Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, 27 Απριλίου 2018
Ομιλία του Σάββα Μιχαήλ στην παρουσίαση της ποιητικής συλλογής “Διώρυγα μεταξύ νεφών” του Φάνη Παπαγεωργίου
Η ποίηση είναι διασάλευση της τάξης και ανατροπή των ειωθότων. Υπονομεύει κι ανατρέπει κατεστημένες παραστάσεις, στερεότυπα, κοινοτοπίες, τετριμμένες εικόνες, την έκπτωση της γλώσσας. Από μιαν άποψη, προεικονίζει και προαναγγέλλει, ακόμα και εν αγνοία του ποιητή, “ την πραγματική κίνηση που καταργεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων”.
Με άλλα λόγια, φέρνει τα πάνω κάτω και το αντίστροφο. Έτσι, λόγου χάρη, μπορεί μια συνηθισμένη διώρυγα να διανοίγεται στην γη μεταξύ θαλασσών -στην περίπτωση, όμως, του ποιητή Φάνη Παπαγεωργίου, η συνθήκη αναποδογυρίζεται και είναι στον ουρανό που διανοίγεται μια διώρυγα μεταξύ νεφών, όπως επιγράφεται και η νέα του ποιητική συλλογή.
Μια διώρυγα πάνω στη γη , την διαχωρίζει για να ενώσει δυο θάλασσες. Μια διώρυγα μεταξύ νεφών , τα χωρίζει, δημιουργεί άνοιγμα, πέρασμα, οδηγώντας, όμως πού; Τι φανερώνει, τι ενώνει;
Ο τόπος των νεφών ήταν πάντα στην ανθρώπινη φαντασία αμφίσημος.
Από την μια τα βλέπει να σκιάζουν τα επίγεια , να τα βυθίζουν στο σκοτάδι, τον φόβο, την θλίψη, ή και να ρίχνουν σκιά θανάτου. Στον Όμηρο, άχεος νεφέλη εκάλυψε μέλαινα, μαύρο νέφος θλίψης σκέπασε τον Έκτορα για το νεκρό αδελφό του ενώ τον νεκρό νεφέλη δε μιν αμφεκάλυψεν κυανέη .
Στον Αριστοφάνη, πάλι , βλέπουμε τις Νεφέλες να αιωρούνται αέναοι μεταξύ θεών και ανθρώπων στα ύψη εκεί όπου
όμμα γαρ αιθέρος ακάματον σελαγείται
μαρμαρέαισιν αυγαίς
Εξάλλου, εκεί στα ύψη, στον τόπο των νεφών οι αριστοφανικοί Όρνιθες θα φτιάξουν την δικιά τους Ουτοπία, την Νεφελοκοκκυγία.
Μια νέα ουτοπική Πολιτεία ή Καταστροφή; Προς την Ζωή ή την σκιά θανάτου;
Το δίλημμα δεν έπαψε να είναι επίκαιρο. Και δεν φαίνεται να το αγνοεί ο νεαρός ποιητής με την διάνοιξη της δικής του διώρυγας μεταξύ νεφών. Κινείται ανάμεσα στους δύο πόλους του διλήμματος.
Η διάνοιξη αρχίζει , ήδη στο πρώτο ποίημα της συλλογής με τον χαρακτηριστικό τίτλο Παροπλισμένη Ώρα, με την παραδοχή μιας συντελεσμένης απροσμέτρητης ήττας.
Η ήττα που πιστέψαμε
ότι δεν είναι δική μας
μεγαλύτερη καθώς ήταν
και από την ίσκιο της…
Η ήττα στο καταμεσήμερο. Κι αν η ήττα ήταν μεγαλύτερη από την σκιά που έριχνε στα πράγματα, το πλήθος που την υφίσταται φαίνεται να υπολείπεται κι από το άθροισμα των ατόμων του συνόλου του
μικρότεροι καθώς ήμασταν
και από το άθροισμά μας
μας βρήκε στον χάρτη…
Κατά ένα παράδοξο τρόπο αντιστρέφεται η διαλεκτική, η οποία ανακαλύπτει ένα πλεόνασμα που ξεπερνά το απλό άθροισμα των μερών ενός συνόλου. Εδώ η συνάντηση με την ήττα φανερώνει ένα οδυνηρό έλλειμμα στο άθροισμα των εξατομικευμένων μερών, δυσανάλογο μάλιστα με το μέγεθος της ήττας.
Η αναφορά στον ελλειμματικό χαρακτήρα του αθροίσματος των μερών του συνόλου κάνει φανερό ότι η ήττα αφορά αυτό το ατελές σύνολο με το εσωτερικό χάσμα κι όχι απλώς τα άτομα που συναθροίζονται σ’ αυτό.
Τα άτομα , βέβαια, δεν παύουν να βιώνουν την ήττα και στο προσωπικό υπαρξιακό επίπεδο, όπως δείχνουν πολλά ποιήματα της συλλογής.
Η ήττα πάντως εμφανίζεται πρωταρχικά με όρους ελλειμματικού συνόλου, σε ένα ιστορικό-πολιτικό επίπεδο, καθόλου άσχετο με την συγκυρία στην Ελλάδα της κοινωνικής καταστροφής και των προδομένων προσδοκιών όπου το αμφιλεγόμενο θέμα της ήττας βρίσκεται στο επίκεντρο πολιτικών αντιπαραθέσεων. Αποκτά, ακόμα, ιστορική-οντολογική διάσταση, καθώς , όπως διαβάζουμε στο ποίημα Ground Zero [σ. 25]
H ιστορία χωρίς υποκείμενο
Απλώς επιβιώνει
Ταξιδεύοντας στον ουρανίσκο
μια, όπως σημειώνει αλλού ο ποιητής, οι άνθρωποι
Ήμασταν ακόμα
από πάντα
τροφοσυλλέκτες
[ Στην εποχή του χρυσού σ.26 ]
εγκάτοικοι πίσω από
Τον φράχτη εκείνον
Του τάχα
κοινού μας
σπιτιού
[Αποχαιρετισμός στα όπλα σ.20]
μέσα
Στο όχι και τόσο
συντροφικό μας
σύμπαν
[Παρόλο τον τετράπτυχό της ήλιο σ.11]
Αν, όμως, αυτό που προσλαμβάνεται σαν ήττα – ιστορική, πολιτική, οντολογική, υπαρξιακή- δεν είναι άλλο από την κατάρρευση μιας φενάκης;
Το ερώτημα το γεννάει το ίδιο το ωραίο ποίημα Νέος ετών 30 [σ.10]
Όλη του η ζωή
ήταν η κατασκευή συμμετριών
άλλη ιδιότητα δεν είχε
ούτε και δουλειά
ίσως δεν μιλούσε
Είχε στόχο να εκχερσώσει
τον κόσμο
να φτιάξει έναν άλλο
συμμετρικό
Λες και οι πρακτικές της καρδιάς
στενάζουν από συμμετρία
ή τέσσερα μάτια
δύο ανθρώπων
είναι ποτέ σύμμετρα
Οι “πρακτικές της καρδιάς”, ο έρωτας, είναι ανατροπή της συμμετρίας, ανακάλυψη και υποδοχή της ασυμμετρίας του Άλλου, κατάργηση μιας τάξης πραγμάτων που διέπεται από την ανταλλαγή ισοδυνάμων, έκπληξη και αγαλλίαση από την ανακάλυψη ενός κόσμου άλλου, αενάως νέου, διαρκώς άγνωστου, ανεξερεύνητου.
Δεν είναι η φενάκη των πλαστών συμμετριών και των κανονιστικών ισορροπιών, είναι η ρήξη τους που ανοίγει ορίζοντες και δημιουργεί κόσμο, απελευθερωμένο από αυτό που ο ίδιος ο νεαρός ποιητής ονομάζει
…γεωμετρίες
των ξένων
ή αποξενωμένων
[Χάρτης Πέντε Σημείων σ.19]
Ας επιστρέψουμε τώρα, ξανά, στο εναρκτήριο ποίημα της Διώρυγας μεταξύ νεφών, στην Παροπλισμένη Ώρα. Στο τέλος του, μετά την παραδοχή ότι ήταν “δική μας” η ήττα και μάλιστα με μέγεθος δυσανάλογο με το ελλειμματικό σύνολό μας , περιγράφει την συνάντησή μαζί της με όρους που ποιητικά την ξεπερνούν
μας βρήκε στον χάρτη
όπως το σύννεφο εκείνο
που ρίχνοντας τα αντίβαρα
στάθηκε από πάνω μας
και άνοιξε στα δύο
Αλλά ένα σύννεφο που ανοίγει στα δύο δεν είναι μια διώρυγα μεταξύ νεφών, δεν δημιουργεί πέρασμα, διάβαση, μετάβαση στο άλλο, αυτό που ο αρχαίος διαλεκτικός Ηράκλειτος ονόμαζε εναντιοδρομία;
Ο άλλος διαλεκτικός, αυτός των Μοντέρνων Καιρών μας, ο Καρλ Μαρξ, έγραφε , στο Λονδίνο, στις 25 Ιουλίου 1867, στον Πρόλογο της Πρώτης Έκδοσης του Κεφαλαίου, καυτηριάζοντας τους φιλισταίους της εποχής και μιλώντας κι αυτός για τον αντιφατικό ρόλο που μπορεί να παίξει μεταφορικά το σύννεφο: “Ο Περσέας χρειαζόταν ένα σκούφο από σύννεφο [Nebelkappe] για να καταδιώξει το Τερατώδες [zur Verfolgung von Ungeheuern]. Εμείς κατεβάζουμε τον σκούφο από σύννεφο βαθιά και σκεπάζουμε μάτια κι αυτιά για να μπορούμε ν’ αρνιώμαστε την ύπαρξη των τεράτων”.
Στη μία περίπτωση, η προσφυγή στο σύννεφο είναι στρατήγημα της ζωής για να αιφνιδιάσει και να νικήσει το θανατηφόρο Τερατώδες που απολιθώνει. Στην άλλη περίπτωση, η καταφυγή στο σύννεφο είναι εθελοτυφλία μπροστά στα τέρατα κι εθελούσια δουλεία, παραίτηση μπροστά στο Γοργόνιο του κεφαλαίου που ο φετιχισμός του απολιθώνει, παράδοση στον θάνατο.
Μια διώρυγα μεταξύ νεφών μπορεί να γίνει φενάκη. Μπορεί, όμως, να γίνει κι ένα άνοιγμα προς τον ουρανό- πριν απ’ όλα ένα άνοιγμα στην “έφοδο στον ουρανό”, ενάντια στο Τερατώδες.
Γιατί, όπως λέει κι ο νεαρός ποιητής Φάνης Παπαγεωργίου[ Ποια Γενιά; σ.9]
Είχε ορέξεις
ο αέρας
ήθελε να ξεριζώσει
τον όλεθρο
Παρίσι 14 Απριλίου – Αθήνα 24/25 Απριλίου 2018