Του Βασίλη Κωστάκη
Μία άποψη σε 700 λέξεις
Ένα από τα δημοφιλέστερα άρθρα του Νόστιμου Ήμαρ είναι το Ο Μαρξ είχε δίκιο: 5 γεγονότα του σήμερα που προέβλεψε σωστά. Εδώ θα καταπιαστώ με το έκτο «γεγονός» που πολλοί αγνοούν και κατά τη γνώμη μου είναι από τα σημαντικότερα. Πρόκειται για τη σύντομη αναφορά του Μαρξ (1858, The Grundrisse) στον γενικό νου ή τη γενική διάνοια (general intellect).
Η γενική διάνοια περιλαμβάνει τη συλλογική γνώση, τη γλώσσα, τα σχέδια, τα δεδομένα, τη δικτύωση, την επικοινωνία, εν γένει την πληροφορία. Αναφέρεται στο δημόσιο χαρακτήρα της πληροφορίας η οποία σήμερα αποτελεί βασική παραγωγική δύναμη.
Ένας από τους λίγους που έχουν καταπιαστεί με το θέμα είναι ο Ιταλός φιλόσοφος Πάολο Βίρνο. Σε ένα κείμενό του περί γενικής διάνοιας, ο Βίρνο κλείνει ρωτώντας, μεταξύ άλλων, αν ο δημόσιος χαρακτήρας της νόησης δύναται να αποτελέσει τη βάση για μια νέα δημόσια σφαίρα.
Θα τολμήσω να απαντήσω πως ναι. Σπέρματα μιας τέτοιας δυναμικής βλέπουμε στη βασισμένη στα κοινά ομότιμη παραγωγή: από την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Βικιπαιδεία, τα εγχειρήματα ελεύθερου λογισμικού (π.χ. το GNU/Linux), τις κοινότητες ανοικτού σχεδιασμού (π.χ. το FarmHack, OpenBionics), μέχρι τα hackerspaces (π.χ. hackerspace.gr) και τα εγχειρήματα τοπικοποίησης (π.χ. οι οικοκοινότητες).
Αρχικά, τα δίκτυα όπου διασυνδεδεμένοι υπολογιστές μπορούσαν να επικοινωνούν απευθείας μεταξύ τους ονομάστηκαν ομότιμα. Σε αυτό το πλαίσιο ο διαμοιρασμός μουσικών αρχείων ή βίντεο μέσω τέτοιων δικτύων αποκαλέστηκε επίσης ομότιμος. Όπως ακόμη, ομότιμο αποτελεί και ένα μέρος της υποδομής του διαδικτύου. Όμως, πίσω από τους υπολογιστές αυτούς βρίσκονται άνθρωποι. Οι άνθρωποι λοιπόν έχουν ένα ακόμα εργαλείο που τους επιτρέπει να αλληλεπιδρούν και να αυτο-οργανώνονται σε παγκόσμια κλίμακα.
Βλέπουμε, συνεπώς, την ομοτιμία ως έναν τύπο ανθρωπίνων σχέσεων όπου οι άνθρωποι μπορούν να συνεργάζονται ανεμπόδιστα και να παράγουν κοινή αξία. Δεν είναι ωστόσο απαραίτητο μια υποδομή να είναι απολύτως ομότιμη για να επιτρέψει τη δημιουργία ομότιμων σχέσεων. Για παράδειγμα, συγκρίνετε το Facebook ή το Bitcoin με τη Βικιπαιδεία ή το ελεύθερο λογισμικό: όλα τα παραπάνω εκμεταλλεύονται τις ομότιμες δυναμικές, μα με διαφορετικούς τρόπους και διαφορετικούς πολιτικούς προσανατολισμούς και κίνητρα.
Επομένως, η ομοτιμία είναι μία μορφή σχέσης που επιτρέπει στους ανθρώπους να οργανώνονται σε δίκτυα και να συνεργάζονται, παράγοντας και ανταλλάσσοντας αξία. Η συνεργασία είναι συνήθως ανεμπόδιστη. Δηλαδή, κάποιος/α δεν χρειάζεται την άδεια του άλλου/ης για να συνεισφέρει. Η ποιότητα και η συμπερίληψη της συνεισφοράς στο κοινό έργο κρίνεται μετά, από άτομα που συνήθως η κοινότητα τους έχει δώσει αυτόν τον ρόλο (τους συντηρητές, επιμελητές κ.α.), όπως για παράδειγμα συμβαίνει στη Βικιπαιδεία.
Στη σφαίρα της πληροφορίας, όπου ο διαμοιρασμός και η αντιγραφή δεδομένων γίνεται με χαμηλά οριακά κόστη, τα ομότιμα δίκτυα διασυνδεδεμένων υπολογιστών μπορούν να παρέχουν ζωτικής σημασίας κοινόχρηστες υποδομές για τα κοινά. Ωστόσο, η ομοτιμία δεν αναφέρεται μόνο στον ψηφιακό κόσμο και δεν σχετίζεται μόνο με την υψηλή τεχνολογία. Σε γενικές γραμμές, η ομοτιμία μπορεί να είναι συνώνυμο της «κοινοκτημοσύνης» και του «κοινωνείν» (commoning).
Υπάρχουν διάφοροι ορισμοί των «κοινών» (commons). Ο David Bollier χαρακτηρίζει τα κοινά ως κοινούς πόρους, η διαχείριση των οποίων πραγματοποιείται από μια κοινότητα χρηστών, σύμφωνα με τους κανόνες και τις νόρμες της εκάστοτε κοινότητας. Εδώ εστιάζουμε την προσοχή μας στα ψηφιακά κοινά της πληροφορίας καθώς αυτά αποτελούν τα «νέα κοινά». Αυτά τα κοινά αντιπροσωπεύουν τη γνώση η οποία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος κάθε είδους παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων των υλικών αγαθών.
Η ομοτιμία κινείται σταδιακά από την περιφέρεια του παγκόσμιου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος προς τον πυρήνα του, τροποποιώντας έτσι άλλους τύπους σχέσεων εντός της αγοράς και του κράτους. Οι ομότιμες δυναμικές γίνονται συχνά πιο αποτελεσματικές από τις κυρίαρχες και αποκτούν πλεονεκτήματα μέσα από την αξιοποίηση των κοινών. Οι ομότιμες σχέσεις μπορούν να αναβαθμιστούν αποτελεσματικά σε παγκόσμιο επίπεδο, κυρίως λόγω της ανάδυσης ομότιμων διαδικτυακών τεχνολογιών και πρακτικών. Για παράδειγμα, η συνάντηση μέσων παραγωγής πληροφορίας (π.χ. οι υπολογιστές και το διαδίκτυο) με αναδυόμενες εργαλειομηχανές κατασκευής (π.χ. CNC μηχανήματα και τριδιάστατοι εκτυπωτές) αλλά και πιο παραδοσιακά εργαλεία (π.χ. δράπανο) καθιστά δυνατά νέα παραγωγικά μοντέλα βασισμένα στα κοινά. Έτσι, η δυναμική των μικρών ομάδων μπορεί τώρα να κλιμακωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο εστιάζοντας τόσο στην άυλη γνώση όσο και στην υλική παραγωγή.
Επιστρέφοντας, λοιπόν, στην ερώτηση του Βίρνο και χρησιμοποιώντας τον όρο γενική διάνοια του Μαρξ, θα ισχυριστώ ότι τα κοινά είναι η νέα αυτή δημόσια σφαίρα, πέρα από το κράτος και την αγορά.