Του Δημήτρη Τσοποτού*
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το συλλογικό έργο «Κοινότητα, πρόληψη των εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης» [https://www.ideostato.gr/2016/11/e-book.html]. Πρόκειται για το απόσταγμα της δουλειάς των εργαζομένων στα κέντρα πρόληψης. Γνώση, εμπειρία, μεθοδολογία, πειραματισμοί, εφαρμογές προγραμμάτων. Μια δύσκολη αλλά και συναρπαστική διαδρομή είκοσι περίπου χρόνων με βιώματα και θεωρητικές προσεγγίσεις για τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές. Παράλληλα με την έκδοση αυτή ο ιστότοπος «Νόστιμον Ημαρ» φιλοξενεί απόψεις και σχόλια για το μέλλον της πρόληψης στην χώρα μας. Έτσι ένας ενδιαφέρων και επίκαιρος διάλογος με την κοινότητα βρίσκεται σε εξέλιξη όχι απλώς ως διαδικασία αποτίμησης και ολοκλήρωσης ενός κύκλου αλλά και ως ξεκίνημα ενός νέου.
Η σχέση μου ως διοικητικά υπεύθυνου του Κέντρου Πρόληψης των εξαρτήσεων και προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας «Δίοδος» στην Ρόδο, από την έναρξη λειτουργίας του κέντρου και για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, μου έδωσε την δυνατότητα όχι μόνο να στηρίξω από θέση ευθύνης το έργο των στελεχών της πρόληψης αλλά και την ευκαιρία να κατανοήσω προσωπικά το νόημα της καθολικής πρόληψης.
Η έγκαιρη παρέμβαση πριν από την εμφάνιση ενός προβλήματος υγείας ή γενικότερα μιας μη επιθυμητής συμπεριφοράς είναι ο πλέον αποτελεσματικός τρόπος για την προστασία του γενικού πληθυσμού. Αυτή είναι η βασική ιδέα της καθολικής πρόληψης η οποία υλοποιείται εδώ και χρόνια με συγκεκριμένο και λεπτομερή σχεδιασμό παρεμβάσεων και δραστηριοτήτων σε συλλογικό επίπεδο και απευθύνεται σε όλες τις πληθυσμιακές ομάδες ανεξάρτητα από επαγγελματική ιδιότητα, δημογραφική ομάδα ή ηλικία.
Στο πλαίσιο αυτό οι επιλογές του ανθρώπου αντιμετωπίζονται κυρίως ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής του με το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζει και αναπτύσσεται.
Οι παρεμβάσεις της καθολικής πρόληψης υλοποιούνται κυρίως από το δίκτυο των Κέντρων Πρόληψης που είναι απλωμένο σε όλη την χώρα. Τα προγράμματα και οι δραστηριότητες των Κέντρων Πρόληψης απευθύνονται ιδίως στο νεανικό πληθυσμό αλλά και σε άλλους επαγγελματίες ή άτομα που παίζουν σημαντικό ρόλο, έχουν την ευθύνη ή επηρεάζουν την ζωή και την ανάπτυξη των νέων ανθρώπων ( π.χ. γονείς, εκπαιδευτικοί, κλπ).
Είναι αναγκαίο να τονισθεί ότι τα προγράμματα της καθολικής πρόληψης στήριξαν αλλά και επηρέασαν σημαντικά τον τρόπο σκέψης και εργασίας πολλών επαγελματιών οι οποίοι εργάζονται σε διάφορες υπηρεσίες του δημοσίου και της αυτοδιοίκησης που ασχολούνται με τους νέους και την οικογένεια. Yπηρεσίες και φορείς δηλαδή που παρεμβαίνουν σε θέματα προστασίας ανηλίκων, διαταραχής συμπεριφοράς και διαγωγής παιδιών και νέων στο σχολείο και στην οικογένεια, διαλείπουσας φοίτησης κ.α. Εχει αποδειχθεί ότι αυτές οι μη επιθυμητές συμπεριφορές είναι συμπτώματα δυσλειτουργικών σχέσεων που μπορεί να οδηγήσουν σταδιακά στην διακοπή της σχολικής φοίτησης, σε παραβατικότητα ή και χρήση ουσιών.
Δεν υπάρχει αμφιβολία μετά από είκοσι περίπου χρόνια συστηματικής θεσμικής εφαρμογής της καθολικής πρόληψης ότι είναι χρήσιμη μια διαδικασία συνολικής αξιολόγησης με μοναδικό σκοπό την περαιτέρω ανάπτυξη και εμβάθυνση αυτών των προγραμμάτων σε όλη την χώρα. Το εκπαιδευτικό σύστημα, οι υπηρεσίες του δημοσίου και της αυτοδιοίκησης που ασχολούνται με τους νέους, οι γονείς, οι επαγγελματίες υγείας, η ευρύτερη κοινότητα, όλοι έχουν ανάγκη από την ύπαρξη των προγραμμάτων καθολικής πρόληψης με σκοπό την προαγωγή της υγείας, την αποφυγή δυσάρεστων συμπεριφορών και την πρόληψη των εξαρτήσεων.
Ωστόσο αυτό που φαίνεται να συμβαίνει προκαλεί μάλλον δυσάρεστη έκπληξη αλλά και πολλά ερωτήματα και δεν είναι παρά η προσπάθεια αλλαγών στην ουσία της καθολικής πρόληψης. Μια αλλαγή πολιτικής στην πρόληψη που ισοδυναμεί με την μετάλλαξή της.
Μια τέτοια «εξέλιξη» ουσιαστικά οδηγεί στην αλλοίωση των προγραμμάτων και παρεμβάσεων πρόληψης. Στην εποχή της κρίσης που ολοένα βαθαίνει αρχίζει να κυριαρχεί η αντίληψη της εξατομικευμένης παρέμβασης. Οι διαχειριστές της κρίσης επιθυμούν να επιβάλουν την διαχειριστική τους λογική και στην καθολική πρόληψη. Αυτό γίνεται στο όνομα ενός δήθεν ρεαλισμού.
Μόνον ανησυχία προκαλεί αυτή η «ρεαλιστική» στροφή που επιδιώκει να δώσει έμφαση στις «επικεντρωμένες» και «ενδεδειγμένες» παρεμβάσεις. Παρεμβάσεις που υποτιμούν την δουλειά στην κοινότητα, κατακερματιζοντας έτσι την καθολική πρόληψη καθώς έχουν στόχο να παρέχουν εξατομικευμένες και προσωπικές υπηρεσίες εστιάζοντας στο άτομο και όχι στον άνθρωπο. Με την σειρά τους τα Κέντρα Πρόληψης μετατρέπονται με αυτό τον τρόπο σε φορείς διεκπεραίωσης προγραμμάτων «επικεντρωμένων» και «ενδεδειγμένων» στις ατομικές δυσλειτουργίες και προβλήματα ενώ τα στελέχη πρόληψης σε διαχειριστές εξατομικευμένων κρίσεων και αιτημάτων.
Μια τέτοια προοπτική ταιριάζει περισσότερο σε ΜΚΟ φιλανθρωπικού χαρακτήρα με εκσυγχρονιστικό προσωπείο και όχι σε φορείς/κύτταρα για τα οποία η πολιτεία οφείλει να εξασφαλίσει την λειτουργία τους για να παρέχουν σταθερές και ουσιαστικές παρεμβάσεις καθολικής πρόληψης στην κοινότητα.
* Ο Δημήτρης Τσοποτός είναι νομικός, επιμελητής ανηλίκων στο Δικαστήριο Ανηλίκων της Ρόδου.