικολογική καταστροφή δίχως προηγούμενο. Οι πολυεθνικές πετρελαϊκές εταιρείες που δρούσαν στην περιοχή (Shell, ExxonMobil κ.α.) σε κοινοπραξίες με το δικτατορικό καθεστώς του Sani Abacha μοιράζονταν απίστευτα κέρδη (μόνο για το έτος 1995 τα κρατικά έσοδα από τις εξαγωγές πετρελαίου ανήλθαν σε 10,3δις δολάρια)[1], ενώ για τις κοινότητες της περιοχής έμενε μόνο η μόλυνση του περιβάλλοντος. Αδιαφορώντας παντελώς για τις συνέπειες των δραστηριοτήτων τους στο οικοσύστημα της περιοχής και καθοδηγούμενες από τον δρόμο του εύκολου κέρδους οι εργασίες των πετρελαϊκών εταιρειών συνεχίζονταν απρόσκοπτα.
Το 1990, ο συγγραφέας και ακτιβιστής Ken Saro-Wiwa, μέλος της φυλής των Ογκόνι, ίδρυσε το «Κίνημα για την Επιβίωση του Λαού των Ογκόνι» (MOSOP) ορθώνοντας, για πρώτη φορά στην ιστορία της Νιγηρίας, το ανάστημα των ιθαγενών απέναντι στις πετρελαϊκές εταιρείες. Με βασική αρχή τη μη χρήση βίας το κίνημα του Ken Saro-Wiwa στόχευε στη γνωστοποίηση του ζητήματος της περιβαλλοντικής καταστροφής του Δέλτα του Νίγηρα, στην αυξημένη αυτονομία του λαού των Ογκόνι, ένα δίκαιο μερίδιο από τα κέρδη της εξόρυξης πετρελαίου και στην άμεση επανόρθωση της περιβαλλοντικής καταστροφής της γης τους. Η δράση του οδήγησε στη σύλληψη του το 1992 από το στρατιωτικό καθεστώς της Νιγηρίας χωρίς να προηγηθεί κάποια δίκη. Έπειτα από την αποφυλάκιση του, τον Ιανουάριο του 1993, το «Κίνημα για την Επιβίωση του Λαού των Ογκόνι» διοργάνωσε μαζικές ειρηνικές πορείες στις οποίες συμμετείχαν περίπου 300.000 Ογκόνι –τα 2/3 σχεδόν του συνολικού πληθυσμό τους– και προκάλεσαν το διεθνές ενδιαφέρον.
Η Νιγηριανή χούντα, με την οικονομική υποστήριξη της Shell, ανέπτυξε στρατιωτικές δυνάμεις στην περιοχή και κατέστειλε βίαια τις διαδηλώσεις, ενώ παραστρατιωτικές ομάδες δολοφόνησαν πολλά μέλη της κοινότητας των Ογκόνι. Ο Ken Saro-Wiwa συνελήφθη εκ νέου τον Ιούνιο του 1993, αφέθηκε όμως ελεύθερος μετά από ένα μήνα. Τον Μάιο του 1994 συνελήφθη ξανά με την κατηγορία για ηθική αυτουργία στο φόνο τεσσάρων φιλοκυβερνητικών Ογκόνι προεστών, κατά τη διάρκεια μιας διαδήλωσης του κινήματος. Ο Ken Saro-Wiwa αρνήθηκε τις κατηγορίες και φυλακίστηκε για ένα χρόνο πριν κριθεί ένοχος, σε μία δίκη παρωδία, από ένα δικαστήριο που συστάθηκε ειδικά για την περίπτωσή του.
Κατά τη διάρκεια της δίκης σχεδόν όλοι συνήγοροι υπεράσπισης παραιτήθηκαν, καταγγέλλοντάς την ως στημένη από το καθεστώς του Sani Abacha.[2] Έτσι, οι κατηγορούμενοι υπερασπίστηκαν μόνοι τους εαυτούς τους ενώπιον του δικαστηρίου, που συνέχισε να φέρνει μάρτυρες κατηγορίας, πολλοί από τους οποίους αργότερα παραδέχτηκαν ότι είχαν δωροδοκηθεί από τη νιγηριανή κυβέρνηση και τη Shell προκειμένου να στηρίξουν τις κατηγορίες.[3] Η καταδικαστική απόφαση ήταν μάλλον αναμενόμενη, κατάπληξη όμως προκάλεσε η καταδίκη και των εννέα κατηγορουμένων σε θάνατο δια απαγχονισμού. Στην τελευταία του κατάθεση στο δικαστήριο ο Ken Saro-Wiwa ανέφερε τα εξής:
«Όλοι μας θα κριθούμε από την ιστορία. Είμαι άνθρωπος της ειρήνης και των ιδεών. Συγκλονισμένος από την εξευτελιστική φτώχεια του λαού μου που ζει σε μια πλούσια γη· συντετριμμένος από την πολιτική του περιθωριοποίηση και τον οικονομικό του στραγγαλισμό· εξοργισμένος από την ερήμωση της γης του· αποφασισμένος να προωθήσω το δικαίωμα μας στη ζωή και στην αξιοπρέπεια καθώς και να οδηγήσω τη χώρα προς το δρόμο ενός δίκαιου και δημοκρατικού συστήματος που θα σέβεται και θα προστατεύει κάθε εθνοτική ομάδα· (…) έχω αφιερώσει όλους τους πνευματικούς και υλικούς μου πόρους –την ίδια μου τη ζωή– σε αυτόν τον αγώνα για τον οποίο έχω ακλόνητη πίστη για την τελική του έκβαση. Όσα δικαστήρια και αν περιμένουν εμένα και τους συντρόφους μου (…) ούτε η φυλακή ούτε και ο θάνατος δεν θα μπορέσουν να αποτρέψουν την τελική μας νίκη.
Επαναλαμβάνω ότι όλοι θα σταθούμε ενώπιον της ιστορίας. Οι σύντροφοι μου και εγώ δεν είμαστε οι μόνοι που δικάζονται. Εκπρόσωποι της Shell βρίσκονται σήμερα εδώ και παρακολουθούν τη δίκη. Η εταιρεία αυτή μπορεί να απέφυγε σήμερα να δικαστεί αλλά θα έρθει σύντομα η μέρα όπου αυτά που θα ακουστούν εδώ θα μαθευτούν και θα φανούν χρήσιμα στον κόσμο. Διότι δεν έχω καμία αμφιβολία ότι ο οικολογικός πόλεμος τον οποίο η Shell διεξάγει στο Δέλτα του Νίγηρα θα την φέρει σύντομα στο εδώλιο του κατηγορούμενου και τα εγκλήματα της θα τιμωρηθούν.
Στο δικαστήριο όμως θα βρεθεί και το κράτος της Νιγηρίας· η παρούσα ηγεσία και οι συνεργάτες της. (…) Δεν είμαι από από αυτούς που θα αποφύγουν να διαδηλώσουν κατά της αδικίας και της καταπίεσης, υποστηρίζοντας ότι τέτοιου ίδιους πολιτικές είναι αναμενόμενες από ένα στρατιωτικό καθεστώς. Η στρατιωτική ηγεσία ωστόσο δεν πράττει από μόνη της. Υποστηρίζεται από μία συμμορία πολιτικών, δικηγόρων, δικαστών, επιχειρηματιών και ακαδημαϊκών, οι οποίοι όλοι χρησιμοποιούν το επιχείρημα ότι κάνουν απλά τη δουλειά τους. (…) Προβλέπω ότι η σκηνή που παίζεται σήμερα εδώ θα παιχτεί και θα επαναληφθεί και από τις μελλοντικές γενιές. Κάποιοι έχουν ήδη πάρει το ρόλο των εγκληματιών· κάποιοι άλλοι είναι τα τραγικά θύματα· μερικοί έχουν ακόμα την ευκαιρία να εξιλεωθούν. Το τι θα πράξει ο καθένας εξαρτάται από τον ίδιο».[4]
Το 1989 στο διήγημα του “Africa Kills Her Sun“, ο Ken Saro–Wiwa με μελαγχολική διάθεση προέβλεψε την εκτέλεση του.
Οι πρώτες εκτιμήσεις έδειχναν ότι οι εκτελέσεις δεν θα πραγματοποιούνταν, καθώς η νιγηριανή κυβέρνηση θα δεχόταν ισχυρές πιέσεις από τη διεθνή κατακραυγή και πιθανές νομικές και οικονομικές κυρώσεις, αν η απόφαση αυτή εφαρμοζόταν. Όμως, στις 10 Νοεμβρίου του 1995 ο Ken Saro-Wiwa και άλλοι οκτώ ηγέτες του Κινήματος εκτελέστηκαν δια απαγχονισμού στο Port Harcourt, από τις στρατιωτικές δυνάμεις της χώρας. Ο Ken Saro-Wiwa ήταν ο τελευταίος που εκτελέστηκε και χρειάστηκαν 5 επαναλήψεις της διαδικασίας του απαγχονισμού μέχρι να αφήσει την τελευταία του πνοή.[5] Ο θάνατός του προκάλεσε διεθνή κατακραυγή και την άμεση αποβολή της Νιγηρίας από την Βρετανική Κοινοπολιτεία, που εκείνες τις ημέρες συνεδρίαζε στη Νέα Ζηλανδία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες χώρες εξέτασαν το ενδεχόμενο επιβολής οικονομικών κυρώσεων στη Νιγηρία. Παρ’ όλα αυτά, λίγο καιρό μετά την εκτέλεση των εννέα, η Shell ξεκίνησε και πάλι την εκμετάλλευση του πετρελαίου στη γη των Ογκόνι.
Σήμερα, 25 χρονιά μετά τον θάνατο του Ken Saro-Wiwa oι προβλέψεις του δείχνουν να επαληθεύονται. Η Shell οδηγήθηκε στις δικαστικές αίθουσες με τις κατηγορίες για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, βασανιστήρια, παράνομες συλλήψεις και συνοπτικές εκτελέσεις και με εξωδικαστικό συμβιβασμό, τον Ιούνιο του 2009, κατέβαλε 15,5 εκατομμύρια δολάρια στις οικογένειες των θυμάτων, αρνούμενη όμως τις κατηγορίες για τις εκτελέσεις. Ωστόσο, παρά την καταδίκη της, η Shell, όπως και άλλες εταιρείες (ExxonMobil, Chevron), εξακολουθούν να δραστηριοποιούνται στο Δέλτα του Νίγηρα και να συμβάλλουν στην περιβαλλοντική καταστροφή του.[6]
Tο ζήτημα της περιβαλλοντικής καταστροφής και της υποβάθμισης της ποιότητας της ζωής των κατοίκων του Δέλτα του Νίγηρα παραμένει λοιπόν επίκαιρο. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα το 70% των κατοίκων της περιοχής ζει σε συνθήκες φτώχειας, ενώ υπολογίζεται ότι περίπου 240,000 βαρέλια πετρελαίου καταλήγουν κάθε χρόνο στα νερά του Δέλτα του Νίγηρα, διαιωνίζοντας την περιβαλλοντική καταστροφή. Παράλληλα, η βρεφική θνησιμότητα στις περιοχές που έχουν πληγεί από τη μόλυνση των υδάτων έχει εκτοξευτεί σε τρομακτικά επίπεδα (76 θάνατοι ανά 1,000 γεννήσεις).[7] Σύμφωνα με έρευνα των ΗΕ για τη μόλυνση της περιοχής των Ογκόνι, το οικοσύστημα του Δέλτα του Νίγηρα θα χρειαστεί τουλάχιστον 30 χρόνια ώστε να επανέλθει στα επίπεδα προ της μολύνσεως, ενώ το κόστος της επανόρθωσης του υπολογίζεται σε πάνω από 1δις δολάρια.
[1] https://oec.world/en/visualize/tree_map/hs92/export/nga/all/show/1995/
[2] https://www.scu.edu/environmental-ethics/environmental-activists-heroes-and-martyrs/ken-saro-wiwa.html
[3] https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/06/shell-complicit-arbitrary-executions-ogoni-nine-writ-dutch-court/
[4] https://www.pulse.ng/throwback-thursday-the-final-statement-of-ken-saro-wiwa-before-his-execution-in-1995/10qf9lv
[5] https://www.independent.co.uk/news/world/it-took-five-tries-to-hang-saro-wiwa-1581703.html
[6] Από το 2011 η Shell ευθύνεται για περισσότερες από 1,000 διαρροές πετρελαίου που οδήγησαν στην απελευθέρωση περισσότερων από 17.000.000 λίτρων πετρελαίου στο Δέλτα του Νίγηρα. Αντίστοιχα την 1η Μαΐου του 2010 η ExxonMobil λόγω ζημιών στους αγωγούς πετρελαίου της προχώρησε σε διαρροές στο Δέλτα του Νίγηρα που ξεπέρασαν τα 3.700.000 λίτρα πετρελαίου.
[7] https://www.theguardian.com/global-development/2017/nov/06/niger-delta-oil-spills-linked-infant-deaths