του Νικήτα Φεσσά
Φανταστείτε έναν τραπεζίτη στην Ελβετία ο οποίος στέκεται μπροστά στο ράφι του σούπερ μάρκετ, και δεν μπορεί να αποφασίσει αν το βράδυ θα φάει steak tartare, ή τόφου. Φανταστείτε τώρα μια μάνα που λιμοκτονεί μαζί με το μωρό της στην έρημο Σαχάρα, και που ξαφνικά μπροστά τους βλέπουν μια κατσίκα και έναν κουβά για άρμεγμα. Φανταστείτε κάποιον που δεν κάνει ιδιαίτερη διάκριση ανάμεσα στις δυο περιπτώσεις, όπως ο εξαιρετικά αμφιλεγόμενος ακτιβιστής για τα δικαιώματα των ζώων, Gary Yourofsky, ο οποίος πρόσφατα εξίσωσε εξωφρενικά τους λευκούς έποικους με τους Αμερικανούς ιθαγενείς, τους οποίους οι πρώτοι κατέσφαξαν, επειδή στα μάτια του ακραίου, και εν τέλει αντιδραστικού Yourofsky και οι δύο έχουν προκαλέσει πόνο στα ζώα. Στο ίδιο πρόσφατο βιντεάκι εξομοίωσε επίσης τους Ισραηλινούς στρατιώτες με Παλαιστίνιες γυναίκες και τα μωρά τους τα οποία δολοφονούνται, με το κίβδηλο επιχείρημα ότι και οι δυο πλευρές κακοποιούν ζώα.
Φανταστείτε κάποιον ηθικό βήγκαν που αγοράζει βήγκαν κονσέρβες ακόμα και για το σκύλο ή τη γάτα του, να βρίσκεται σε ένα απομακρυσμένο και αποκλεισμένο από τα χιόνια ή τον πόλεμο μέρος, όπου το κοντινότερο μαγαζί πουλάει μόνο παριζάκι. Και φανταστείτε ότι εάν δεν αγοράσει και για εκείνον να φάει από το ίδιο παριζάκι που θα πρέπει αναγκαστικά να ταϊσει και το ζώο του για να μην πεθάνει, δεν θα πεθάνει μόνο ο ίδιος, αλλά και τα αδέσποτα που τάιζε στη γειτονιά, αφού τριγύρω δεν υπάρχει κανένας άλλος να τα ταϊσει. Θα μπορούσα εδώ να προσθέσω ένα επιπλέον τουίστ, βάζοντας τον μαγαζάτορα που πουλάει τις κονσέρβες να περιμένει από τον έναν και μοναδικό αυτόν πελάτη για να επιβιώσει.
Φανταστείτε κάποιον που είναι κατά της εργαλειοποίησης των ζώων (βλ. άλογα που σέρνουν φορτία ή άμαξες), αλλά που έχει κάποιον συγγενή που είναι τυφλός και χρειάζεται σκύλο-οδηγό. Ή κάποιον που είναι ενάντια στο να κάνει εμβόλια στο σκύλο ή τη γάτα του γιατί τα εμβόλια αυτά έχουν τεσταριστεί σε πειραματόζωα, και κάποια μέρα ένα από τα ζώα του χρειάζεται κάποιο τέτοιο εμβόλιο ή φάρμακο για να μην πεθάνει.
Φανταστείτε επίσης κάποιον που αγωνίζεται για να αδειάσουν τα κλουβιά των ζωολογικών κήπων, ο οποίος/η οποία έρχεται αντιμέτωπος/η με την σκληρή πραγματικότητα ότι πολλά από τα φυσικά περιβάλλοντα όπου ενδημούν τα ζώα αυτά έχουν πια καταστραφεί, ενώ όσα ζώα έχουν γεννηθεί σε αιχμαλωσία είναι πλέον πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατον να επιβιώσουν ελεύθερα.
Σκεφτείτε ακόμη ότι στα πλαίσια του σεβασμού των εθίμων θρησκευτικών μειονοτήτων στην Ελλάδα πρόσφατα πέρασε νομοθεσία όπου επιτρέπει τη σφαγή τύπου κοσέρ, που γίνεται χωρίς αναισθησία στα ζώα—κάτι που σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες έχει απαγορευτεί.
Όλα τα παραπάνω είναι θέματα που έχουν αποτελέσει κατά καιρούς αφορμή (online και μη) συζήτησης με τους βήγκαν φίλους μου, και εκείνους που αγωνίζονται για τα δικαιώματα των ζώων. Για τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα δεν υπάρχει (πάντοτε) μία και μόνη απάντηση, και επιπλέον επειδή η πραγματική ζωή δεν εκτυλίσσεται σε συνθήκες ηθικού κενού, η απάντηση σπάνια είναι άσπρο ή μαύρο. Παράλληλα, όλα αυτά τα ζητήματα άπτονται του κλάδου της ηθικής φιλοσοφίας που ονομάζεται animal ethics, ο οποίος ασχολείται με το πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε στα ζώα.
Φανταστείτε τώρα κάποιον/α που νομίζει ότι όλες αυτές είναι συζητήσεις πολυτελείας, που αφορούν μόνο τους φιλελεύθερους, τους προνομιούχους, και τους αστούς, και για τις οποίες οι στρατευμένοι Μαρξιστές/στριες δεν (πρέπει να) έχουν χρόνο. Και πράγματι, πολλοί από τους μαρξιστές διανοητές και θεωρητικούς δεν αφιερώνουν στο έργο τους ούτε μια αράδα στα ζώα, παρόλο που οι περισσότεροι αριστεροί θα παραδέχονταν μάλλον ότι σε συνθήκες καπιταλισμού, η βιομηχανική μορφή της κτηνοτροφίας που λέγεται industrial farming αποτελεί ηθικό όνειδος (χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι και επί φεουδαρχίας και προ βιομηχανικής επανάστασης ο άνθρωπος συμπεριφερόταν καλύτερα στα ζώα), για πολλούς συγκρίσιμο με το Ολοκαύτωμα. Παρόλο που ο καπιταλισμός χωρίς φραγμούς επιτρέπει να γδέρνονται ζωντανά ζώα για μια τσάντα Gucci, και παρά τις εμφανείς ομοιότητες μεταξύ του εργάτη (και ακόμα περισσότερο της εργάτριας) και του ζώου που γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης στον καπιταλισμό. Να μη μιλήσουμε δε για τους Tories που θέλουν να επαναφέρουν το κυνήγι της αλεπούς (και τον Jeremy Corbyn να λέει ότι πρόκειται για ‘βαρβαρότητα’), τον Trump και τους υιούς του που λατρεύουν το trophy hunting και θέλουν να παραμείνει νόμιμο, την Theresa May, που πρόσφατα βρήκε την ευκαιρία, μέσω Brexit και ενάντια στην ισχύουσα Ευρωπαϊκή νομοθεσία, να περάσει νόμο με τον οποίο δεν αναγνωρίζει ότι τα ζώα αισθάνονται πόνο.
Και όμως, εκτός από τους φιλελεύθερους (John Stuart Mill, Jeremy Bentham), υπάρχουν και μαρξιστές (φιλόσοφοι, θεωρητικοί, ακτιβιστές) που αγωνίζονται για την απελευθέρωση των ζώων, εκτός από αυτή των ανθρώπων, κάτι που σημαίνει ότι η ‘ορθόδοξη’ ανθρωποκεντρική μαρξιστική θεωρία είναι δύσκολο αλλά όχι αδύνατο να συνυπάρξει με τη λεγόμενη θεωρία περι ‘‘ειδισμού’’ (οι διακρίσεις μεταξύ ανθρώπου και ζώων, αλλά και οι διακρίσεις που κάνει ο άνθρωπος ανάμεσα σε διαφορετικά είδη ζώων), έστω με προσθήκες και τροποποιήσεις.
Τα animal ethics στη σύγχρονη (γιατί η συζήτηση για τα περισσότερα από αυτά τα ζητήματα είναι αρκετά παλιά—o Θεόφραστος, ο Πλούταρχος, και ο Πορφύριος ήδη αμφισβητούσαν τις κρατούσες απόψεις και τα ήθη της εποχής του περί κρεατοφαγίας) μορφή τους γεννήθηκαν τη δεκαετία του ’70, μαζί με τα υπόλοιπα κινήματα για κοινωνική δικαιοσύνη. Σταθμός υπήρξε η κυκλοφορία του βιβλίου του φιλοσόφου Peter Singer, Animal Liberation, το 1975. Ο Singer θεμελίωσε ωφελιμιστικά τη θεωρία του, και τη βάσισε πάνω σε λογικά επιχειρήματα. Πολλοί και πολλές (βλ. έναν συγκεκριμένο κλάδο του φεμινισμού) αμφισβήτησαν την αποτελεσματικότητα, αλλά και τον πυρήνα μιας τέτοιας προσέγγισης, και αντέταξαν την ενσυναίσθηση, ή το συναίσθημα. Το δε βασικό ωφελιμιστικό επιχείρημα που αποσκοπεί στη μεγιστοποίηση της γενικής ευημερίας και της συνολικής ευτυχίας στον κόσμο μπορεί να οδηγήσει σε τερατώδεις καταστάσεις, όπως στο να κάνει ευθανασία κάποιος στον σκύλο του μόλις μεγαλώσει λίγο, και να τον αντικαθιστά αμέσως με κουτάβι, και αυτό να επαναλαμβάνεται διαρκώς.
Σε κάθε περίπτωση, το πώς συμπεριφερόμαστε στα ζώα, τα οποία και αυτά προφανώς αισθάνονται και πονάνε, είναι ένα από τα πιο επείγοντα ηθικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής μας, έχοντας απασχολήσει σημαντικούς φιλοσόφους, από τη Martha Nussbaum, μέχρι τον Slavoj Žižek . Στο ελληνικό αριστερό περικείμενο όμως, εντελώς εμπειρικά, ο γράφων έχει διαπιστώσει μια έντονη αντίδραση συγκεκριμένα από μέρους κάποιων ανδρών που δηλώνουν αριστεροί και αρνούνται ακόμα και να συζητήσουν οτιδήποτε αφορά το θέμα, καταφεύγοντας σε ειρωνικά σχόλια, και το λεγόμενο ‘τρολάρισμα’. Εντελώς επιφανειακά, ο γράφων έχει οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι πέραν από την καταφυγή σε έναν έυκολο ηθικό σχετικισμό του τύπου ‘‘εδώ στα sweatshops πεθαίνουν παιδιά, θα ασχολούμαστε με τα γαϊδουράκια ; ’’ (σχετικισμός επίσης ο οποίος ισοπεδωτικά και κουτοπόνηρα εξομοιώνει την ‘ανάγκη’ του προνομιούχου δυτικού να πιει μιλκ σέηκ με γεύση μπέηκον, με το να βρεθεί, λ.χ., η θεραπεία για Αλτσχάιμερ μετά από πειράματα σε ζώα), για πολλούς από αυτούς τους άνδρες – και πάλι το τονίζω- η κρεατοφαγία φαίνεται να βρίσκεται στον πυρήνα της (ηγεμονικής/μάτσο) ανδρικής τους ταυτότητας, και ενίοτε μιας τοξικής αρσενικότητας που εδώ υπερτερεί της αριστερής τους ταυτότητας, και θεωρεί μαλθακότητα ή εκθήλυνση (και άρα υποβιβασμό σε κατώτερη θέση στο ετεροπατριαρχικό πλαίσιο) το να επιλέγει κάποιος (αριστερός) άνδρας να μην τρώει κρέας. Βλέπουμε λοιπόν πώς το συγκεκριμένο ζήτημα άπτεται άμεσα και της θεωρίας φύλου.
Γιατί να μην μπορεί κάποιος ή κάποια να είναι μαρξιστής ή μαρξίστρια και να μη θέλει να προκαλεί αναίτιο πόνο σε άλλα έμβια όντα; Γιατί δεν μπορεί να αγωνίζεται για δικαιοσύνη τόσο για τα ανθρώπινα, όσο και για τα μη-ανθρώπινα ζώα; Η απάντηση είναι: μπορεί. Για την ακρίβεια, σοσιαλιστές έχουν μιλήσει για αυτά τα ζητήματα τουλάχιστον εκατό και πλέον χρόνια πριν. Και ενώ είναι γνωστό ότι δεν υπάρχει ηθική κατανάλωση στον καπιταλισμό, ωστόσο αυτό δεν μας δίνει λευκή κάρτα για να συμπεριφερόμαστε όσο πιο ανήθικα γίνεται. Κοινώς, μπορεί το iphone μας να το έχουν φτιάξει ανήλικα παιδιά σε κάποια χώρα του αναπτυσσόμενου Κόσμου, ωστόσο δεν χρειάζεται ταυτόχρονα να αγοράσουμε και σακάκι που έχει τμήματα γούνας από ζώο που έχει πεθάνει μετά από ηλεκτροσόκ στον πρωκτό. Επίσης, επειδή δεν έχει γίνει ακόμα Επανάσταση, δεν μας κάνει πιο μαρξιστές να φάμε ένα μωρό γουρουνάκι, αντί για ένα μπιφτέκι σόγιας—και εν πάση περιπτώσει εάν επιλέξουμε το πρώτο, εγείρεται πάντοτε ηθικό ζήτημα, είτε το θέλουμε είτε όχι. Και εάν σε κάποιους όλα αυτά (λανθασμένα) φαίνονται ηθικιστικοί προβληματισμοί μιας εκφυλισμένης μπουρζουαζίας, να θυμίσω ότι αν και ο Μπρεχτ στην Όπερα της Πεντάρας έλεγε ‘‘πρώτα φαΐ, μετά ηθική’’, α) αφενός έκανε αναφορά στην ηθική, και β) δεν διευκρίνιζε για τι φαγητό μιλάει.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον “Δρόμο”, τo Σάββατο 16.12.2017
