Iron Moon: Η ποίηση του ανώνυμου εργάτη

Της Γιάννας Παπαπαύλου

«Από τον 18ο αιώνα, ο γραπτός λόγος αποτέλεσε ένα σημαντικό όχημα για το Διαφωτισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα» αναφέρει ένας από τους σκηνοθέτες του ντοκιμαντέρ «Iron Moon», το οποίο αποτελεί μια ενδοσκόπηση στον ψυχισμό των εργατών που απασχολούνται σε απάνθρωπες συνθήκες εργασίας σε εργοστάσια στην Κίνα.

Οι ιστορίες των πρωταγωνιστών ξεδιπλώνονται μέσα από την ποίηση τους, η οποία καταδεικνύει τους τρόπους με τους οποίους η σχέση μηχανής-σώματος είναι ένα κοινωνικο-οικονομικό προϊόν που ενσωματώνεται στην τεχνολογία των εργασιακών συνθηκών και που αποκολλά το υποκείμενο από την ταυτότητα του προσκολλώντας το στην εξουσιαστική αρχή ενός εργοστασίου.

Κατά τη βικτωριανή εποχή, τα καθεστώτα φυλάκισης και ποινής των φυλακισμένων είχαν εφάμιλλη μορφή με τα σύγχρονα εργοστάσια παραγωγής όπως αυτά που διαπραγματεύεται το ντοκιμαντέρ. Η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος της βιομηχανικής επανάστασης αφομοιώθηκε στις πρακτικές πειθάρχησης του σώματος των φυλακισμένων, όπου πλέον η εξουσία πάνω στο σώμα εγκαθιδρυόταν όχι μέσω δημόσιου μαστιγώματος και εμφανής πρόκλησης πόνου, άλλα μέσω πιο διακριτικών μεθόδων, όπως είναι η χειρωνακτική εργασία, δημιουργώντας ένα είδος “μικροφυσικής της εξουσίας”¹.  Η ίδια η φυλακή μετατρεπόταν σε μια μηχανή, όπου μηχανές και σώματα ενσωματώνονταν σε ένα ολοποιητικό σύστημα που κανοναρχούσε τις μάζες των σωμάτων σε ελεγχόμενες και περιορισμένες κινήσεις.

Εικ.1 Ο «διάδρομος» σε φυλακή Βικτωριανής εποχής.²

Αυτές οι μαζικές χειρονομίες γίνονταν μνήμη στο σώμα και στο μυαλό με επαναλαμβανόμενη εξάσκηση και επαναπροσδιόριζαν το σώμα του κάθε ατόμου ως ένα μικρό μέρος του οποίου η αποτελεσματική λειτουργία εξαρτιόταν από τον ακριβή συντονισμό με ένα μεγάλο μηχάνημα κατασκευασμένο από άλλα σώματα.

Με αυτό τον τρόπο, η έννοια του σώματος ως μηχανής, αντί ως ύλης, απομάκρυνε την φθαρτότητα, τρωτότητα και υποκειμενικότητα από την ανθρώπινη υπόσταση. Η ίδια η παρατήρηση του ανθρώπου με γνώμονα την εσωτερικότητα του, μπορεί να ειπωθεί ότι παρατηρείται το 18^ο αιώνα, όταν οι ζωγράφοι της εποχής δημιούργησαν πορτραίτα που, για πρώτη φορά, το βλέμμα του καλλιτέχνη προσπαθούσε να εντοπίσει τις λεπτομέρειες της έκφρασης του προσώπου που θα αποκάλυπταν μια εσωτερικότητα³.  Άλλωστε, ο ίδιος ο όρος introspection (=ενδοσκόπηση) παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε γραπτά το 1676, όπου ορίζεται ως “οι πράξεις του Μυαλού ή της Φαντασίας, μέσω της αντανάκλασης ή της ενδοσκόπησης του εαυτού»⁴.

Το σώμα ως μηχανή μπορεί να επιτηρηθεί εξωτερικά, αλλά όχι να παρατηρηθεί εσωτερικά, καθώς η ενδοσκόπηση προϋποθέτει το συνειδητό αντίκρισμα δυο υποκειμένων. Η γραμμική παράταξη της παραγωγής όπως και η επιτήρηση τύπου πανόπτικον, μια χωρική δομή που παρατηρείται στα εργοστάσια, καθιστά αδύνατο ένα τέτοιο καθρέφτισμα. Η ίδια η υπόσταση των εργατών με γάντια, μάσκες και στολές, αποτελεί μια μηχανιστική μετατροπή της φυσικής τους παρουσίας σε ένα χώρο όπου οι ίδιοι επιτελούν το ρόλο μιας μηχανής ή ενός στρατιώτη απαγκιστρωμένου από ελεύθερη βούληση, που λαμβάνει μόνο εντολές.

«Στέκονται κατά μήκος της γραμμής

Xia Qiu
Zhang Zifeng
Xiao Peng
Li Xiaoding
Tang Xiumeng
Lei Lanjiao
Xu Lizhi
Zhu Zhengwu
Pan Xia
Ran Xuemei
μέρα και νύχτα

οι μετανάστες είναι έτοιμοι

ντυμένοι πλήρως

αντιστατικά παλτά

αντιστατικά καπέλα

αντιστατικά παπούτσια

αντιστατικά γάντια

αντιστατικά βραχιόλια

καλά εξοπλισμένοι σε προσοχή

περιμένοντας εντολές

μόλις ηχήσουν οι καμπάνες

ένας και όλοι αναφέρουν στον πρώτο αυτοκράτορα!»⁵

Στο ντοκιμαντέρ, η κάμερα εστιάζει στα πρόσωπα των εργατών και αποκαλύπτει την εσωτερικότητα μέσα από τη μελέτη της ποίησης τους, η οποία είναι ενδεικτική της απανθρωποποίησης της οποίας βιώνουν.  Τα περιστατικά αυτοκτονιών είναι τόσο εκτεταμένα ανάμεσα στους εργάτες, που οι ίδιες οι δομές συγκροτημάτων κατοίκησης όπου φιλοξενούνται, έχουν μετατραπεί κυριολεκτικά σε φυλακή.  Μέσω της προσθήκης πλεγμάτων στα μπαλκόνια των δωματίων, οι ιδιοκτήτριες εταιρείες προσπαθούν να αποτρέψουν τους εργάτες από το να αυτοκτονούν πέφτοντας στο κενό.⁶

Eικ.2  Πλάνο από το ντοκιμαντέρ.  Εργάτες της Foxconn, κατασκευαστικής εταιρείας της Apple, πίσω από σιδερένια πλέγματα στις προσόψεις των δωματίων τους. Οι στίχοι του ποιήματος είναι από τον Xu Lizhi, που αυτοκτόνησε ενώ εργαζόταν στη Foxconn.

«Τρέχουμε κατά μήκος του σιδηρόδρομου,

φτάνοντας σε κάποιο μέρος που ονομάζεται ‘η πόλη’

όπου εμπορευόμαστε τη νιότη μας, και τους μυς μας.

Στο τέλος δεν έχουμε τίποτα να εμπορευτούμε, μόνο ένας βήχας

και ένας σκελετός για τον οποίο κανείς δεν ενδιαφέρεται.»

Ποίηση που αναφέρεται σε θάνατο. Η ίδια η ρητορική του μόχθου της εργασίας από τον Μαρξ, εμπεριέχει όρους όπως νεκρή και ζωντανή εργασία. Όπου νεκρή είναι η «περατωμένη εργασία, που έχει αντικειμενοποιηθεί, που έχει αποκρυσταλλωθεί στο προϊόν της» ενώ ζωντανή «είναι η εργασία ενόσω εκτελείται σε ένα επίπεδο που της παρέχει μια καθαυτό δυναμική σημασία»⁷.  Όπως περιγράφεται και στο ποίημα, μια αλληγορία στο κόμιστρο της εργασίας θα ήταν αυτή όπου ο εργάτης στο τέλος της ημέρας πέραν του τετελεσμένου προϊόντος, την νεκρή εργασία, κομίζει το νεκρό του σώμα, μέχρι την επόμενη μέρα που ξυπνά, δραστηριοποιείται, παραδίδοντας όλη τη ζωντάνια του μέχρι να νεκρωθεί ξανά.

“Εργαστήριο, γραμμή συναρμολόγησης, μηχανή, κάρτα εργασίας, υπερωρίες, μισθοί …

Με έχουν εκπαιδεύσει στην υπακοή

Δεν ξέρω πώς να φωνάξω ή να επαναστατήσω

Πώς να παραπονεθώ ή να καταγγείλω

Μόνο πώς να υποφέρω σιωπηλά την εξάντληση»

Η ποίηση αυτών των εργατών, είναι ο μόνος τρόπος να συγκροτηθούν ως υποκείμενα με την αυτογνωσία της ύπαρξης και ταυτότητας τους, κι όχι με την υποταγή σε μια μορφή εξουσίας και ελέγχου. Οι εξωτερικοί ήχοι του εργοστασίου αποσιωπούν μπροστά στους ήχους του εσωτερικού του μυαλού τους.  Η εκφορά του λόγου εμπεριέχει τις ανάσες και οι στίχοι τους είναι φτιαγμένοι από το σπαραγμό για ζωή.  Είναι ακόμη περισσότερο ποιήματα ανάσες. Σαν να αναπνέουν μέσα από την γραφή. Το χέρι τους παλλόμενο πάνω στο χαρτί αποτελεί την αυθόρμητη σωματοποίηση της σκέψης τους.

«Κατάπια ένα φεγγάρι φτιαγμένο από σίδηρο

Αναφέρονται σε αυτό ως καρφί

Κατάπια αυτά τα βιομηχανικά λύματα, αυτά τα έγγραφα ανεργίας

Η νεολαία που στριμώχτηκε στις μηχανές πεθαίνει πριν από την ώρα της

Κατάπια τη φασαρία και τη φτώχεια

Κατάπια πεζογέφυρες, ζωή καλυμμένη με σκουριά

Δεν μπορώ να καταπιώ άλλο

Όλα αυτά που έχω καταπιεί τώρα αναβλύζουν από το λαιμό μου

Ξεδιπλώνονται πάνω στη γη των προγόνων μου

Σε ένα επαίσχυντο ποίημα.»

Η ποίηση του ανώνυμου εργάτη στην γραμμή παραγωγής δεν εμπεριέχεται στο τελικό προϊόν αλλά στη μνήμη ενός αιώνα που καταναλώνει τη βιτρίνα κι αποκρύπτει το βάναυσο παρασκήνιο.

Εικ.3  Ο Xu Lizhi.  Πλάνο από το ντοκιμαντέρ.

Σημειώσεις:

1. Robb J., Harris J.T., “The Body in History: Europe from the Palaeolithic to the Future”, Cambridge University Press 2013, σελ.184-185
2. Εικ.1, ό.π.
3. Όπ.., σελ.181
4. Ό.π.
5. Χωρία από τα ποιήματα είναι σε ελεύθερη μετάφραση παρμένα από το ντοκιμαντέρ και από το διαδίκτυο: https://libcom.org/blog/xulizhi-foxconn-suicide-poetry

Αναγράφονται οι τίτλοι με σειρά εμφάνισης στο κείμενο:

Terracotta warriors at the assembly line, Xu Lizhi

Sleepless, Xu Lizhi

I fall asleep, just standing like that, Xu Lizhi

I swallowed a moon made of iron, Xu Lizhi

6. Malone A., “Revealed: Inside the Chinese suicide sweatshop where workers toil in 34-hour shifts to make your iPod”. Προσπελάστηκε στις 5/10/2017 από: https://www.dailymail.co.uk/news/article-1285980/Revealed-Inside-Chinese-suicide-sweatshop-workers-toil-34-hour-shifts-make-iPod.html
7. Macherey P., «Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο», Εκτός Γραμμής 2013, σελ.26-27.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον “Δρόμο”, τo Σάββατο 14.10.2017