Του Θωμά Γιούργα
Ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα:
Πως θα ήταν η ζωή του Michael Jordan αν είχε γεννηθεί το 1843 στον Αμερικανικό νότο;
Πιθανότατα θα ήταν ένας πάμφτωχος δούλος που θα πάλευε για την ελευθερία και την ίδια την ζωή του. Θα βρισκόταν, δηλαδή, στον αντίποδα του οικονομικού και κοινωνικού φάσματος σε σχέση με τον ζάμπλουτο και πασίγνωστο Michael Jordan που γεννήθηκε το 1963 στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης.
Ο υποθετικός Jordan ακόμα και αν είχε ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά: φυσικά προσόντα, χαρακτήρα, μυαλό, όρεξη για δουλειά, ταλέντο, δεν θα απολάμβανε ούτε κατά προσέγγιση τα αγαθά και την κοινωνική αποδοχή που απολαμβάνει ο πραγματικός Jordan.
Δύο καίρια ερωτήματα προκύπτουν αβίαστα:
(α) Γιατί δύο άνθρωποι με ολόιδια χαρακτηριστικά βρίσκονται στα δύο άκρα του κοινωνικό-οικονομικού φάσματος;
(β) Δικαιούται ηθικά ο πραγματικός Jordan να απολαμβάνει κοινωνικά και οικονομικά αγαθά σε υπερθετικό βαθμό όταν ένας άνθρωπος με ολόιδια χαρακτηριστικά βρίσκεται κάτω από τα όρια της φτώχειας και στερείται βασικά ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες;
Για να απαντήσουμε στο (α) αρκεί να κάνουμε την κοινότοπη διαπίστωση ότι η ιστορική-γεωγραφική συγκυρία με τα χαρακτηριστικά που περικλείει (οικονομικό μοντέλο, κοινωνική δομή, ηθικό-νομικό πλαίσιο) μπορεί να προσφέρει ακόμα και σε ανθρώπους με ολόιδια ή κοντινά χαρακτηριστικά εκ διαμέτρου αντίθετες ευκαιρίες, δικαιώματα, ποιότητα ζωής.
Αυτή είναι μια εύκολη εμπειρική παρατήρηση.
Αντιθέτως, η απάντηση στο (β) ερώτημα απαιτεί μια εξαιρετικά σύνθετη και βαθειά κατανόηση του ανθρώπου και της κοινωνίας σε φιλοσοφικό και ψυχολογικό επίπεδο. Το βασικό ερώτημα που με απασχολεί εδώ είναι το εξής:
-Δικαιούται ο Michael Jordan να διαχειριστεί το 100% του πλούτου που κερδίζει όπως επιθυμεί ή έχει το ηθικό (και τυπικό) χρέος να αναδιανείμει κομμάτι αυτού του πλούτου μέσω της επιβολής φόρων από το κράτος προς όφελος των πιο αδύναμων;
Ο πραγματικός Jordan δεν επέλεξε τα γονίδιά του, τον ιστορικό και γεωγραφικό τόπο που μεγάλωσε, την οικογένεια που τον ανέθρεψε. Δεν επέλεξε το χρώμα, το ύψος, την σεξουαλικότητά του, ίσως ούτε καν την διάθεση για δουλειά και καλλιέργεια των φυσικών ταλέντων του. Ένα τεράστιο κομμάτι της εξίσωσης που μας δίνει ως αποτέλεσμα τον ζάμπλουτο Jordan φαίνεται να είναι εμποτισμένο από άρωμα τυχαιότητας.
Πιο γενικά, πόσο αξίζουμε τα αγαθά που κερδίζουμε με την εργασία μας και τι είδους ηθικά και τυπικά χρέη προκύπτουν από την τυχαιότητα που συνέβαλε καθοριστικά στην οικονομική και κοινωνική μας θέση;
Τον παραπάνω φιλοσοφικό γρίφο έχουν προσπαθήσει να λύσουν δύο ολοκληρωτικές και εκ διαμέτρου αντίθετες ιδεολογικές τάσεις.
Μία, αναποτελεσματική, ίσως, προσέγγιση είναι ότι οφείλουμε να εξαλείψουμε εντελώς τα αποτελέσματα του παράγοντα ‘τύχη’, εξισώνοντας προς τα κάτω τον πραγματικό Jordan του 1960 με τον υποθετικό Jordan του 1860. Αυτό το βίαιο κλείσιμο της οικονομικής ψαλίδας για χάρη της ασφάλειας επιβάλλεται από το παντοδύναμο κράτος και θυσιάζει σε ακραίο βαθμό την αξία της (οικονομικής) ελευθερίας.
Φυσικά, μπορεί εδώ να αντιτείνει κανείς ότι οι οικονομικές ανισότητες μεταξύ των ανθρώπων δεν είναι εξ ολοκλήρου -ή κυρίως- αποτέλεσμα τυχαίων μεταβλητών. Ή ακόμα και αν είναι, δεν είναι δίκαιο αυτός που (έστω και λόγω τύχης) κερδίζει περισσότερα να εξαναγκάζεται να τα απολέσει προς όφελος λιγότερο ταλαντούχων ή παραγωγικών ανθρώπων.
Στην αντίπερα όχθη έχουμε την φιλοσοφική-ιδεολογική προσέγγιση του νεοφιλελευθερισμού. Σύμφωνα με την ολοκληρωτική απάντηση του νεοφιλελευθερισμού, σχεδόν κάθε επιβολή φόρου είναι μια προσπάθεια του κράτους να περιορίσει την ελευθερία και να ‘κλέψει’ τον πλούτο των πολιτών. Η οικονομική ψαλίδα πλουσίων-φτωχών δεν επιτρέπεται να κλείσει από κρατικό χέρι.
Μα τότε πως θα καταφέρουμε να κλείσουμε την ψαλίδα μεταξύ του άδικα καταδικασμένου στην φτώχεια και την δουλεία υποθετικού Jordan με τον (κατά βάση τυχαία) ζάμπλουτο πραγματικό Jordan; Πως θα προσφέρουμε τα αγαθά της παιδείας και της υγείας στις πιο αδύναμες κοινωνικές ομάδες και πως θα αναδιανεμηθεί ο πλούτος προς τα κάτω;
Το ολοκληρωτικό ιδεολογικό μοντέλο του νεοφιλελευθερισμού προτείνει δύο πιθανές λύσεις. Η πρώτη είναι να βρεθούν αρκετοί πραγματικοί Jordan με κοινωνική συνείδηση και φιλανθρωπική δράση οι οποίοι θα μοιράσουν οικειοθελώς κομμάτι του πλούτου τους στους άτυχους υποθετικούς Jordan. Η δεύτερη είναι να βρεθούν αρκετοί υποθετικοί Jordan που θα καταλάβουν τι ζητάει η αγορά στην οποία κινούνται και να προσπαθήσουν να προσαρμοστούν.
Η νεοφιλελεύθερη επιλογή προτείνει ως μόνη αξία την (οικονομική) ελευθερία θυσιάζοντας σε ακραίο βαθμό την ασφάλεια. Με λίγα λόγια, αφήνει την αλληλεγγύη, την παροχή υγείας & παιδείας και την απόδοση οικονομικής δικαιοσύνης στους λιγότερο ευνοημένους αποκλειστικά στην πιθανότητα ύπαρξης αρκετών καλών Σαμαρειτών μέσα σε μια αυτορυθμιζόμενη αγορά.
Τι συμβαίνει όμως στο απευκταίο αλλά οικουμενικά ρεαλιστικό σενάριο όπου είτε οι καλοί Σαμαρείτες δεν είναι αρκετοί (ή αρκετά καλοί) είτε οι πιο φτωχοί αδυνατούν να προσαρμοστούν στις ανάγκες της νεοφιλελεύθερης αγοράς; Η απάντηση είναι εξαιρετικά απλή:
Όποιος δεν προσαρμόζεται, πεθαίνει.
Η κυνική απάντηση του νεοφιλελευθερισμού δικαίως έχει κατηγορηθεί ότι βρίσκεται σε ανοιχτό φλερτ με τον κοινωνικό δαρβινισμό. Ακριβέστερα, ο νεοφιλελευθερισμός προβάλει ως ο θεμέλιος φιλοσοφικός/ιδεολογικός λίθος του κοινωνικού δαρβινισμού. Όπως δεν μπορεί να προσαρμοστεί στο (νεοφιλελεύθερο) οικονομικό-κοινωνικό status quo θα πρέπει νομοτελειακά να αφανιστεί.
Αυτή η σκοτεινή πλευρά της νεοφιλελεύθερης προσέγγισης έγκειται στην αδυναμία της να κατανοήσει πως η αντιμετώπιση της κακής τύχης του κάθε υποθετικού Jordan δεν μπορεί να αφήνεται στην τύχη και εκτός της εποπτείας και της θεσμικής μέριμνας του κράτους (μέσω της επιβολής φόρων για την θεμελίωση του ‘κοινωνικού κράτους’).
Σε φιλοσοφικό-θεωρητικό επίπεδο, πολλοί θα προστρέξουν να σώσουν τον νεοφιλελευθερισμό αντιτείνοντας πως στην Ελλάδα ή αλλού δεν έχει εφαρμοστεί ο ιδεατός νεοφιλελευθερισμός (αντίστοιχα αρκετοί προσπαθούν να διαχωρίσουν τον ιδεατό από τον υπαρκτό σοσιαλισμό).
Το κρίσιμο σημείο προς κατανόηση (το οποίο αξίζει μια ξεχωριστή ανάλυση) είναι ότι όχι μόνο η Ελλάδα αλλά σχεδόν ολόκληρη η Ευρώπη κοιτάζει στα μάτια την άβυσσο του υπαρκτού νεοφιλελευθερισμού. Βρίσκεται, δηλαδή, σε τροχιά κοινωνικού δαρβινισμού υπό την συνοδεία ενός πανευρωπαϊκού ακροδεξιού κρεσέντο.
Αναπόφευκτα, όταν κοιτάς για ώρα την άβυσσο τότε και η άβυσσος θα κοιτάξει εσένα. Και η ματιά της νεοφιλελεύθερης αβύσσου σπινθηροβολεί μια ματωμένη σβάστικα.