Κωνσταντίνος Μουρτοπάλλας
Σήμερα συμπληρώνονται 28 χρόνια από τον θάνατο του Λ. Αλτουσέρ, του ανθρώπου που έκανε μια «πολιτική παρέμβαση στον χώρο της θεωρίας». Η «αλτουσεριανή σκέψη» επηρέασε ίσως όσο καμία άλλη την ελληνική μαρξιστική φιλοσοφία , αλλά και την θεωρία του δικαίου στο επίπεδο της επιστήμης του συνταγματικού δικαίου. Από τον Ν. Πουλαντζά, μέχρι τον Αρ. Μάνεση και την πρώτη ταξική (μαρξιστική) προσέγγιση του χαρακτήρα του δικαίου, μέχρι τον Μ. Μιάγ και την ανάλυση των βάσεων του καπιταλιστικού κράτους (και τον επαναπροσδιορισμό της θεωρίας του συνταγματικού δίκαιου).
Ο Αλτουσέρ, ακόμα και μετά την μεταστροφή του Πουλαντζά στον «μεταρρυθμισμό» παρέμεινε πιστός στην θεωρία της δομής και υπερδόμης, που αφορούσε το κράτος ως «συμπύκνωση συσχετισμού ταξικών συγκρούσεων», τους ιδεολογικούς και πολιτικούς μηχανισμούς κράτους (πολιτικό σύστημα, κοινοβουλευτισμός, αντιπροσώπευση, παιδεία, εκπαίδευση), τους μηχανισμούς καταστολής του κράτους (στρατός). Η πεμπτουσία της στρουκτουραλιστικής κοινωνίας ήταν η υπεράσπιση του ιστορικού υλισμού και της διαλεκτικής του κράτους (ακόμα και στον επίπεδο του «ανθρωπισμού» συγκρούστηκε μετωπικά και με τους υπέρμαχους του «σοβιετικού μαρξισμού» και με τους υπερασπιστές του μαρξιστικού δογματισμού στην Αγγλία).
Όταν για παράδειγμα ο Πουλαντζάς διακήρυττε το κράτος της διευρυμένης αντιπροσωπευτικής και αυτοδιαχειριστικής δημοκρατίας , ο Αλτουσέρ αντέτασσε ως μόνιμη επωδό ότι το πολιτικό σύστημα, είτε εκδηλώνεται με το κοινοβουλευτισμό, είτε με τα υποκείμενα της πολιτικής εξουσίας, δεν είναι παρά μέρος του «όλου κράτους» που εκφράζει την ιδεολογία της αστικής τάξης. Και πως νομιμοποιείται; Επιζητώντας την αυτοπραγμάτωση μέσω των ιδεολογικών μηχανισμών του. Αυτή η διαπίστωση παραμένει ακόμα και σήμερα εκπληκτικά επίκαιρη.
Αυτό που πάντα με περιάγει σε κατάσταση περισυλλογής , αναστοχασμού και κριτικής θεώρησης των θέσεων του, είναι τραγική κατάληξη του ιδίου και των ιδεολογικώς ομογάλακτων του. Όταν προσέκρουσε στην πραγματικότητα το 1980, με την εκλογική αποτυχία του ΚΓΓ και την υποχώρηση των θεωρητικών του θέσεων , κατασμπαραλιάστηκε και καταθρυμματίστηκε. Οδηγήθηκε στην τρέλα. Ο Πουλαντζάς στην αυτοκτονία. Ίσως ήταν η αιτιοκρατική αντίληψη για τα πράγματα που είχαν ενστερνιστεί. Αυτή δεν αφορούσε μόνο τα κατασκευάσματα της θεωρίας, αλλά μια γενικότερη φιλοσοφία και στάση ζωής. Όταν διαρρηγνύονταν ή καταλύονταν η σχέση αιτίου και αιτιατού οδηγούνταν στην αυτοκαταδίκη.
Μια τόσο απαιτητική αντίληψη , αναπόδραστα θα στεγανοποιούσε και θα υποδούλωνε την σκέψη τους. Η δομικοκρατική αντίληψη για τους κοινωνικοπολιτικούς και οικονομικοκοινωνικούς συσχετισμούς οδηγούσε στην δομοκρατούμενη σκέψη. Αν δεν υπήρχε συνάφεια και αλληλουχία ανάμεσα στην διαδικασία αυτή οδηγούνταν σε αδιέξοδο. Ίσως ο στροκτουραλισμός να μην υπάκουε στην λογική. Να κείτονταν επέκεινα αυτής.
Όντως όλο το έργο του Αλτουσέρ είναι δομημένο γύρω από την ριζική αντιπαράθεση ανάμεσα σε αντικείμενο της γνώσης και σε πραγματικό αντικείμενο, την ασυμμετρία, ακόμη περισσότερο την ασυμπτωματικότητά τους. Μια εκδοχή υλικού νομιναλισμού. Αλλά όπως θα έλεγε και ο Κ. Καστοριάδης «είναι η ιστορία ένα ορθολογικό σύστημα που υπάγεται σε δεδομένους και διαγνώσιμους νόμους , ώστε να καθίσταται εφικτή η πρόβλεψη του μέλλοντος;»
Η απάντηση δεν είναι ούτε μονολεκτική, και η ουσία της δεν θα είναι σίγουρα μονοσήμαντη. Και τότε τι ακριβώς κάνουμε ξανα-διαβάζοντας Αλτουσέρ; Τυμβωρυχία της ιστορίας ως ιδεολογικά αντιφρονούντες του ή ως κακοφορμισμένοι επίγονοι ; Μια θεωρητικά ουδέτερη ανακίνηση και αναμόχλευση του έργου του; Η αναζητούμε την «παρακαταθήκη των παρακατηθηκών» όπως έλεγε ο ίδιος;
Όπως και να έχει ο Αλτουσέρ κόμισε ένα νέο πρότυπο πνευματικού ανθρώπου. Ανυπότακτο πνεύμα, αγέρωχο, ασυμβίβαστο. Δεν συσκότισε, αλλά διαφώτισε. Δεν απέκρυψε, αλλά ανέδειξε. Αυτός είναι ο ρόλος του διανοουμένου άλλωστε, αν θέλει να είναι ειλικρινής απέναντι στο ιδεολογικοπολιτικό του κοσμοσύστημα. Για εκείνον άλλωστε η φιλοσοφία δεν ήταν τίποτα άλλο παρά η πάλη των τάξεων εντός της θεωρίας.