Φιλοσοφικοί Περίπατοι με τον Θωμά Γιούργα
Υπερβολικά συχνά, ακούμε σε συζητήσεις γύρω από ένα ζήτημα ηθικού ενδιαφέροντος, πως η Ηθική είναι σχετική και ποικίλλει ανάλογα με τις απόψεις του καθενός. Μάλιστα, αυτή η μεταμοντέρνα στάση εκδηλώνεται και με έναν αέρα προοδευτισμού και διανοητικής υπεροχής. Το πρόβλημα δεν είναι πως αυτή η στάση είναι αφελής, αλλά ότι είναι και επικίνδυνη. Η πεποίθηση πως το περιεχόμενο και η υπόσταση μιας ηθικής κρίσης ξεκινά και σταματά στην άποψη ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας ανθρώπων είναι ρηχή, ασυνεπής και βαθύτατα προβληματική. Ας ονομάσουμε αυτή τη στάση, δηλαδή ότι η ηθική είναι σχετική ανάλογα με τις απόψεις ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνικής ομάδας, «ηθικό σχετικισμό».
Ο ηθικός σχετικισμός είναι ρηχός διότι δεν επιτρέπει την ουσιαστική διαφωνία. Αν όλες οι απόψεις για ένα ηθικό ζήτημα είναι ισάξιες και δεν υπάρχει κάποιος τρόπος να δούμε την αντικειμενικά ορθότερη, τότε δεν υπάρχει κάποιο ουσιαστικό νόημα στο να διαφωνούμε. Ο ένας πιστεύει ότι ο βιασμός είναι ηθικά ανεκτός και όχι καταδικαστέος, ο άλλος πιστεύει ότι πρόκειται για σοβαρότατο ηθικό παράπτωμα και ποινικό αδίκημα. Αν η ηθική είναι σχετική, όχι μόνο δεν υπάρχει τρόπος να δούμε ποια άποψη είναι καλύτερη αλλά δεν έχει καν ουσιαστικό νόημα η συζήτηση αφού όλες οι απόψεις είναι εξίσου έγκυρες. Η διαφωνία θα είχε τόσο αξία όσο να διαφωνούν δύο άνθρωποι για το πώς προτιμάνε να τρώνε το παστίτσιο.
Ο ηθικός σχετικισμός είναι ασυνεπής διότι υποκρίνεται πως δεν προτείνει καμία αντικειμενική ηθική αλήθεια ή ηθική «συνταγή». Κι όμως, κατά βάθος, ο ηθικός σχετικισμός προτείνει πως θα πρέπει να σεβόμαστε τις απόψεις του άλλου (ή του άλλου πολιτισμού, κοινωνικής ομάδας, κλπ), αφού δεν υπάρχει αντικειμενική ηθική αλήθεια και επομένως όλες οι ηθικές απόψεις έχουν την ίδια βαρύτητα. Αν όμως η ηθική επιταγή του σεβασμού αποκτά αντικειμενική και οικουμενική ισχύ, τότε καταλήγουμε με μια θεωρία που αυτοαναιρείται. Με άλλα λόγια, ο ηθικός σχετικιστής δεν μπορεί να πιστεύει ταυτόχρονα ότι (α) δεν υπάρχει αντικειμενική ηθική αλήθεια, και (β) πως θα πρέπει να σεβόμαστε κάθε διαφορετική ηθική άποψη. Που στηρίζεται η αντικειμενικότητα και η οικουμενικότητα αυτού του ηθικού «πρέπει»;
Τέλος, ο ηθικός σχετικισμός είναι βαθύτατα επικίνδυνος ως ηθική στάση. Σκεφτείτε όλα τα ηθικά ζητήματα για τα οποία έχουμε ξεκάθαρη άποψη. «Η σκλαβιά είναι ανήθικη, απάνθρωπη πρακτική», «οι ναζί διέπραξαν φρικτά εγκλήματα κατά αθώων», «δεν πρέπει να σκοτώνουμε ζώα για την διασκέδαση μας», «οι γυναίκες έχουν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες», «ο πλούτος θα πρέπει να ελέγχεται από τους πολλούς και να μοιράζεται δίκαια». Τώρα, σκεφτείτε αν αυτές οι ηθικές κρίσεις έχουν (ή θα έπρεπε να έχουν) τοπική ισχύ ή καθολική ισχύ. Είναι τουλάχιστον υποκριτικό και τελικά επικίνδυνο, να εγκλωβιστούμε σε μια αφελή θέση περί «σχετικής, μη απόλυτης ηθικής», απομειώνοντας την καθολικότητα που πρέπει να διέπει κάποιες ηθικές κρίσεις και πρακτικές.
Εν τέλει, όχι δεν είναι δείγμα διανοητικής άνεσης, ηθικής ανοχής, κοινωνικής προοδευτικότητας, δεν είναι «κουλ» να πιστεύει κανείς ότι απλά η ηθική είναι σχετική. Προφανώς, η αναζήτηση αντικειμενικών βάσεων όπου δικαιολογείται και από όπου πηγάζει η αντικειμενικότητα ηθικών αξιών είναι ένα τρομακτικά δύσκολο εγχείρημα με τους δικούς του κινδύνους. Σίγουρα όμως, δεν είναι ένα εγχείρημα εξ αρχής καταδικασμένο, όπως αυτό του ηθικού σχετικισμού.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον “Δρόμο”, τo Σάββατο 5.5.2018
