Οι Ουπανισάδες είναι ένα αρχαίο Ινδουιστικό κείμενο –ουσιαστικά μια συλλογή από κείμενα, που γράφτηκαν ανάμεσα στο 8ο και το 6ο προ Χριστού αιώνα.
Σε αυτά οι Ινδοί σοφοί, όπως ακριβώς την ίδια εποχή οι Ίωνες φιλόσοφοι, κάνουν την υπέρβαση και προσπαθούν να κατανοήσουν τον κόσμο όχι μυθολογικά, αλλά φιλοσοφικά.
Αναφερόμενοι στον άνθρωπο οι Βραχμάνοι διακρίνουν τέσσερις καταστάσεις της ύπαρξης του: Την εγρήγορση, τον ύπνο, το όνειρο και μια υπερβατική κατάσταση του πραγματικού εαυτού.
Δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά η σύγχρονη μελέτη του ύπνου φαίνεται να καταλήγει στην ίδια διάκριση. Το πώς οι σοφοί, έχοντας ως μόνο εργαλείο τη σκέψη τους, κατέληξαν στα ίδια συμπεράσματα με τους επιστήμονες του νου, οι οποίοι μελέτησαν εκατοντάδες χιλιάδες ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα, δεν είναι κάτι που μπορεί να φανερωθεί εύκολα.
Ας δούμε καλύτερα πώς εννοούν οι επιστήμονες αυτήν την υπερβατική κατάσταση.
~~{}~~
Μέχρι να ξεκινήσουν οι μελέτες του ύπνου, τον εικοστό αιώνα, πιστεύαμε ότι υπάρχουν μόνο δύο καταστάσεις: Εγρήγορση και ύπνος.
Όμως ο ύπνος είναι πολύ περισσότερο πολύπλοκη διαδικασία από το «σβήσιμο» του υπολογιστή ή κάποιας συσκευής. Υπάρχουν πολλά στάδια σε αυτόν και -αντιθέτως απ’ ό,τι είναι διαδεδομένο- σε όλα ονειρευόμαστε.
Αυτό ίσως να το έχετε καταλάβει και μόνοι σας, χωρίς να χρειάζεται να σας κάνουν ΗΕΓ. Αν μείνετε άγρυπνοι πάνω από ένα εικοσιτετράωρο τότε με το που κλείνετε τα μάτια σας ονειρικές εικόνες εμφανίζονται, χωρίς να χρειαστεί να περάσετε όλα τα στάδια του ύπνου.
Ακόμα και στο βαθύ ύπνο βλέπουμε όνειρα, απλά αυτά τα θυμόμαστε πιο δύσκολα ή καθόλου.
Σε ιδιαίτερες περιπτώσεις, με ανθρώπους που έμειναν ξύπνιοι όσο είναι το όριο του ανθρώπου (αυτό υπολογίζεται στις τέσσερις μέρες), τα υποκείμενα κοιμόντουσαν και ονειρευόντουσαν ακόμα και με ανοιχτά μάτια.
~
To 1952 οι Κλάιτμαν και Ασερίνσκι έκαναν μελέτες πάνω στον ύπνο, στο πανεπιστήμιο του Σικάγο. Αυτοί ήταν που ανακάλυψαν τον παράδοξο ύπνο ή αλλιώς τον πολύ γνωστό ύπνο REM (rapid eye movement).
Ενώ στα υπόλοιπα στάδια τα εγκεφαλικά κύτταρα συντονίζονται σε πολύ αργούς ρυθμούς (κύματα α, δ, θ), στον παράδοξο ύπνο, ο οποίος επαναλαμβάνεται για αρκετές φορές κάθε νύχτα, ο εγκέφαλος λειτουργεί όπως όταν είναι σε εγρήγορση.
Όμως ενώ υπάρχει αυτή η υπερδιέγερση ο ονειρευόμενος δεν έχει συνείδηση του εαυτού του, δεν καταλαβαίνει ότι ονειρεύεται, αλλά αποδέχεται την ονειρική κατάσταση ως αληθινή, ό,τι και να συμβαίνει.
Αν σκεφτεί, για κάποιο λόγο (όπως σε έναν εφιάλτη), ότι αυτό που ζει είναι όνειρο, τότε αμέσως αφυπνίζεται.
Την ίδια στιγμή, ενώ βρίσκεται στον παράδοξο ύπνο, το εγκεφαλικό στέλεχος στέλνει μέσω του νωτιαίου μυελού μήνυμα σε όλο το σώμα και οι μυς παραλύουν. Οι μόνοι που λειτουργούν είναι εκείνοι των ματιών και του πέους –για τις γυναίκες είναι πιο δύσκολο να εξακριβωθεί αν υπάρχει διέγερση.
~~
Ο ονειρευόμενος, ουσιαστικά, είναι παγιδευμένος στον εγκέφαλο του, παγιδευμένος σε έναν ονειρικό κόσμο, χωρίς να έχει αίσθηση της παγίδας. Κι ενώ είμαστε εμείς που ονειρευόμαστε, δεν ελέγχουμε το όνειρο, σαν να είναι μια εξωτερική πραγματικότητα. Ενώ είμαστε εμείς που ονειρευόμαστε, «εγώ» δεν υπάρχει. Ο ονειρικός μας εαυτός ζει κάτι πέρα από τον… εαυτό μας.
Αυτή, ίσως, να είναι η υπερβατική τέταρτη κατάσταση της ύπαρξης που προσπάθησαν να εξηγήσουν οι Βραχμάνοι. Και δεν ήταν οι μόνοι που εντυπωσιάστηκαν από τη φύση του παράδοξου ύπνου.
Οι Αβορίγινες της Αυστραλίας, οι οποίοι ποτέ δεν ανέπτυξαν τη γραφή ούτε προχώρησαν πέρα από το μυθολογικό, πίστευαν ότι ο κόσμος μας, η πραγματικότητα, δεν είναι στερεή όπως νομίζουμε, αλλά είναι το όνειρο κάποιων άλλων ανθρώπων ή ενός υπέρτατου όντος.
Και αυτή είναι σίγουρα μια πολύ λογοτεχνική προσέγγιση της πραγματικότητας: Ό,τι ζούμε δεν είναι παρά το όνειρο κάποιου θεού.
~~{}~~
Μια άλλη παρανόηση σχετικά με τα όνειρα είναι το υπερρεαλιστικό τους περιεχόμενο. Ξυπνώντας τα υποκείμενα που μόλις είχαν μπει στον παράδοξο ύπνο και ζητώντας ‘τους να περιγράψουν τα όνειρα τους, οι επιστήμονες κατέγραψαν μια τεράστια ποικιλία από «βαρετά» όνειρα. Τα περισσότερα όνειρα δεν είχαν τίποτα το εντυπωσιακό ή υπερρεαλιστικό.
Έμοιαζαν σαν μια καθημερινή ιστορία, ρουτινιάρικη όπως η ζωή του ονειρευόμενου. Μόνο 8 στα 100 όνειρα που καταγράφηκαν έμοιαζαν με αυτά που περιγράφουν οι λογοτέχνες στα βιβλία τους –αν και δεν είχαν τη συνοχή που καταφέρνουν οι λογοτέχνες όταν τα αναδομούν.
~
Ίσως, σε μια μελλοντική κοινωνία όπου τα όνειρα θα μπορούν να καταγράφονται σε βίντεο, να υπάρχει μια ιδιαίτερη κατηγορία επαγγελματιών ονειροπόλων, οι οποίοι θα παράγουν ενδιαφέροντα όνειρα, σαν να γράφουν ένα βιβλίο ή σαν να φτιάχνουν μια ταινία: Οι ονειρογράφοι.
Και γι’ αυτά τα όνειρα πολλοί θα πληρώνουν -για να τα αγοράσουν και να τα απολαύσουν μέσω της ονειρο-συσκευής.
~~{}~~
Ο άνθρωπος, φυσικά, δεν είναι το μόνο ζώο που ονειρεύεται. Έχει αποδειχτεί ότι κάθε ζώο βλέπει όνειρα, με εξαίρεση δύο:
Το πρώτο είναι το δελφίνι, το οποίο κοιμάται κατά το ήμισυ, με το ένα ημισφαίριο, για να μπορεί να βγαίνει στην επιφάνεια και να αναπνέει.
Το άλλο ζώο είναι η έχιδνα, ένας μαρσιποφόρος σκαντζόχοιρος της Ωκεανίας, ο οποίος μαζί με τον ορνιθόρυγχο ανήκει σε μία από τις πιο παλιές και παράξενες οικογένειες ζώων, τα μονοτρήματα.
~
Τα ζώα κοιμούνται, αλλά πώς ξέρουμε ότι βλέπουν όνειρα; Τη στιγμή του παράδοξου ύπνου το σώμα μας παραλύει κι αυτό συμβαίνει επειδή ο εγκέφαλος μας είναι πιο έξυπνος από εμάς.
Σε γάτες του εργαστηρίου (ένα σπάνιο είδος θηλαστικών που η ζωή τους δεν έχει καμία αξία) αφαιρέθηκε το εγκεφαλικό στέλεχος για να γίνει η μελέτη πάνω στον παράδοξο ύπνο.
Αυτές οι γάτες, όταν έμπαιναν στον REM ύπνο, πεταγόντουσαν από τη φωλιά τους και –χωρίς να ξυπνήσουν- ξεκινούσαν να κυνηγάνε τα ονειρικά ποντίκια, να τα τρώνε ή να ορθώνουν τη ράχη τους όταν έρχονταν αντιμέτωπες με κάποιον ονειρικό σκύλο.
~
Αυτό συμβαίνει σπάνια και στους ανθρώπους, χωρίς αφαίρεση του εγκεφαλικού στελέχους, και τότε μιλάμε για τους υπνο-τρομοκράτες.
Πρόκειται για μια διαταραχή συμπεριφοράς σχετιζόμενη με τον ύπνο REM και είναι πρώιμο σύμπτωμα της νόσου του Πάρκινσον.
Αυτή τη διαταραχή τη περιέγραψε πρώτος ο νευρολόγος Μέχογουολντ το 1986. Οι ασθενείς είναι συνήθως άνω των 50 -και 9 στις 10 περιπτώσεις άντρες. Σε κατάσταση εγρήγορσης, αλλά και στο φυσιολογικό ύπνο είναι εντελώς κανονικοί άνθρωποι. Μόλις όμως μπαίνουν στον παράδοξο ύπνο μεταμορφώνονται σε «τρομοκράτες».
Στην ελαφριά μορφή της πάθησης οι ασθενείς μόνο μιλάνε κατά τη διάρκεια του REM ή ανασηκώνουν χέρια και πόδια –πράγμα που συμβαίνει και σε υγιείς ανθρώπους, όταν βλέπουν πολύ έντονα όνειρα και βρίσκονται πολύ κοντά στο στάδιο της αφύπνισης.
(Παρεμπιπτόντως, ξυπνάμε πολύ περισσότερες φορές από όσες θυμόμαστε κάθε βράδυ και αυτό συμβαίνει για να ελέγξουμε την ασφάλεια του χώρου στον οποίο βρισκόμαστε, αταβιστική συνήθεια από μια εποχή όπου δεν υπήρχαν πόρτες και σπίτια.)
Στην ακραία εκδοχή της πάθησης οι ασθενείς σηκώνονται από το κρεβάτι –χωρίς να έχουν ξυπνήσει- βρίζουν, βλαστημάνε, χτυπάνε όποιον βρουν μπροστά τους (ακόμα και τα παιδιά τους ή το σύντροφο τους), αυτοτραυματίζονται, παθαίνουν κατάγματα.
Σε αυτή την περίπτωση οι ασθενείς δένονται προληπτικά στα κρεβάτια τους πριν κοιμηθούν ή κοιμούνται στο πάτωμα ενός εντελώς άδειου και κλειδωμένου –απ’ έξω- δωματίου.
Όπως η υπνοβασία, έτσι και η υπνοτρομοκρατία, δεν είναι αποκύημα της φαντασίας, αλλά νευρολογικός εκφυλισμός.
~
Σε αντίθεση με όσα πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες, ο Ύπνος δεν είναι ο δίδυμος αδελφός του Θανάτου. Μάλλον είναι μια διαφορετική κατάσταση συνείδησης, εξίσου σημαντική και απαραίτητη για την επιβίωση μας.
Χωρίς ύπνο οι άνθρωποι -και όλα τα ζώα- χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα, χάνουν τη μνήμη τους, αδυνατίζει το ανοσοποιητικό τους σύστημα και τελικά πεθαίνουν.
Ως τώρα δεν έχει αποδειχτεί τι ακριβώς κάνει ο εγκέφαλος όταν κοιμάται και ονειρεύεται –και γιατί χρειάζεται τόσο πολύ τον ύπνο.
Η θεωρία που αποδέχονται οι περισσότεροι από τους επιστήμονες είναι ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου ο εγκέφαλος αδειάζει μνήμες στο «κάδο ανακύκλωσης».
Αναβιώνει τις εμπειρίες των προηγούμενων ημερών για να επιλέξει τι χρειάζεται να διατηρηθεί στη μνήμη και τι να ξεχαστεί.
Τα ίδια τα όνειρα δεν έχουν κανένα νόημα, αλλά ο εγκέφαλος, καθώς επεξεργάζεται τις πληροφορίες και τις εικόνες, τις νοηματοδοτεί, ειδικά αφότου αφυπνιστεί.
Αν είσαι της ψυχαναλυτικής σχολής θα δώσεις ένα ψυχαναλυτικό νόημα σε αυτά, αν είσαι θρησκευόμενος ένα θρησκευτικό νόημα, αν είσαι μεταφυσικός θα νομίζεις ότι μπορείς να δεις το μέλλον, αν είσαι λογοτέχνης θα βρεις το καινούριο σου μυθιστόρημα.
~
Ας τελειώσω αναφέοντας και μια προσωπική ονειρική εμπειρία:
Πριν λίγους μήνες είδα στον ύπνο μου ένα ολόκληρο μυθιστόρημα, το τέλειο μυθιστόρημα. Καθώς ονειρευόμουν πατούσα Ctrl+S για να αποθηκευτεί και να μην το χάσω.
Όταν ξύπνησα δεν θυμόμουν τίποτα από το «μυθιστόρημα», πέρα από την τελειότητα του και την απεγνωσμένη προσπάθεια να το «σώσω» στον σκληρό δίσκο του εγκεφάλου μου.
Δυστυχώς, όμως, είτε το ονειρικό μυθιστόρημα ποτέ δεν υπήρξε είτε το αποθήκευσα σε κάποιον μη προσπελάσιμο φάκελο, το θέμα είναι ότι δεν μπορώ να θυμηθώ ούτε ένα στοιχείο του –πέρα από την τελειότητα του.
Αλλά, ούτως ή άλλως, ήταν ένα πολύ ωραίο όνειρο –και σηκώθηκα ιδιαίτερα ευδιάθετος.
~~
(Περισσότερα για τον παράδοξο ύπνο μπορείτε να βρείτε στα βιβλία:
«Η μηχανή του νου», Colin Blakemore, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, μτφ: Άρης Μπερλής, επιστημονική επιμέλεια Ηλίας Κούβελας
«Το βιβλίο του ύπνου», Peter Spork, εκδόσεις Κλειδάριθμος, μτφ: Γιάννης Κέλογλου)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~