Από τον Νίκο Μόττα*
Πάνε περισσότερα από 200 χρόνια από τότε που γεννήθηκε στο Τριρ της Γερμανίας ο σπουδαιότερος στοχαστής της σύγχρονης ανθρωπότητας, ο Καρλ Μαρξ. Πρόκειται για τον άνθρωπο εκείνο που με το ανεκτίμητο επιστημονικό του έργο έκανε πράξη αυτό που ο ίδιος είχε γράψει στις «Θέσεις για τον Φόϊερμπαχ» την άνοιξη του 1845: Δεν ερμήνευσε μόνο τον κόσμο, αλλά κατάφερε να τον αλλάξει.
Και το κατάφερε αυτό θεμελιώνοντας, για πρώτη φορά, την επιστημονική αντίληψη της πάλης των τάξεων ως κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης σε όλες τις ταξικές κοινωνίες. «Η μεγαλοφυϊα του Μαρξ», γράφει ο Λένιν, «συνίσταται στο ότι μπόρεσε νωρίτερα απ’ όλους να βγάλει από δω το συμπέρασμα που μας διδάσκει η παγκόσμια ιστορία και να το εφαρμόσει με συνέπεια. Το συμπέρασμα αυτό είναι η διδασκαλία για την ταξική πάλη» (Β.Ι.Λένιν. Για το Μαρξ και το μαρξισμό, Σύγχρονη Εποχή).
Η σκέψη και το έργο του Μαρξ αποτέλεσαν τομή στην ιστορία της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και ευρύτερα των κοινωνικών επιστημών. Όπως αναφέρει ο Λένιν, ο Μαρξ «είναι νόμιμος διάδοχος ότι πιο καλού δημιούργησε η ανθρωπότητα στο 19ο αιώνα με τη μορφή της γερμανικής φιλοσοφίας, της αγγλικής πολιτικής οικονομίας, του γαλλικού σοσιαλισμού»– των τριών δηλαδή πηγών που αποτέλεσαν τα συστατικά μέρη της μαρξιστικής σκέψης.
«Η προμαρξική “κοινωνιολογία” και ιστοριογραφία», σημειώνει ο Λένιν, «δεν έκαναν στην καλύτερη περίπτωση τίποτε άλλο από το να συσσωρεύουν ακατέργαστα στοιχεία, μαζεμένα, αποσπασμένα και να απεικονίζουν ορισμένες πλευρές του ιστορικού προτσές. Ο μαρξισμός έδειξε το δρόμο για μια καθολική, ολόπλευρη μελέτη του προτσές της γέννησης, της ανάπτυξης και της παρακμής των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, εξετάζοντας όλες τις αντιφατικές τάσεις στο σύνολο τους, ανάγοντες τες στους όρους ζωής και παραγωγής των διαφόρων τάξεων της κοινωνίας…».
«Η συνεισφορά του Μαρξ είναι πως ξαφνικά παρήγαγε μία ποιοτική αλλαγή στην ιστορία της κοινωνικής σκέψης. Ερμηνεύει την ιστορία, κατανοεί τη δυναμική της και προβλέπει το μέλλον (πράγμα που από μόνο του ικανοποιεί την επιστημονική του υποχρέωση), αλλά επί πρόσθετα εκφράζει μία επαναστατική αντίληψη: ο κόσμος δεν αρκεί να ερμηνευτεί αλλά θα πρέπει να μεταβληθεί. Ο άνθρωπος παύει να αποτελεί δούλο και εργαλείο του περιβάλλοντός του, μετατρέποντας τον εαυτό του σε αρχιτέκτονα της μοίρας του. Εκείνη τη στιγμή, ο Μαρξ θέτει τον εαυτό του στόχο όλων εκείνων που ενδιαφέρονται να διατηρήσουν την παλιά τάξη…».
–Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, Σημειώσεις για τη μελέτη της Κουβανικής Επανάστασης, 1960.
Ο Μαρξ πήγε τη διαλεκτική του Χέγκελ ένα βήμα παραπέρα. «Η φιλοσοφία του Μαρξ είναι ο ολοκληρωμένος φιλοσοφικός υλισμός, που έδωσε στην ανθρωπότητα- και ιδιαίτερα στην εργατική τάξη- ισχυρά όργανα γνώσης» γράφει ο Β.Λένιν. Ο ίδιος Μαρξ φώτισε αυτό που επιφανείς αστοί οικονομολόγοι και μελετητές δεν είχαν αναδείξει. «Εκεί που αστοί οικονομολόγοι έβλεπαν σχέσεις πραγμάτων (ανταλλαγή εμπορεύματος με εμπόρευμα), ο Μαρξ αποκάλυψε σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους […] Η διδασκαλία της υπεραξίας είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ» παρατηρεί ο Βλ.Λένιν.
Αναφερόμενος στο έργο του στενού του συνεργάτη, ο Φρ. Ένγκελς επισημαίνει: «Όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της οργανικής φύσης, λέει ο Ενγκελς, έτσι ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας: (…) Μα αυτό δεν είναι όλο. Ο Μαρξ ανακάλυψε επίσης τον ειδικό νόμο κίνησης του σημερινού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και της αστικής κοινωνίας που προέρχεται απ’ αυτόν. Με την ανακάλυψη της υπεραξίας φωτίστηκαν μεμιάς όλα, ενώ όλες οι προηγούμενες έρευνες, τόσο των αστών οικονομολόγων, όσο και των σοσιαλιστών κριτικών, είχαν πλανηθεί στο σκοτάδι» (Επικήδεια ομιλία, Μάρτης 1883, «Κ. Μαρξ – Φ. Ένγκελς, «Διαλεχτά Έργα», τόμος Α).
Ο ίδιος ο Μαρξ, αναφερόμενος στο έργο του έγραφε: “Ο,τι καινούριο έκανα εγώ, ήταν για να αποδείξω:
- Ότι η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται απλώς με ορισμένες φάσεις ανάπτυξης της παραγωγής.
- Ότι η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου.
- Ότι η ίδια αυτή η δικτατορία αποτελεί μονάχα το πέρασμα στην κατάργηση όλων των τάξεων και σε μια αταξική κοινωνία». (Κ. Μαρξ – Φ. Ενγκελς, «Διαλεκτά Εργα», τ. 1).
Η πνευματική κληρονομιά του Κ. Μαρξ είναι αντιστρόφως ανάλογη των υλικών αγαθών που άφησε στους απογόνους του. Ο ίδιος έφυγε απ’ τη ζωή όπως έζησε: φτωχός και χωρίς την αναγνώριση της οποίας έτυχαν διανοητές και επιστήμονες της εποχής του. Με την σπουδαία αρωγή του Φρίντριχ Ένγκελς άφησε ωστόσο πίσω του ότι πιο πλούσιο, ότι πιο ισχυρό και σημαντικό έργο θα μπορούσε να κληρονομήσει η εργατική τάξη.
Από το «Κεφάλαιο», (το αξεπέραστα μεγαλοφυές αυτό έργο της ανθρώπινης διανόησης) μέχρι την «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» και από το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» μέχρι την «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» δίνονται απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα που είχαν τεθεί από την πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας.
«Αν ο Μαρξ και ο Λένιν ήταν σήµερα ζωντανοί, θα ήταν βασικοί διεκδικητές του βραβείου Νόµπελ για την οικονοµία. Ο Μαρξ προέβλεψε την προϊούσα εξαθλίωση των εργαζοµένων και ο Λένιν προείδε την υποταγή της υλικής παραγωγής στη συσσώρευση κερδών του χρηµατοπιστωτικού κεφαλαίου. Οι προβλέψεις τους είναι κατά πολύ ανώτερες από τα “οικονοµικά µοντέλα” που σήµερα βραβεύονται µε Νόµπελ και από τις προβλέψεις των κεντρικών τραπεζιτών, των υπουργών Οικονοµικών και των νοµπελιστών οικονοµολόγων…».
–Πωλ Γκρεγκ Ρόμπερτς, υφυπουργός οικονομικών ΗΠΑ επί προεδρίας Reagan, Counterpunch.org, 7/10/2009.
Στην κληρονομιά αυτού του έργου στηρίχθηκε ένας άλλος μεγάλος της Ιστορίας, ο ηγέτης της Οχτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, Βλ. Λένιν, για να συνθέσει την ολοκληρωμένη θεωρία του μαρξισμού-λενινισμού, του επιστημονικού σοσιαλισμού. Στη βάση αυτών των ιδεών χτίστηκε το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος στον κόσμο, καταργήθηκε η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, κατακτήθηκαν εργασιακά δικαιώματα. Στη βάση των ιδεών του Μαρξ αναπτύχθηκαν σε όλον τον κόσμο κινήματα με στόχο την κοινωνική χειραφέτηση- με τη μελέτη του Μαρξ γαλουχήθηκαν και σφυρηλατήθηκαν επαναστάτες-σύμβολα του 20ου αιώνα από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Ερνστ Τέλμαν μέχρι τον Φιντέλ Κάστρο και τον Ερνέστο Τσε Γκεβάρα.
Ο Μαρξ διέψευσε όσους, μετά τις αντεπαναστατικές ανατροπές στην ΕΣΣΔ και την ανατολική Ευρώπη, προέβλεψαν το «τέλος της Ιστορίας» και θέλησαν να βάλουν το μαρξισμό στα σκονισμένα χρονοντούλαπα των βιβλιοθηκών. Σήμερα, παρά την ύφεση των τελευταίων δύο δεκαετιών στην οποία βρίσκεται το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, ο Μαρξ είναι επίκαιρος όσο ποτέ. Ιδιαίτερα σε συνθήκες παρατεταμένης βαθιάς συστημικής κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος, την περιοδικότητα της οποίας ο Κάρολος είχε τη διορατικότητα να προβλέψει.
Στις μέρες μας, ο Καπιταλισμός, μοιάζει να είναι βγαλμένος απ’ τις σελίδες του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου»: ολοένα και πιο συγκεντρωτικός, σάπιος και παρωχημένος, γεννά μονάχα κρίσεις, φτώχεια και πολέμους. Ο Μαρξ δικαιώθηκε.
* Υποψήφιος διδάκτωρ πολιτικών επιστημών και ιστορίας