Επιστήμη

Καρκίνος: η μετάβαση από τη συλλογικότητα στον ατομισμό στην υγεία

By N.

December 05, 2016

Από τον Πάνο Χριστοδούλου

Κάθε εποχή αντιστοιχεί σε συγκεκριμένα είδη νοσημάτων και συγκεκριμένες αντιδράσεις τις κοινωνίας απέναντι σε αυτά. Από την εποχή της μαγείας και της τιμωρίας, η κοινωνία μεταφέρθηκε στην εποχή της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ο θαυμαστός σύγχρονος κόσμος, της επιστήμης και της τεχνολογίας, έχει οδηγήσει τον άνθρωπο σε ένα διαφορετικό επίπεδο ζωής. Εφόσον μπορούμε να έχουμε μια ολιστική θεώρηση της κατάστασης στην Ευρώπη, διαπιστώνουμε ότι η έννοια της ασθένειας  έχει μεταβληθεί ριζικά. Τα στατιστικά δεδομένα μας δείχνουν ότι οι “αρχαίοι” κίνδυνοι και απειλές έχουν κατά κάποιον τρόπο ρυθμιστεί (European Health Report, 2015). Είναι αλήθεια ότι έχουμε αφήσει κατά πολύ πίσω μας την εποχή του μαύρου θανάτου και των λοιμωδών νοσημάτων, τα οποία έπλητταν ολόκληρες πόλεις και χωριά, δημιουργώντας ένα συλλογικό φαινόμενο κρίσης. Την ίδια στιγμή όμως η αλλαγή του τρόπου ζωής έχει δημιουργήσει μια σειρά νέων φαινομένων όπως η κατάχρηση αλκοόλ, η παχυσαρκία  και η ύπαρξη κοινωνικών ανισοτήτων, με συνέπεια την άνοδο του καρκίνου ως μια από τις κύριες μορφές θανάτου στο δυτικό κόσμο (European Health Report, 2015).

Τρεις τομές στην ιστορία της ιατρικής είναι η θρησκευτική περίοδος της αρρώστιας με τις προσπάθειες του ανθρώπου να πολεμήσει την ασθένεια με μαγεία, η στασιμότητα του Μεσαίωνα με την προσπάθεια περιορισμού της ασθένειας (κινήματα πίστης) και η επιστημονική περίοδος της ασθένειας με απαρχή την Αναγέννηση (Μάντη, Τσελέπη 1999). Στις φεουδαρχικές κοινωνίες το πέρασμα από την υγεία στην ασθένεια, ήταν ισοδύναμο με το πέρασμα από τη ζωή στο θάνατο. Το πρόβλημα δεν ήταν η αντιμετώπιση του αρρώστου, αλλά ο χειρισμός των πτωμάτων που είχαν συσσωρευτεί σε χωριά και πόλεις (Αγραφιώτης, 1988). Έχει παρατηρηθεί λοιπόν μια μετατόπιση στην αιτιολογία των ασθενειών: από το Θεό τιμωρό και την θρησκειολογική αντιμετώπιση των νοσημάτων, η κοινωνία μετακινείται στη Βιολογία τιμωρό και μια διαφορετική προσέγγιση των νοσημάτων.

Πλέον ο ασθενής θα πρέπει να κάνει την αρρώστια του τρόπο ζωής, να ακολουθεί κάποια θεραπεία, να ενημερώνει το γιατρό του, να προσαρμόζει το πρόγραμμα του ανάλογα με τις αντοχές και τα όρια που θέτει η ασθένεια (Adam, Herzlich 1999). Προφανώς σε αυτό εμπλέκονται και διάφοροι άλλοι παράγοντες όπως η σχέση των κοινωνικών τάξεων με την πρόσβαση στην υγεία, οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να μην υπάρχει μια ενιαία και μετρήσιμη εικόνα για τη σύγχρονη στάση του ασθενή.  Για παράδειγμα ακόμα και στα αναπτυγμένα κράτη, στα οποία το επίπεδο διαβίωσης όσον αφορά τα υλικά αγαθά είναι υψηλό, η κρίσιμη παράμετρος που καθορίζει τον μέσο όρο κατάστασης υγείας του πληθυσμού δεν είναι το κατά κεφαλήν εισόδημα, αλλά  η έκταση ανισοτήτων σε πλούσιους και φτωχούς με συνέπεια η αύξηση του ΑΕΠ να μη μειώνει τις ενδοπληθυσμιακές ανισότητες (Wilkinson, 1995).

Αυτό που είναι μετρήσιμο είναι πως παρά το γεγονός ότι πλέον στην Ευρώπη έχουμε ξεφύγει από πανούκλα, φυματίωση και λοιπά “φαντάσματα” του μεσαίωνα και της εποχής προ βιομηχανικής επανάστασης, έχουμε συναντήσει νέα προβλήματα όπως προκύπτουν: αυξημένοι θάνατοι από καρκίνο, καρδιολογικά αίτια, κατάθλιψη, τροχαία ατυχήματα. Αιτίες που δηλαδή αφορούν και διαμορφώνουν  το σύγχρονο δυτικό lifestyle. Σε αυτό το πλαίσιο ο καρκίνος αναδεικνύεται ως μια από τις κυριότερες απειλές για το προσδόκιμο επιβίωσης του πληθυσμού.

Ο Καρκίνος ως χρόνιο νόσημα

Ο Καρκίνος συνιστά μια κακοήθη νεοπλασία, δηλαδή μια αχαλίνωτη ανάπτυξη και επέκταση μη κανονικών κυττάρων, η οποία μπορεί να εμπλέξει κάθε ιστό και όργανο του σώματος με πολλές διαφορετικές μορφές (Clayman, 1994). Έχει αποδειχτεί ότι ο καρκίνος προκαλείται από αλλαγές στα χρωμοσώματα του DNA ως συνδυασμός κληρονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων (Robbins, 2003). Η εξάπλωση της συχνότητας του καρκίνου (κυρίως του πνεύμονα και του παχέος εντέρου) τον χαρακτηρίζει πλέον ως σύγχρονη επιδημία (Τσελέπη, 1999).

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, σε κάθε περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας υπήρχε διαφορετική αντιμετώπιση των ασθενειών. Στην προϊστορική περίοδο οι ασθένειες χαρακτηριζόταν από ένα συνδυασμό μαγικού και θείου. Η εμφάνιση των λοιμωδών νοσημάτων της περιόδου ενείχε στοιχεία από την αρχαία ελληνική τραγωδία: περηφάνια, ύβρις, πτώση. Οι πιο οργανωμένες κοινωνίες του μεσαίωνα πρόσφεραν μεγαλύτερες δυνατότητες  επέκτασης των λοιμωδών νοσημάτων. Η θεοκρατική αντίληψη της εποχής αντιμετώπιζε τα νοσήματα με βάση την παράδοση της ιστορίας  από τα Σόδομα και τα Γόμορρα: οι αμαρτίες των πολιτών οδηγούσαν στην τιμωρία τους και το θάνατο τους. Και στις δύο περιόδους η έλλειψη επιστημονικής έρευνας και φαρμάκων, οδηγούσε στον περιορισμό και όχι στην αντιμετώπιση της ασθένειας.

Οι επιδημίες είχαν  σημαντικές επιπτώσεις στην οργάνωση των κοινωνιών με ισχυρό συμβολισμό (πανούκλα, ευλογιά, χολέρα, ελονοσία) και  ιστορικές ( σύφιλη/  πόλεμοι στην Ευρώπη)  αλλά και πολιτικές επιπτώσεις (Ευλογιά- Ιλαρά/ κατάκτηση Αμερικής). Γι αυτό το λόγο πολλές φορές τους προσέδιδαν άλλη αξία (π.χ. η φυματίωση τον Μεσαίωνα ήταν η ασθένεια των ευγενών και των νεόπλουτων όπου ο πυρετός ήταν σημάδι μιας εσωτερικής φλόγας που έκαιγε την ψυχή όσων νοσούσαν). Η φυματίωση επίσης τοποθετείται σε ένα σημαντικό ιστορικό μεταίχμιο: η μετάβαση από τον σκοταδισμό του μεσαίωνα στο ρομαντισμό του Διαφωτισμού, η μετάβαση από τον ατομικό χαρακτήρα της παραγωγής και της διοίκησης στη φεουδαρχία με το συλλογικό τρόπο παραγωγής και διοίκησης της αστικής τάξης του καπιταλισμού οδήγησαν στη μετάβαση και των ασθενειών από το συλλογικό στο ατομικό επίπεδο.

Ο ασθενής δεν αντιμετωπίζει την ασθένεια ως αποτέλεσμα υπερφυσικό αλλά ως αποτέλεσμα του τρόπου ζωής. Αυτό επέφερε δύο βασικές συνέπειες: την ενεργό συμμετοχή του κράτους με προγράμματα πρόληψης και αντιμετώπισης της υγείας μέσω του  προϋπολογισμού και της ασφάλισης και την ατομική στάση του ασθενή  απέναντι στη νόσο. Επειδή όμως τόσο το κράτος όσο και το άτομο διαπερνούνται από τις αντιθέσεις του συστήματος στο οποίο εξελίσσονται, οι δυνατότητες αντιμετώπισης της νόσου διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Η εμφάνιση του AIDS υπενθύμισε τις αντιφάσεις αυτές και επανάφερε στοιχεία ενοχοποίησης και συλλογικής στοχοποίησης της διαφορετικότητας από το παρελθόν.

Στην πλειοψηφία όμως της σύγχρονης επιδημιολογίας, οι κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας μετέτρεψαν της νόσους από θανατηφόρες σε χρόνιες, γεγονός που δημιούργησε μια νέα κατάσταση στην αντιμετώπιση τους. Η ασθένεια πλέον γίνεται τρόπος ζωής, για τον ασθενή και το περιβάλλον του, ακολουθείται θεραπεία και δομείται μια διαφορετική σχέση με τον γιατρό και το σύστημα υγείας.

Ο ρόλος της οικογένειας

Ένας από τους βασικούς παράγοντες που επηρεάζονται από την εμφάνιση των χρόνιων νοσημάτων είναι η οικογένεια. Η ανακοίνωση της εμφάνισης καρκίνου σε κάποιο από τα μέλη της δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα για τα μέλη της: αγωνία για το μέλλον, αβεβαιότητα και άγχος για την εξέλιξη της νόσου. Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο υποστηρίζει ότι σε κάθε απόπειρα κατανόησης των ατομικών αντιδράσεων στα σωματικά συμπτώματα και στην εμπειρία της ασθένειας, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι ψυχολογικοί, οι κοινωνικοί και οι βιολογικοί παράγοντες (Bakal,1999).  Η προσέγγιση αυτή ενσωματώνει σημαντικά ψυχολογικά φαινόμενα στα οποία περιλαμβάνονται το νόημα που αποδίδει το άτομο στην κατάσταση του, οι ανάγκες και επιθυμίες του ατόμου, το προσωπικό πρότυπο αντίδρασης του ατόμου (Engel, 1997).

Με βάση τα παραπάνω, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ανάγκες και επιθυμίες του κάθε ατόμου, καθίσταται ότι ο ρόλος της οικογένειας (σε συνάρτηση πάντα με τις ατομικές ανάγκες και επιθυμίες) είναι πολύ σημαντικός, ειδικά σε μια ασθένεια που η μάχη μαζί της είναι μια μάχη με το χρόνο. Ο όρος οικογενειακή φροντίδα οικογένεια φροντιστής ορίζεται ως τα πρωταρχικά πρόσωπα  στα οποία ο ασθενής στηρίζεται για βοήθεια με την σωματική φροντίδα, τη διαχείριση των συμπτωμάτων, τις ψυχοκοινωνικές ανάγκες, χωρίς αμοιβή για φροντίδα και χωρίς απαραίτητα την ύπαρξη εξ αίματος δεσμού (Seifert, 2008). Οι στενές αυτές διαπροσωπικές σχέσεις  κινούνται σε ένα φάσμα των συναισθημάτων εκτός από την αγάπη, όπως το αίσθημα υποχρέωσης, αισθήματα ενοχής, ή οικονομικοί προβληματισμοί (Feinberg, 2006).

Ιδιαίτερά στην περίπτωση του καρκίνου, στην τρέχουσα εποχή μας της υγειονομικής περίθαλψης, οι ασθενείς λαμβάνουν επεμβατική και επιθετική θεραπεία στα εξωτερικά ιατρεία, και στη συνέχεια αναρρώνουν στο σπίτι. Άρα, η οικογενειακή φροντίδα καρκίνος φροντιστές είναι απαραίτητη σε συνδυασμό με την υγειονομική ομάδα, καθώς  παρέχει πολύπλοκη φυσική και ψυχολογική υποστήριξη, πριν και μετά από μια περίπλοκη διαδικασία υγειονομικής περίθαλψης, που συντελεί ώστε ο ασθενής να μπορέσει να ανταπεξέλθει σε αυτή (Blum, 2010).

Ο ρόλος της οικογενειακής φροντίδας είναι εξίσου σημαντικός με το υπόλοιπο ιατρικό σκέλος της θεραπείας. Γι αυτό το λόγο είναι σημαντική η εκπαίδευση και στήριξη όχι μόνο του ασθενούς, αλλά και των στενών προσώπων του, καθώς έρευνες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ζουν σε τέτοιο βαθμό την ασθένεια ώστε να μειώνεται το προσδόκιμο ζωής τους (Williams A., 2014). Στον τομέα της ψυχολογικής στήριξης αναπτύχθηκε η μέθοδος της ενδυνάμωσης.

Ο Ρόλος της ενδυνάμωσης

Ενδυνάμωση είναι η διαδικασία κατά την οποία η θεραπευτική ομάδα προετοιμάζει τον ασθενή χρόνιας νόσου ώστε να αναλάβει μέρος ή όλη την ευθύνη της  καθημερινότητας του. Αποτελεί σημαντική εξέλιξη της σχέσης ιατρού ασθενή με επιρροές από το αντιρατσιστικό κίνημα, το φεμινισμό και την υπεράσπιση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών (Graham, 2002). Η σχέση ασθενή γιατρού παλιά χαρακτηριζόταν ως σχέση μεταξύ ενός ειδικού και ενός ανίδεου, πλέον θεωρείται ως μια σχέση μεταξύ ειδικών (Tuckett et al., 1985). Οι χρήστες υγειονομικής φροντίδας δρουν πλέον ως εκλεκτικοί καταναλωτές με μεγιστοποίηση της επιλογής του ασθενή, παροχή ικανοποιητικής πληροφόρησης, καλυτέρευση του επιπέδου φροντίδας, εξασφάλιση της ποιότητας (Nettleton, 1995). Από την άλλη πλευρά όμως ο καταναλωτισμός ενδέχεται να οδηγεί σε πρωτοβουλίες που τελικά αποδυναμώνουν το χρήστη. Άρα υπάρχει ανάγκη για την επιλογή ενός μοντέλου ενδυνάμωσης που θα φέρει τα βέλτιστα αποτελέσματα.

Έχουν αναπτυχθεί τέσσερα κύρια ρεύματα ενδυνάμωσης:

Ο Φουκό διαπίστωσε ότι η ενδυνάμωση προκύπτει μέσα από ένα εύρος δικτύων και κοινωνικών σχέσεων (Humphries, 1994) μέσα στα οποία διαμορφώνονται διαφορετικές τάσεις και δυναμικές, με στόχο το πρόγραμμα της ενδυνάμωσης να τις συγκεράσει και να αναδείξει εκείνες τις τάσεις που ευνοούν τον ασθενή (Barnes, Bowl, 2001). Επίσης ο Φουκό συμπεραίνει ότι κάθε προσπάθεια ενδυνάμωσης γεννά αντίδραση από την πλευρά του ασθενή προς τον επαγγελματία (Cousins and Houssain, 1984). Ως συμπέρασμα των προηγουμένων, χρειάζεται ένα μοντέλο ενδυνάμωσης που δε θα περιορίζεται στις υπάρχουσες υπηρεσίες (όπως το επαγγελματικό), δε θα περιορίζεται  στο άτομο-ασθενή (όπως της αυτοβοήθειας) ούτε στην υπάρχουσα σχέση ιατρού ασθενή (όπως της ανταλλαγής) αλλά θα λαμβάνει υπόψη τις κοινωνικές δομές και τη συλλογικότητα όπως το φιλελεύθερο.

Με βάση λοιπόν το φιλελεύθερο μοντέλο χρειάζεται να διαμορφωθεί ένα κατάλληλο δομικό πλαίσιο για την ενδυνάμωση του ατόμου, αλλά και της οικογένειας, μέσα στο σύστημα υγείας. Δηλαδή χρειάζεται να γίνει η επεξεργασία του πλαισίου στο οποίο θα τοποθετηθεί ο ασθενής:

Στόχος των παραπάνω είναι η δημιουργία ενός φιλικού και εύχρηστου συστήματος ενδυνάμωσης, στο οποίο θα έχουν δυνατότητα πρόσβασης στις υπάρχουσες δημόσιες δομές όλοι οι ασθενείς. Για να διευρυνθεί ακόμα περισσότερο το δίκτυο κάλυψης είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν οι τεχνολογίες ηλεκτρονικής επικοινωνίας, όπως το διαδίκτυο.

Ο ρόλος των τεχνολογιών και του διαδικτύου  

Χαρακτηριστικό των τεχνολογιών και της εξέλιξης του διαδικτύου είναι η δυνατότητα συνεύρεσης πολλών ατόμων από διαφορετικά μέρη, η μεγιστοποίηση της δυνατότητας επικοινωνίας και η ελεύθερη πρόσβαση σε γνώσεις και πληροφόρηση. Τα στοιχεία αυτά είναι πολύ σημαντικά για την ενδυνάμωση του ογκολογικού ασθενή, καθώς διευρύνουν τα δίκτυα υποστήριξης (Udeen-Kraan C.F., 2007).

Η παροχή της δυνατότητας τηλεδιασκέψεων και συνομιλιών, δίνει τη δυνατότητα στον ογκολογικό ασθενή να παρακολουθεί συναντήσεις από διαφορετικά μέρη, αλλά και να συμμετέχει σε ομάδες ασθενών ακόμα και αν υπάρχει αδυναμία μετακίνησης από την οικία (πράγμα συχνό για καρκίνους). Η ίδια δυνατότητα διευκολύνει την υπόλοιπη οικογένεια, καθώς ο ασθενής αφενός δε νιώθει μόνος ενώ αφετέρου οι ίδιοι δεν περιορίζονται και δε δεσμεύονται στην οικία.

Επίσης το διαδίκτυο διευρύνει τη δυνατότητα πληροφόρησης και ενημέρωσης του ασθενή και της οικογένειας. Έρευνες έχουν δείξει ότι η ενημέρωση κσι εκπαίδευση των οικογενειών με τη βοήθεια πιστοποιημένων ιστοτόπων, σε συνεργασία με τους επαγγελματίες υγείας, βοηθά στην ικανότητα των ασθενών να ανταπεξέρχονται στην ασθένεια (Ryhαnen et al, 2008). Πάνω σε αυτή τη δυνατότητα γίνεται έρευνα για την δημιουργία ιστοτόπων ειδικών για καρκινοπαθείς, ώστε να αναπτυχθεί μια διαδραστική και συνεχής επικοινωνία με τους επαγγελματίες υγείας με χρήση ερωτηματολογίων γύρω από τη θεραπεία, τις παρενέργειες και τα αποτελέσματα (Warren et al, 2013).

Στον αντίποδα έρευνες έχουν δείξει ότι ιστότοποι όχι εγκεκριμένοι από επαγγελματίες υγείας δεν παρέχουν πάντα ακριβείς και πλήρης πληροφορίες, ακόμα κι αν προέρχονται από εθελοντικές οργανώσεις (Ream, 2008). Συμπερασματικά το διαδίκτυο δρα υποστηρικτικά και συμπληρωματικά και όχι αντικαθιστώντας τις υπόλοιπες δομές πρόνοιας, καθώς δε καλύπτει το σύνολο των αναγκών του ασθενή (Groen W. Et al., 2015). Αυτό σημαίνει ότι η μεταβολή της σχέσης γιατρού ασθενή έρχεται σε ένα σημείο ισορροπίας: ο ασθενής δεν είναι πλέον ανίδεος αλλά έχει τη δυνατότητα επεξεργασίας και αξιολόγησης, αλλά χωρίς να μπορεί να αντικαταστήσει την ύπαρξη του ιατρικού προσωπικού.

Συμπεράσματα   

Εν κατακλείδι η αντιμετώπιση της ασθένειας του καρκίνου είναι υπόθεση πολλών παραγόντων και συλλογικοτήτων. Και ακριβώς αυτό το συλλογικό χρειάζεται να επαναφέρουμε στις ασθένειες αλλά αυτή τη φορά με τη θετική έννοια του όρου. Ατομική ασθένεια δε σημαίνει μοναχική αντιμετώπιση. Για αυτό το λόγο είναι απαραίτητη η ενδυνάμωση όχι μόνο των ασθενών, αλλά και των συλλογικοτήτων ώστε ο ασθενής να είναι ικανός να:

Δυστυχώς τα παραπάνω επηρεάζονται από τις υπάρχουσες ανισότητες. Όπως αναφέρει η μαρξιστική θεωρία, η δομή και η εξέλιξη των κοινωνιών εξαρτώνται και προσδιορίζονται από τη θέση του πολίτη στην παραγωγική διαδικασία. Όπως συμπληρώνει ο Μαξ Βέμπερ στο παραπάνω υπεισέρχεται το κύρος που απολαμβάνουν τα άτομα στην κοινωνία. Οπότε για να μεταβληθούν και να επιτευχθούν οι στόχοι που τέθηκαν, χρειάζεται μια επανάσταση στις δομές υγείας και τελικά στις ίδιες τις κοινωνικές σχέσεις.

Στόχος είναι να μη μείνει η σύγχρονη εποχή ως η εποχή της επιστήμης για λίγους και των μοναχικών ασθενών.

 

Βιβλιογραφία  .

  1. European Health Report 2015 Highlights: https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/284750/EHR_High_EN_WEB.pdf?ua=1
  2. European Health Report 2015 (full text): https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/288645/European-health-report-2015-Targets-beyondreaching-new-frontiers-evidence-full-book-en.pdf?ua=1
  3. Μάντη Π., Τσελέπη Χ., Κοινωνικές και Πολιτιστικές Πτυχές της υγείας και της ασθένειας, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
  4. Αγραφιώτης Δ., Υγεία και Αρρώστια. Κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις, εκδ. Λίτσας, Αθήνα 1998
  5. Adam Ph., Herzlich Cl., Κοινωνιολογία της ασθένειας και της ιατρικής, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
  6. Wilkinson R.G., Income distribution and life expectancy, British Medical Journal, 1995
  7. Clayman C., Ιατρικό Λεξικό, εκδ. Μανιάτη, Αθήνα 1994
  8. Robbins, Παθολογοανατομική βάση της νόσου, εκδ. Παρισιάνου, Αθήνα 2003
  9. Τσελέπη Χ., Διεθνής αρρώστια και υγεία, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999
  10. Bakal D., Minding the Body: Clinical uses of somatic awareness, εκδ. Guilford Press,  Νέα Υόρκη 1999
  11. Engel G.L.,From biomedical to biopsychocial: being scientific in the human domain, Psychomatics 1997
  12. Seifert ML., The caregiving experience in a racially diverse sample of cancer family caregivers. Cancer Nurs, McCorkle R 2008
  13. Feinberg LF, Ahead of the curve: emerging trends and practicesin family caregiver support, AARP Public Policy Institute,https://assets.aarp.org/rgcenter/il/2006_09_caregiver.pdf., Goldstein C (2006)
  14. Blum K., Understanding the experience of caregivers: a focus on transition, Semin Ocol Nurs 26:243–258, Sherman DW 2010
  15. Graham Μ., Creating spaces: exploring the role of cultural knowledge as a source of empowerment in models of social welfare in Black communities, British Journal of Social Work, 2002
  16. Tuckett D. Et al., Meetings between experts, Tavistock, London 1985
  17. Nettleton S., The sociology of health and illness, Polity Press, Cambridge 1985
  18. Donlan P.,Empowerment and quality in community care, in V. Williamson (ed.), Users First: The Real Challenge for Community Care, Brighton: University of Brighton, 1993
  19. Barnes M., Care, Communities and Citizens, εκδ. Longman, Λονδίνο 1997
  20. Humphries B., Empowerment and social research: elements for an analytic framework, Aldershot: Avebury, 1994
  21. Barnes M., Bowl R., Taking Over the Asylum: Empowerment and Mental Health, Basingstoke: Palgrave, 2001
  22. Cousins M., Houssain , Michel Foucault, εκδ. St Martin’s Press, Νέα Υόρκη 1984
  23. Udeen-Kraan C.F., Participation in online patient support groups endorses patients’ empowerment, Elsevier 2007
  24. Ryhαnen A., The effects of Internet or interactive computer-based patient education in the field of breast cancer: A systematic literature review, Elsevier 2008
  25. Warren E. Et al., Do cancer-specific websites meet patient’ s information needs?, Elsevier 2013
  26. Ream E., et al, An investigation of the quality of breast cancer information provided on the internet by voluntary organisations in Great Britain, Elsevier 2008
  27. Groen W. Et al, Participation in online patient support groups endorses patients’ empowerment, Journal of Medical Internet Research, 2015