Απομαγνητοφώνηση μέρους της συζήτησης στα πλαίσια της εκπομπής “Στα Μονοπάτια της Σκέψης” (ΕΡΤ, 1994), διαθέσιμη από το Αρχείο της ΕΡΤ. Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας (διορθώσεις έγιναν με βάση τον υποτιτλισμό του αποσπάσματος).
- όπως την βρίσκουμε εδώ
Είναι τραγικό και καταστροφικό το ότι η Αριστερά έχει αποδεχτεί την αντίληψη των ανθρώπων ως ιστορικά προϊόντα, ως απλές αντανακλάσεις του περιβάλλοντός τους. Επειδή, φυσικά, αυτό που προκύπτει από αυτό είναι πως δεν υπάρχει ηθικός φραγμός στο να τους διαμορφώσεις σε οτιδήποτε θες. Αν οι άνθρωποι δεν έχουν κάποια εσωτερική φύση, όποιο έμφυτο ένστικτο για την ελευθερία, αν δεν είναι ουσιαστικό για τη φύση τους να έχουν ελεύθερο, δημιουργικό, παραγωγικό έργο υπό τον έλεγχο τους, αν αυτό δεν είναι κομμάτι της φύσης τους, τότε δεν είναι ηθικός λόγος δεν υπάρχει ηθικός λόγος να τους επιτρέπεται αυτός ο χώρος. Μπορείς να τους διαμορφώσεις σε ότι θες. Και μπορείς να είσαι η κεντρική επιτροπή, ή μπορείς να είσαι οι διαχειριστές της εταιρείας, ή οι διευθυντές ενός φασιστικού κράτους, ή οτιδήποτε.
Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι οι σύγχρονοι διανοούμενοι έχουν κινηθεί αποκλειστικά προς την μια ή την άλλη από αυτές τις κατευθύνσεις. Ο Bakunin το προέβλεψε αυτό στα τέλη του 19ου αιώνα. Είναι η μόνη πρόβλεψη των κοινωνικών επιστημών που έχει γίνει τόσο δραματικά αληθινή, που είναι η πιο εύστοχη που έγινε ποτέ. Διαφώνησε με τον Marx, και ήταν πολύ πριν από το Λενινισμό. Προέβλεψε πολύ διορατικά πως η αναδυόμενη τάξη των διανοούμενων, που μόλις άρχιζαν να αναγνωρίζονται ως τάξη στην σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία, θα ακολουθούσαν ουσιαστικά την μια από τις δυο κατευθύνσεις.
Κάποιοι διανοούμενοι θα θεωρούσαν πως οι αγώνες της εργατικής τάξης θα τους πρόσφερε την ευκαιρία να αναδυθούν και να πάρουν την κρατική εξουσία στα δικά τους τα χέρια. Σε κάποιο σημεία, είπε, πως θα γίνονταν η κόκκινη γραφειοκρατία που θα δημιουργούσε την χειρότερη τυραννία που γνώρισε ποτέ ο κόσμος, φυσικά όλα προς το συμφέρον των εργατών. Αυτή είναι η μια κατεύθυνση. Οι άλλοι διανοούμενοι θα συνειδητοποιούσαν πως ποτέ δεν θα έπαιρνες την εξουσία με αυτό το τρόπο. Για αυτό ο τρόπος για να πάρεις εξουσία θα ήταν να συνδεθείς με αυτό που σήμερα αποκαλούμαι ονομάζουν κρατικό καπιταλισμό και έγιναν ακριβώς υπηρέτες της άρχουσας τάξης του. Τότε γίνεσαι ένας από τους διαχειριστές ή ένας ιδεολόγος και ούτω καθεξής για το κρατικό καπιταλιστικό σύστημα. Όπως το διατύπωσε, αυτοί οι άνθρωποι θα «χτυπούσαν το λαό με το ραβδί του λαού». Με άλλα λόγια, θα μιλούν για τη δημοκρατία, αλλά θα χτυπούν πραγματικά το λαό με το ραβδί της δημοκρατίας, που θα μετατρέψουν σε μηχανισμό καταπίεσης.
Έτσι υπάρχουν μερικοί διανοούμενοι που πιστεύουν πως μπορείς να πάρεις εξουσία με την εκμετάλλευση των λαϊκών αγώνων και άλλοι που πιστεύουν πως θα πάρουν την εξουσία με το να συνδεθούν με τους ανθρώπους που ήδη κατέχουν οικονομική ισχύ. Και πιστεύω πως ήταν μια πολύ ακριβής περιγραφή του αιώνα που ακολούθησε [τον Bakunin]. Θυμηθείτε, πως αυτό είναι πενήντα χρόνια πριν την Μπολσεβίκικη επανάσταση. Προέβλεψε όμως τη μορφή της με μεγάλη ακρίβεια και επίσης το ιδεολογικό της υπόβαθρο.
Επίσης προέβλεψε με μεγάλη ακρίβεια αυτό που συμβαίνει στις σύγχρονες κοινωνίες του κρατικού καπιταλισμού. Κοιτώντας το τώρα από τη σκοπιά των εκατό χρόνων που έχουν περάσει μπορούμε να δούμε αυτή την εξέλιξη πολύ ξεκάθαρα. Και πιστεύω πως εξηγεί ένα παράξενο γεγονός σχετικά με την πνευματική ζωή του 20ου αιώνα, ιδίως πόσο εύκολο είναι για τους ανθρώπους να μετακινούνται από την μια θέση στην άλλη. Έτσι το ίδιο άτομο που την μια χρονιά είναι απολογητής του Stalin είναι Αμερικάνος υπερπατριώτης την επόμενη, υποστηρίζοντας κάθε θηριωδία, εργάζεται στο Ινστιτούτο Χούβερ, και συνδέεται με τους πιο αντιδραστικούς θεσμούς.
Η μετάβαση αυτή, που ονομάζεται η αλλαγή «Ο Θεός που Απέτυχε» (ΣτΜ: από τον τίτλο της συλλογής δοκιμίων The God that Failed που κυκλοφόρησε το 1949 και μιλά για την απογοήτευση και απομάκρυνση των συγγραφέων τους από τον κομμουνισμό), που ήταν σχετικά αυθεντική τα πρώτα χρόνια με άτομα όπως ο Silone και άλλους, τελικά κατάντησε ανέκδοτο. Στην πράξη, το βλέπουμε τώρα στη Ρωσία. Οι χειρότεροι κομισάριοι είναι τώρα εκείνοι που είναι οι πιο φανατικοί σχετικά με την ελεύθερη αγορά και τις επενδύσεις και του πλουτισμού και ούτω καθεξής. Έκαναν την μετάβαση πολύ εύκολα, και αυτό πάει πολύ πίσω. Πιστεύω πως ο λόγος είναι πως δεν υπάρχει πραγματική μετάβαση. Είναι απλά μια διαφορετική εκτίμηση του που βρίσκεται η εξουσία, αλλά με την ίδια ιδεολογία ως βάση. Η ιδεολογία είναι: χτύπα το λαό με το ραβδί του λαού.
Στην πραγματικότητα, αν κοιτάξετε την σύγχρονη δημοκρατική θεωρία στην Δύση, είναι εντυπωσιακά παρόμοια με αυτό. Είναι εντυπωσιακά Λενινιστική στο χαρακτήρα της. Αν μιλήσεις για τις βασικές τάσεις στην σύγχρονη δημοκρατική θεωρία στην Δύση, στο ρεύμα της πολιτικής σκέψης σαν του Harold Lasswell και άλλων, που ήταν ένας από τους ιδρυτές της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης. Και στην ευρύτερη σφαίρα έχεις τους γουιλσόνιους διανοούμενους, τους προοδευτικούς διανοούμενους ανάμεσα στους οποίους ο Walter Lippmann ήταν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα προοδευτικού διανοούμενου στις Ηνωμένες Πολιτείες στα 1920. Όλοι τους ανέπτυξαν θεωρίες σχετικά με την δημοκρατία, και είναι ενδιαφέρον πως είναι ιδιαίτερα Λενινιστικές στο χαρακτήρα τους.
Η αντίληψη είναι πως σε μια δημοκρατία υπάρχουν δυο τάξεις πολιτών. Υπάρχει το γενικό κοινό, που ο Lippmann αποκαλεί αδαείς και ενοχλητικούς παρείσακτους. Και ο Lasswell λέει πως είναι πολύ ηλίθιοι για να κάνουν οτιδήποτε, πως θα δεν θα πρέπει να υποχωρήσουμε σε δογματισμούς για τον κοινό άνθρωπο, που είναι πολύ ηλίθιος για να κάνει οτιδήποτε. Αυτή είναι η τυπική τους θέση. Έτσι είναι οι αδαείς και ενοχλητικοί παρείσακτοι, που αποτελούν περίπου το 90% του πληθυσμού. Και υπάρχουν και οι υπεύθυνοι άνθρωποι, οι σοφοί άνθρωποι, οι έξυπνοι άνθρωποι, οι άνθρωποι με ακεραιότητα και τιμή, η πνευματική αριστοκρατία – όπως και αν τους αποκαλέσεις – και πρέπει να κυβερνήσουν. Πρέπει να πάρουν αποφάσεις, πρέπει να σκεφτούν, και ούτω καθεξής. Ο ρόλος των μαζών, των αδαών και ενοχλητικών παρείσακτων, είναι απλά να μαζεύονται κάθε μερικά χρόνια, να αποφασίζουν ποιοι από τους έξυπνους ανθρώπους θα γίνει ο αρχηγός τους, και μετά να επιστρέφουν στο σπίτι.